اباي جايلى عاسىردان استام ۋاقىت جازىلىپ كەلەدى. ءالى دە جازىلا بەرمەك. العاشىندا الاشوردا قايراتكەرلەرى، اسىرەسە «ۇلت كوسەمى» ءاليحان بوكەيحانۇلى مەن كاكىتاي ىسقاقتىڭ باستاماسىمەن ۇلى اقىننىڭ ءومىرى مەن مۇرالارى جايىندا بىرەر ماقالا جازىلدى. ودان كەيىن دە قانشاما وقىعان عۇلامالار اباي مۇراسى تۋراسىندا قالام سىلتەدى. كەڭەستىك كەزدىڭ العاشقى جىلدارىندا اقىنعا قاتىستى تاپتىق كوزقاراسپەن ايتىلعان سىني تۇسىنىكتەر مەن كەيبىر شالا پىكىرلەر دە كوپ بولدى. كەيىن ول اۆتورلار ءوز قاتالارىن ءتۇسىنىپ، ابايتانۋعا بەلسەندى تۇردە كىرىسكەندەرى دە ايان. ءتىپتى، ولار سول كەزدەرگە دەيىن ەشكىم ايتا الماعان پىكىرلەرى ارقىلى دا ابايدىڭ اقىندىق سىرىن اشا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى جاستىق جالىن، تازا تاپتىق كوزقاراسپەن سىن ايتقان اتاقتى جازۋشى، اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ كەيىنگى جازعان مونوگرافياسىندا: «ابايدا اقىندىق تا، دانىشپاندىق تا قاتار» دەپ جونگە كەلگەن بولاتىن. بۇل دا سول كەزدەگى ابايتانۋدىڭ وڭ ناتيجە بەرىپ، اقىنعا دەگەن كوزقاراستىڭ تۇزەلە باستاعانىن كورسەتسە كەرەك. تەك ءسابيت مۇقانوۆ قانا ەمەس، سول سەكىلدى وزگە دە جاس جازۋشىلار، اقىندار «اقىلدىڭ اقىنىن» (بۇل ءسوزدى دە ءسابيت مۇقانوۆ ايتقان.) قازاق حالقىنداعى قايتالانباس تۇلعا ەكەنىن تۇسىنە باستاپ ەدى. ارينە، ول كەزدە دە تاپتىق، ساياسي كوزقاراس قالىپ قويعان جوق، دەگەنمەن، ابايدى ەڭبەكشى تاپ ورتاسىنا تارتۋ، ۇلگى قىلۋ نيەتىندە ءبىرشاما يگى قادامدار جاسالعان ەدى.

اباي جايلى عاسىردان استام ۋاقىت جازىلىپ كەلەدى. ءالى دە جازىلا بەرمەك. العاشىندا الاشوردا قايراتكەرلەرى، اسىرەسە «ۇلت كوسەمى» ءاليحان بوكەيحانۇلى مەن كاكىتاي ىسقاقتىڭ باستاماسىمەن ۇلى اقىننىڭ ءومىرى مەن مۇرالارى جايىندا بىرەر ماقالا جازىلدى. ودان كەيىن دە قانشاما وقىعان عۇلامالار اباي مۇراسى تۋراسىندا قالام سىلتەدى. كەڭەستىك كەزدىڭ العاشقى جىلدارىندا اقىنعا قاتىستى تاپتىق كوزقاراسپەن ايتىلعان سىني تۇسىنىكتەر مەن كەيبىر شالا پىكىرلەر دە كوپ بولدى. كەيىن ول اۆتورلار ءوز قاتالارىن ءتۇسىنىپ، ابايتانۋعا بەلسەندى تۇردە كىرىسكەندەرى دە ايان. ءتىپتى، ولار سول كەزدەرگە دەيىن ەشكىم ايتا الماعان پىكىرلەرى ارقىلى دا ابايدىڭ اقىندىق سىرىن اشا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى جاستىق جالىن، تازا تاپتىق كوزقاراسپەن سىن ايتقان اتاقتى جازۋشى، اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ كەيىنگى جازعان مونوگرافياسىندا: «ابايدا اقىندىق تا، دانىشپاندىق تا قاتار» دەپ جونگە كەلگەن بولاتىن. بۇل دا سول كەزدەگى ابايتانۋدىڭ وڭ ناتيجە بەرىپ، اقىنعا دەگەن كوزقاراستىڭ تۇزەلە باستاعانىن كورسەتسە كەرەك. تەك ءسابيت مۇقانوۆ قانا ەمەس، سول سەكىلدى وزگە دە جاس جازۋشىلار، اقىندار «اقىلدىڭ اقىنىن» (بۇل ءسوزدى دە ءسابيت مۇقانوۆ ايتقان.) قازاق حالقىنداعى قايتالانباس تۇلعا ەكەنىن تۇسىنە باستاپ ەدى. ارينە، ول كەزدە دە تاپتىق، ساياسي كوزقاراس قالىپ قويعان جوق، دەگەنمەن، ابايدى ەڭبەكشى تاپ ورتاسىنا تارتۋ، ۇلگى قىلۋ نيەتىندە ءبىرشاما يگى قادامدار جاسالعان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى دەپ ءبىز قازاق ادەبيەتىندەگى دارىندى سىنشى، تەرەڭ تانىمدى زەرتتەۋشى اتانعان عابباس توعجانۇلىنىڭ دا «اباي» اتتى ەڭبەگىن ايتامىز. ءبىر ەسكەرتەتىنى بۇل ەڭبەك - قازاق ادەبيەتىندەگى ابايعا قاتىستى جازىلعان تۇڭعىش مونوگرافيالىق جۇمىس بولعانىمەن ەرەكشە قۇندى. ءبىز بۇل ماقالامىز ارقىلى 1925-1935 جىلدار ارالىعىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلينسكيى» اتانعان عابباس توعجانۇلىنىڭ وسى ءبىر ەڭبەگىنە ءالىمىز جەتكەنشە تالداۋ جاساپ كورمەكپىز. ءبىزدىڭ عابباس توعجانۇلىن «قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلينسكيى» دەپ اتاۋىمىزعا سول كەزدەگى سىنشىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن ونىڭ اينالاسى، اقىن-جازۋشىلار، قالامداس سەرىكتەرىنىڭ كوزقاراسى سەبەپ. ءتىپتى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1937 جىلى 30 قىركۇيەك كۇنى شىققان  №39 سانىندا عابباستى ايىپتاۋ رەتىندە جازىلعان رەداكتسيالىق ماقالادا: «...اشكەرەلەنگەن حالىق جاۋى توعجانوۆ ادەبيەتتەگى سىن ماسەلەسىنە دە زيانىن تيگىزدى، ءوزىن قازاق ادەبيەتىنىڭ «وزگەرمەيتىن سىنشىسى، بەلينسكيى» ەتىپ كورسەتتى. سىن ماسەلەسىندە كوتەرگەن سوراقى بۇرمالاۋشىلىقتار، ۇلتشىلدىق باعىتتار مەيىلىنشە ورىن الىپ كەلدى. قازاق ادەبيەتىندەگى سىنشىلاردىڭ قاتارى جات، جاۋ ەلەمەنتتەردەن مۇلدە تازارىپ كەتتى دەۋگە بولمايدى. قازىرگى مىندەت، سىن جۇمىسىنداعى جاۋلاردان تەگىس ارىلىپ، توعجانوۆتىڭ ۇيالاستارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي اشكەرەلەۋ بولىپ تابىلادى»، - دەلىنگەن ەدى.. مۇندا دا سول عابباستىڭ كانىگى سىنشى ەكەنى ىشتەي مويىندالىپ تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى. سول سەكىلدى پروفەسسەور تەمىربەك قوجاكەەۆ 1990 جىلى «پاراسات» جۋرنالىنا عابباس توعجانوۆتىڭ تۋاعىنان 90 جىل تولۋىنا وراي «قايشىلىقتى قايراتكەر» دەگەن ماقالا جازعان ەدى. وندا عالىم: «زامانداستارى سىنشى قابىلەتىن سول كەزدە-اق مويىندادى. س.مۇقانوۆ: «جامان-جاقسى بولسا دا، قازاقتىڭ بىلىكتى سىنشىسى - عابباس توعجانۇلى... قازاق  ادەبيەتى جانە سىن ماسەلەلەرى تۋارى كىتاپ جانە بىرنەشە ماقالالار جازدى. بۇل ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە وبەكتيۆتى باعالى سىندار دا بولدى»، - دەسە، م.قاراتاەۆ: «عابباس، قاي جاعىنان بولسىن، بار سىنشىلارىمىزدىڭ ىشىندەگى باس كوتەرەرى. بىزدە جامان دا بولسا ادەبيەتتىڭ بولەك جازۋشىلارى، جەكە ماسەلەلەرى تۋرالى ۇلكەن ەڭبەكتىڭ شەت جاعاسىن كورسەتكەن - عابباس»»، («قازاق ادەبيەتى»، 23.05.1937) - دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. («پاراسات» 1990, №11, 6-7-بەتتەر). قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر بيىك بەلەسى، عۇلاما عالىم، سىنشى بەيسەمباي كەنجەباەۆ عابباسقا ارنالعان «قاجىرلى قالام قايراتكەرى» اتتى ەستەلىك جازباسىندا: «عابباس توعجانوۆتىڭ ادەبيەت سىنشىسى رەتىندەگى ءبىر ەرەكشەلىگى - ونىڭ ەڭبەكتەرىندە پۋبليتسيستيكالىق ستيل باسىم بولاتىن، ادەبي سىن ماقالالارى وتكىر بولىپ كەلەتىن. ول بۇگىنگى اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنىڭ كەم-كەتىكتەرىن باسا كورسەتۋشى ەدى»،  - دەپ، («ەگەمەن قازاقستان»، 1994 جىل 7 جەلتوقسان) سىنشىنىڭ قارىم-قابىلەتى مەن ەڭبەكتەرىنە ءادىل باعا بەرگەن ەكەن. ال، بۇگىنگى كۇندە عابباس توعجانۇلىنىڭ مۇرالارىنا ءالسىن-ءالسىن نازار اۋدارىپ، ەڭبەكتەرىندە ەسكەرتە كەتۋدى ۇمىتپايتىن بىردەن-ءبىر عالىم اكادەميك تۇرسىنبەك كاكىشۇلى. پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشۇلى عابباس ەڭبەكتەرىنە ءۇڭىلۋ بارىسىندا ونىڭ سىن جانرىندا جازعاندارىن سارالاي كەلە ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «عابباس - پروفەسسيونال سىنشى» دەگەن. سىن تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم عابباستىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە: «ع.توعجانوۆتىڭ سىنشىلىق جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنە شولۋ جاساعاندا ونىڭ ونەرپازدىق ءستيلى مەن قالامگەرلىك قابىلەتى ابدەن قالىپتاسقانىن اڭعارامىز. عابباستىڭ سىنشىلىق ستيلىنە ءتان ءبىر سيپات - جازباق ماسەلەلەرىنە بىردەن كىرىسىپ، اينالا وراعىتۋ، الىستان اڭعارىن اڭعارتۋ، تەڭەۋ، سالىستىرۋ ءتاسىلىن قولدانبايتىنى، ايتار ويىنا، وربىتەر پىكىرىنە جەتەكشى يدەيالاردى، ءماندى قاعيدالاردى بىردەن تۇيدەكتەپ كەلتىرىپ الادى دا، وسىمەن ماسەلەنىڭ بەتى ايقىندالعان شىعار دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، ءارى قاراي ءوزىنىڭ تانىم-بىلىگىن ەركىن، قىسىلماي باياندايدى، ءوز پوزيتسياسىن دامىتاتىن ادەبي قۇبىلىستاردى ۇتىمدى پايدالانادى، داۋ-داماي تۋدىراتىن جايلاردان جالتارماي، قايتا ءونىمدى ويعا ءورىس بەرەتىن ۇشقىندى پىكىرلەردى مازداتىپ وتىرادى»، - دەپ، جان-جاقتى انىقتاما بەرەدى.(«ەگەمەن قازاقستان»، 2000 جىل، 22 اقپان.)

ءبىز بۇل مالىمەتتەردى كەلتىرە وتىرىپ عابباس توعجانۇلىنىڭ ادەبيەتتەگى ورنى مەن سىن جانرىنا سالعان تۇرەنىن، داڭعىل جولىن جاڭعىرتۋدى كوزدەدىك. وسى رەتتە الدىمەن سىنشىنىڭ «اباي» اتتى كىتابىنا توقتالۋدى ءجون دەپ تاپتىق. ەندى سول كىتاپقا ءۇڭىلىپ كورسەك.

بۇل كىتاپ جايلى ايتقاندا كورنەكتى عالىم، قازاق ادەبيەتى سىنىڭ تاريحىنا ەڭ العاشقى بولىپ عىلىمي تالداۋ جاساعان ف.ع.د پرفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشۇلى «قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ تاريحى» اتتى زەرتتەۋىندە: «عابباس توعجانوۆتىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى تۇڭعىش مونوگرافياسىندا قايشىلىقتى وي-پىكىرلەر، تۇيىندەر كەزدەسسە دە، ابايدى عىلىمي جولمەن تانۋدىڭ بەلەستى ءبىر شىعارماسى بولدى. ۇلى ابايدى ۇلت اقىنى دەپ تانۋ جانە بار ءونىمدى وي-پىكىرلەردى وسى تۇجىرىم اياسىنان ءوربىتۋ كەلەشەكتەگى كوپ ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەرگە سوقپاق سالىپ بەردى. "ادەبيەت مايدانى" جۋرنالىنداعى قۇندى ماتەريالدار، مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى سونى دەرەكتەر، ع.توعجانوۆتىڭ تۇڭعىش مونوگرافياسى كوپ ماسەلەنى ايقىنداپ، ەندىگى جەردە كوركەمدىك شەبەرلىكتىڭ ونەرپازدىق بيىگىنە ابايدىڭ قالاي كوتەرىلگەنىن ايقىنداۋ مىندەتىن كولدەنەڭ تارتتى»، - دەپ، تازا ءادىل ءارى زيالى پىكىر بىلدىرەدى.

عابباس توعجانۇلىنىڭ «اباي»  كىتابى 1935 جىلى الماتى مەن قازاندا، «قازاقستان كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنان شىققان. 161 بەت. جاۋاپتى رەداكتورى ق.جۇبانوۆ، تەحنيكالىق رەداكتورى حاسانۇلى، جاۋاپتى كوررەكتورى احمەتۇلى. تارالىمى 8000+150.

سىنشى عالىم اباي تۋرالى جازاردا العى ءسوز رەتىندە «ابايدى ءالى بىلگەمىز جوق» دەگەن ماقالاسىن كەلتىرگەن. ول بۇرىن دا 1934 جىلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ №11-12 ساندارىندا شىققان ەدى. ودان كەيىن «ابايدىڭ زامانى»، «ابايدىڭ ءومىرى، وسكەن ورتاسى، العان تاربيەسى»، «ابايدىڭ ولەڭدەرىندەگى قايشىلىقتار»، «ابايدىڭ رەاليزمى»، «ابايدىڭ ۇلتشىلدىعى»، «ابايدىڭ كەدەيگە، بۇقاراعا كوزقاراسى»، «اباي ولەڭدەرىندە ايەل ماسەلەسى»، «ابايعا ورىس كۋلتۋراسىنىڭ قانداي اسەرى بولدى»، «ابايدىڭ اقىندىعى» دەگەن بولىمدەرى جانە «قورىتىندى»، سوڭعى قوسىمشا رەتىندە «ەسكى ادەبيەت مۇرالارىن پايدالانۋ جايىندا» دەگەن وي-تولعامىن دا ەنگىزگەن ەكەن. ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي عابباس توعجانۇلى ابايدى تانىتۋ ماسەلەسىندە، اسىرەسە كەڭەستىك جۇيەگە ساي زەردەلەۋدە جان-جاقتى ەڭبەك ەتكەنى بايقالادى. اقىننىڭ ءومىرىن، ورتاسىن، زامانىن ايتا كەلە كوممۋنيستىك يدەياعا كەرەعار كەلەتىن «ۇلتشىلدىعىن» دا ءسوز ەتەدى. سونداي-اق، بۇل ەڭبەكتىڭ سول كەزدەگى ساياسي شەڭبەردەن اسىپ كەتە الماعانىن «ابايدىڭ كەدەيگە، بۇقاراعا كوز قاراسى» جانە «اباي ولەڭدەرىندە ايەل ماسەلەسى» دەگەن بولىمدەردەن سەزۋگە بولادى.

قاراپ وتىرساق سىنشى ابايدى تانۋ ءۇشىن تەك ونىڭ شىعارمالارىنا تالداۋ جاساپ، مازمۇنىنا ءۇڭىلىپ قانا قويا سالۋ جەتكىلىكسىز بولاتىنىن ايتقان.  ويتكەنى، عابباسقا دەيىن اباي ءومىرى مەن شىعارمالارىنا قاتىستى جازىلعان ماقالالاردا اقىننىڭ شىققان تەگى، ورتاسى، اينالاسى ەشقانداي دا ساياسي، الەۋمەتتىك نەگىزى جوق بىرجاقتى پىكىرلەرمەن شەكتەلگەن بولاتىن. وسىنى ەسكەرگەن بولۋ كەرەك عابباس توعجانۇلى كەيىنگى وقۋشىلار كەيبىر كەتكەن قاتەلىكتەرىمە تۇسىنىستىكپەن قاراسىن دەگەنى شىعار:  «...ءبىزدىڭ كوبىمىز ء(بارىمىز دەسەك تە وتىرىكشى بولا قويمان) قازىر ۋنيۆەرسالمىز. كوپ بىلگەندىكتەن ۋنيۆەرسال ەمەسپىز، كوپ مىندەت جۇكتەلگەندىكتەن، امالسىزدان ۋنيۆەرسالمىز. قازاق تۇرمىسىندا جۇرتشىلىق الدىنا تۇسپەي، بىلىنبەي قاراڭعى، تۇيىق جاتقان ماسەلەلەر كوپ. سولاردى اشقىڭ كەلەدى، تۇسىنگىڭ كەلەدى»، - دەپ (10-بەت) اقتالعانداي بولادى. ياعني، «ءبىز امالسىزدان ەكونوميستىڭ، زاڭگەردىڭ، ساياساتكەردىڭ جۇگىن ارقالاپ ءجۇرمىز» دەگىسى كەلەدى.

عابباس كىتابىنداعى ۇلكەن ءبىر ءبولىم «ابايدىڭ ءومىرى، وسكەن ورتاسى، العان تاربيەسى» دەپ اتالىپتى. بۇل بولىمدە ول اقىننىڭ ومىرگە كەلۋى، تۋعان جەرى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى توقتاپ جاتپايدى.  كەرىسىنشە وزىنە دەيىنگى ايتىلعان، بار مالىمەتتەردى قايتالاپ شارشاماي، ابايدىڭ ومىرىنە، كەلەشەك اقىندىعىنا اسەرتەتكەن جايتتاردى ساراپتايدى. مىسالى:

«1845-جىلى اباي تۋدى. ابايدىڭ ۇيادا كورگەنى قۇنانباي بولدى. «ۇشا» كورگەنى جانە قۇنانباي بولدى. ابايدى بالا جاسىنان قۇنانباي قاسىنا الدى، جانىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، ءوز ۇلگىسىن بەردى. بالانى جاسىنان ارامدىققا، زورلىققا، قۋلىققا باۋلىدى. قۇنانبايدىڭ باسقا ۇلگىسى جوق. باسقانى ودان كۇتۋگە دە بولمايدى. اباي ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى ءىلدى. جۇرت اۋزىندا جۇرگەن اكەسى وعان ارمان بولدى، قايتا، مىقتىلىعىمدى، جۋاندىعىمدى اكەمنەن دە اسىرام دەگەن تالاپتا بولدى. ابايدىڭ 35-40 جاسىنا دەيىن ولەڭمەن شۇعىلدانباي، قالسا توبىقتىنىڭ، اسسا ءبىر دۋاننىڭ جۋانى بولىپ، اتا جولىن قۋعانىنىڭ ءتۇپ تامىرى ابايدىڭ وسى وسكەن ورتاسىندا، شىققان تەگىندە جاتىر... ابايدىڭ بايلىق، جىگىتتىك كەزىندەگى ۇلگىسى قۇنانباي بولعاندىقتان ونىڭ بولىستىققا، بيلىككە ۇمتىلعانى تابيعي نارسە. انادان ەشكىم دە دانىشپان بولىپ تۋمايدى. جۇرە، كورە، وسە بىلەدى. ابايدىڭ كورگەن، بىلگەن تۇرمىسى بولىستىققا، بيلىككە تارتتى»، (36-بەت.) - دەگەن سويلەمدەر ءبىرشاما دۇنەنى اڭعارتادى. ەڭبەكتىڭ جازىلۋ كەزەڭى قازاق بايلارىنىڭ كامپەسكەلەنگەن، قۇرتىلعان جانە ولاردىڭ اتىن اتاۋعا دا تىيىم سالعان زامان بولعاسىن قۇنانبايدىڭ «زورلىقشىل، قاناۋشى، قاتال» بولىپ ايتىلۋى دا زاڭدى. بۇل تەك عابباستىڭ عانا ويى ەمەس سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ مۇددەسى ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. وسى ويلار ارقىلى عابباس ابايدى قۇنانباي سەكىلدى «زورلىقشىل» بولدى دەۋدەن اۋلاق، كەرىسىنشە وعