تامىز ايىنىڭ باسىنداعى الەم نازارىن وزىنە اۋدارعان باستى وقيعا بەلارۋستاعى سايلاۋ بولدى. وسى سايلاۋدان كەيىنگى ەل ورتالىعى مينسكتەگى ءام ءىرى قالالارداعى ەكى كۇنگى دۇربەلەڭ ساياساتكەرلەرگە تۇرلىشە بال اشقىزدى.

اتالعان سايلاۋدا 5 ۇمىتكەر باعىن سىنادى. ليديا ەرموشينا باسقاراتىن وسك-نىڭ مالىمدەۋى بويىنشا، سايلاۋعا 5,79 ملن. رەسپۋبليكا تۇرعىنى، ياعني، 84,23% سايلاۋشى قاتىسىپ، ءوز داۋىستارىن قازىرگى پرەزيدەنت الەكساندر لۋكاشەنكوعا – 80,08%، سۆەتلانا تيحانوۆسكاياعا – 10,09%، اننا كانوپاتسكاياعا – 1,68%، سەرگەي چەرەچەنگە – 1,13%، اندرەي دميتريەۆكە – 1,04% بەرگەندىگى رەسمي جاريا ەتىلدى. بارىنە قارسى داۋىس بەرگەندەر – 6,02%-دى قۇرادى.

الەكساندر لۋكاشەنكو ءوزى سايلاۋعا داۋىس بەرگەننەن كەيىن جۋرناليستەر قاۋىمىنا قاراتا ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى سۆەتلانا تيحانوۆسكاياعا قاتىستى: «سەندەر ونى، مەنىڭ باستى قارسىلاسىما اينالدىردىڭدار! ال ول ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن بىلمەيتىنىن اشىق مويىنداپ تا وتىر» دەپ ءبىر شۇيلىگىپ العان سوڭ، قارسىلاسىنىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسىن: «اۋەلى ادىلەتسىز سايلاۋدا جەڭىپ شىعامىز، سودان سوڭ ساياسي، ەكونوميكالىق قىلمىس جاساعانداردى، ەسىرتكى تۇتىنۋشىلاردى، قىلمىسكەرلەردى تۇرمەدەن بوساتامىز» دەپ وزىنشە سىناي سىزداندى.

تۇرىكتىڭ Cumhuriyet باسىلىمىنىڭ جورنالشىسى Deniz Berktay «تىنىمسىز مەزەت» اتتى ماقالاسىندا تومەندەگىدەي: «...ول باسقارعان 26 جىلدىڭ ىشىندە ەلدەگى وزگەرىستى قالايتىن جاڭا بۋىن ومىرگە كەلدى. لۋكاشەنكوعا قارسىلاس بولا الاتىنداردىڭ كەيبىرى ءارتۇرلى ايىپ تاعىلىپ تۇرمەگە توعىتىلىپ، نە بولماسا ەلدەن باس ساۋعالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ادام كۇتپەگەن وقيعا ورىن الىپ، تۇتقىنعا الىنعان ۇمىتكەر سەرگەي تيحانوۆسكيدىڭ جۇبايى سۆەتلانا تيحانوۆسكايا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ونى شەتتەتىلگەن وپپوزيتسيالىق ليدەرلەر تۇگەلدەي قولداپ، ناتيجەسىندە تيحانوۆسكايا وپپوزيتسيانىڭ ەڭ مىقتى ۇمىتكەرىنە اينالدى. تيحانوۆسكايا ءوزىنىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسىندا بيلىككە كەلگەن سوڭ ساياسي قىسىم جاساۋدى كەلمەسكە كەتىرىپ، ودان كەيىن ءوز پرەزيدەنتتىك ورنىن تاجىريبەسى بار جانعا تابىستايتىنىن وتە ءجيى مالىمدەدى. بۇدان بولەك، تيحانوۆسكايا ەشقانداي ساياسي ءام ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى كوتەرمەي، تەك بارلىعىن بوستاندىق تاقىرىبى توڭىرەگىنە توعىستىرۋى ونىڭ ماڭايىنا قاراپايىم حالىقتى توپتاستىرىپ، لۋكاشەنكوعا قارسىلاردىڭ ءبارى ونىڭ جانىنان تابىلدى» دەپ ءبىرشاما ويعا قونىمدى ءوز پىكىرىن العا تارتادى.

كەلىپ تۇسكەن شاعىمدارعا قاتىستى وسك توراعاسى ليديا ەرموشينا «...شاعىم كوپ بولسا دا، نازار سالاتىنى ازىن-اۋلاق قانا» دەسە، باقىلاۋشىلاردى باسقارعان تمد اتكوم حاتشىسى سەرگەي لەبەدەۆ «بۇل سايلاۋدا كوزگە ۇرعان زاڭسىزدىق بولعان جوق» دەپ جار سالدى.

سۆەتلانا تيحانوۆسكايانىڭ شتابى جاريا ەتىلگەن وسك ناتيجەسىن مويىنداماي بەيبىت جولمەن بيلىكتى جەڭىسكە جەتكەن وپپوزيتسيالىق كانديداتقا بەرۋدى ءوتىنىپ، وسك-عا ءوز شاعىمىن ءتۇسىردى. بۇدان بولەك ۇمىتكەرلەر اندرەي دميتريەۆ پەن سەرگەي چەرەچەن دە سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز وتكەنىنە شاعىمداناتىندارىن ايتتى.

11 تامىزدا تيحانوۆسكايا ەلدەن كەتىپ، ليتۆاعا تابان تىرەدى. ول ءوزىنىڭ بەينە ۇندەۋىندە ءوزىنىڭ نەگە ەلدەن كەتكەنىنە تۇسىنىكتەمە بەردى. وسى بەينەۇندەۋگە قاتىستى ليتۆانىڭ ءسىم ليناس لينكياۆيچۋس ازاتتىق راديوسىنىڭ ورىس قىزمەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «ءبىز ورىن الىپ جاتقان وقيعا بارىسىنا ءارى ساقتىقپەن، ءارى تاڭقالا كوز سالۋدامىز. ەلدىڭ كوشباسشىسى سايلاۋدى – مەرەكە دەپ ساناسا، قالىڭ بۇقارا وزدەرىن قورلاۋ مەن مازاق ەتۋ دەپ سەزىنەدى. بۇل ارادا ورتاق ءتىل تابىسۋ وتە قيىن. ادامدار وزدەرىنىڭ سوزدەرىنە قۇلاق اسۋ مەن پىكىرلەرىن سىيلاۋعا لايىقتى. بىراق بيلىك ورتاق ءتىل تابىسۋدىڭ ورنىنا جۋان جۇدىرىققا جۇگىنىپ وتىر» دەپ ءوز ويىن ورتاعا سالادى.

«پوليتناۆيگاتور» ءتىلشىسى مەمدۋمانىڭ «ەر» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى ەۆگەني فيودوروۆتىڭ «بەلرۋسينفو» YouTube ارناسىنداعى: «حالىقارالىق قۇقىق تۇرعىسىنان بەلورۋسسيانىڭ ءوز مەمەلەكەتتىگىن  ساقتاپ قالۋىنىڭ ەش مۇمكىندىگى جوق، سوندىقتان بىردەن ءبىر جالعىز نۇسقا تەك رەسەيمەن بىرگە ءبىتۇتاس وتاننىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قالپىنا كەلتىرۋ عانا» دەگەن ارانداتۋشى مالىمدەمەسىن جاريا ەتتى.

بەلگىلى ورىس ساياساتتانۋشىسى گلەب پاۆلوۆسكي لۋكاشەنكو ءارى ماسكەۋگە، ءارى بريۋسسەلگە كۇرمەۋى قيىن پروبلەما تاۋىپ بەرىپ وتىرعاندىعىن ءسوز ەتەدى. «ەۋروپاداعىلار نە ىستەرىن بىلمەي ءارى ءسارى كۇيگە ءتۇسىپ، باستارى دال بولسا، بۇ جاعىنان ماسكەۋدىڭ دە جاعدايى وڭىپ تۇرعان جوق. ماسكەۋ ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى، ەڭ مىقتى وداقتاسىنان ايىرىلادى. نە بولماسا، ءوز اقشاسىمەن قالىپتاسقان جاعدايدى ودان ارى قارجىلاندىرا تۇسۋگە ءماجبۇر بولىپ، ءوزىن-ءوزى ۇستاپ تۇرۋعا قاۋقارسىز رەجىمدى اقشامەن قامتاماسىز ەتۋىن ودان ارى جالعاستىرادى...

 بۇل جاعىنان العاندا ماسكەۋ ءۇشىن توڭكەرىستىڭ ورىن العانى تىپتەن جاقسى. ويتكەنى، بيلىككە باسقا توپتاعىلار كەلەدى. بىراق ءدال قازىر ونداي توپ جوق. دەمەك، ءبىز ءالى دە لۋكاشەنكونىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا نە سىرتتان، نە ىشتەن اجال قۇشاتىن وتە-موتە دىمكاس رەجىمىمەن ىستەس بولامىز. شىنىن ايتار بولساق، ءبىزدىڭ باتىستاعى شەكارامىزدا وراسان زور بيلىك ۆاكۋمى پايدا بولادى» دەپ ۋكرايناداعى يانۋكوۆيچتىڭ تاريحىنان كەيىن اۋزى كۇيگەن ماسكەۋ اقىر اياعىنا دەيىن لۋكاشەنكونى قورعاۋ مەن قولداۋعا ماجبۇرلىگىن اشىق تانىتادى. 

«لۋكاشەنكونىڭ بولاشاعى مەن بەلورۋس تاعدىرى» رەسەيدىڭ كۇن تارتىبىندەگى باستى پروبلەماعا اينالعانىن ساياساتتانۋشىلار اندرەي سۋزدالسكي، دميتري ورەشكين جانە يليا گراششەنكوۆتاردىڭ پىكىرلەرىن جاريا ەتكەن «نوۆىە يزۆەستيا» باسىلىمدا جوققا شىعارمايدى.

2010 جىلى جەلتوقساندا وتكەن سايلاۋدا الەكساندر لۋكاشەنكو 40% عانا داۋىس جيناپ، رەسمي سايلاۋ قورىتىنداسى 72,03% دەپ بۇرمالانعان كەزدە 40 مىڭنان اسا جۇرت مينسكدەگى وكتيابر الاڭىنا ەرەۋىلدەپ شىققانىن ماسكەۋ ۇمىتا قويعان جوق. 

«ءوز باسىم كوشە پروتەستەرى رەجىمدى توڭقالاڭ اسىرادى دەپ ويلامايمىن. سولتۇستىك كورەيا نەمەسە البانياداعى سياقتى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ازياتتىق دەسپوتيا ءومىر سۇرەتىن بولادى» - دەيدى دميتري ورەشكين.

بەلارۋستاعى سايلاۋ اقش-تى دا بەي-جاي قالدىرماعانىن «امەريكا داۋىسى» راديوسىنىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ ءتىلشىسى اننا پلوتنيكوۆا ەلدە ورىن الىپ جاتقان وقيعالارعا قاتىستى جەرگىلىكتى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن «بەلورۋس ساراپشىلارى –پروتەستىك الەۋەت پەن ماسكەۋدىڭ كيلىگۋى جايىندا» اتتى راديو سۇحباتىنا ارقاۋ ەتەدى. 

دۇيسەنبى كۇنى ورىن العان وقيعالارعا قاتىستى «امەريكا داۋىسى» راديوسىنىڭ ورىس قىزمەتى ساياساتتانۋشى پاۆەل ۋسوۆتىڭ «...بۇگىنگى بەلارۋس بيلىگى ەلدىڭ ساياسي كەڭىستىگىن تولىق تازالاۋعا قاۋقارسىز. 2006 جانە 2010 جىلدارى بيلىك باستى وپپوزيتسيونەرلەردى تۇرمەگە وتىرعىزىپ، ومون جاساقتارى ەرەۋىلدەۋشىلەردى قاڭباق قۇرلى كورمەسە، قازىرگى جاعداي ونداي كۇشكە سالۋدى كوتەرمەيدى مۇلدەم بولەك.

داعدىرىس بيلىك پايداسىنا شەشىلىپ وتىرعان جوق. ولار ورىن العان جاعدايدى تولىق باقىلاپ وتىرعان جوق، ءارى جاعدايدىڭ قوجايىنى بولىپ تا تابىلمايدى. تاياۋ ارادا كىمنىڭ كۇش الىپ، ساياسي الاڭدا قالاتىنى بەلگىلى بولادى. مورالدىق ءام پسيحولوگيالىق جاقتان ازىرشە وزدەرىن تۇرە قۋىپ تارقاتسا دا، ۇرىپ-سوقسا دا، تۇرمەگە توعىتسا دا بەتتەرى قايتپاعان ازاماتتار جەڭىسكە جەتۋدە. ناتيجەسىندە قالىپتاسقان جۇيە ودان ارى شاتقاياقتانادى» دەگەن پىكىرىن كەلتىرەدى.  

«ەۆروپەيسكايا بەلارۋس» ازاماتتىق كامپانياسىنىڭ كوورديناتورى اندرەي ساننيكوۆ: «ءبىز سۆەتلانا تيحانوۆسكاياعا العىس ايتۋىمىز كەرەك... ارينە، لۋكاشەنكو ءوزىن ءبارىن باقىلاپ وتىرعانداي بولىپ كورسەتۋگە تىرىسادى، شىن مانىسىندە جاعداي ونىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتتى. ول ءدال قازىر الاس ۇرىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاۋدا، ويتكەنى، ەرەۋىلدى جىلدامداتىپ باسا المادى. ءارى بۇكىل حالىقتىڭ الاپات قوزعالىسى ورىن الادى دەپ ەش كۇتكەن جوق». بۇل قوزعالىستىڭ جەكە ۇيىمداستىرۋشىلارى جوق، جۇرت ەرىكتى تۇردە ءوزى قۇرعان ىنتالى توپپەن ديكتاتۋراعا ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر.

ەكى ساراپشى دا رەسەيدىڭ «جاسىل ادامدارىنىڭ» توبە كورسەتۋىن جوققا شىعارمايدى. ءبىرىنشى جولى – لۋكاشەنكونىڭ وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ اسكەري-تەحنيكالىق كومەگىنە جۇگىنۋى بولسا، ەكىنشى جولى – بەلارۋستىڭ جەكە ايماقتارىنداعى دنر/لنر ستسەناريىنىڭ ورىن الىپ، اكىمشىلىك عيماراتتارىن  ءوز بەتىمەن باسىپ العان توپتىڭ ۆلاديمير پۋتينگە ءوتىنىش جاساۋى. بىراق دنر/لنر ستسەناريى ورىن الاتىنداي جىكشىلدىككە بۇل ەلدە جول جوق. 

ساننيكوۆ بۇل جايىندا:  «يا ليچنو تاكوي وپاسنوستي نە ۆيجۋ. ا ەسلي ۋ كوگو-تو پوياۆيتسيا تاكايا مىسل، تو نۋجنو ۆسپومنيت، چتو بەلارۋس – ەتو پارتيزانسكي كراي № 1 ۆ ميرە. ەتو – سترانا، نە راستەرياۆشايا پاميات وب ەتيح دەيستۆياح، ي ۆ كاجدوي سەمە، ناۆەرنو، ەست سۆوي لەگەندى و پارتيزانسكوم دۆيجەني نا تەرريتوري سترانى.

ي پوتوم يا نە ۆيجۋ نەوبحوديموستي ۆ ەتوم. كونەچنو، ەسلي بىت تاكيم جە نەادەكۆاتنىم، كاك لۋكاشەنكو، تو موجنو زاسلات “چەلوۆەچكوۆ”، نو ەتو اۋكنەتسيا وچەن سيلنو. ۋ ناس – نيكاكيح زاتسەپوك، چتوبى ۆەستي دەلا پو ۋكراينسكومۋ ستسەناريۋ، – نەت ني كرىما، ني دونباسسا، كوتورىە سلاۆيليس سيلنىم پريسۋتستۆيەم “رۋسسكوگو ميرا” ي وتتورجەنيەم ۆسەگو ناتسيونالنوگو ۋكراينسكوگو. ا ۋ ناس ەسلي ي ۆەست رازليچيا مەجدۋ زاپادوم ي ۆوستوكوم سترانى، تو وني نە كاردينالنى»، – دەيدى.

ءيا، ەلدەگى وقيعانىڭ اۋقىمى مەن ۇزاققا سوزىلۋى وعان قاتىسۋشىلار مەن بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى. ادامدار وزدەرىنە قارسى قولدانىلعان رازەڭكە وقتان جاراقاتتانىپ جاتىر. ەگەر كۇش قولدانۋ ۇدەي تۇسسە، وعان قارسىلاردىڭ قاراسى مولىقپاي قويمايدى.

مينسكىدەگى Reuters ءتىلشىسى اندرەي ماحوۆسكي: «بەلورۋس پوليتسياسى حالىققا قارسى  سۋاتار، جاس شىعارعىش گاز جانە ساۋەلەلى شۋ گراناتالارىن قولداندى. مىڭداعان ادامدار مينسك جانە باسقالاردىڭ كوشەلەرىنە وپپوزيتسياعا ىنتىماقتاستىعىن ءبىلدىردى. كەيبىرەۋلەر قوقىس باكتارىنان بارريكادالار جاسادى»،- دەپ جازادى.

«بەلارۋس قالارىنداعى سوعىس. لۋكاشەنكوعا قارسى اكتسيا جالعاسۋدا» دەگەن اتپەن بەرىلگەن راديو حابار بەلارۋستاعى ورىن الىپ جاتقان وقيعانى اسكەري جاعداي مەن ازامات سوعىسى اراسىنداعى الدەنەگە بالايدى. مينسك جانە باسقا قالاردىڭ كوشەلەرى اسكەري ءىس-ارەكەت ورىن العان ەلدى ەسكە سالادى. بۇكىل ءتۇن ەرەۋىلدەۋشىلەر مەن كۇش قۇرىلىمدارى اراسىنداعى تەكەتىرەستەن تۇردى. رەسمي ءبىر ادامنىڭ قازا بولعانى جاريا ەتىلدى. 

ومون رازەڭكە وقپەن "ناشا نيۆا" گازەتىنىڭ ءتىلشىسىن جارادار ەتتى. بۇگىنگە دەيىن ونعا تارتا جۋرناليست قاماۋعا الىندى.

گومەلدە كۇش قۇرىلمدارى ءبىرىنشى كۇنى 10-20 ادام جينالعان جەرگە جەتىپ كەلىپ، باس سالىپ ساباپ، ايەل ازاماتتاردىڭ سومكەلەرىن تەكسەرىپ، ۇيالى تەلەفوندارىن تارتىپ الىپ جاتسا، كەلەسى كۇنى حالىق ولارعا قارسى وتشاشۋ مەن "مولوتوۆ كوكتەيلىن" لاقتىرا باستادى. 

پروتەست بەلارۋستىڭ بارلىق ءىرى قالارىن جايلاپ، ستيحيالى حالىقتىق قوزعالىسقا اينالدى. ادامدار كوشەدە ءبىر-بىرلەرىمەن كەزدەسىپ، اقپارات الماسىپ، نە ىستەپ نە قوياتىندارىن بىرلەسىپ شەشۋدە. 

«كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» اتالى ءسوزدىڭ راستىعىن بەلارۋس ۇلتتى الەمگە وسىلايشا تانىتىپ جاتقان جايى بار.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz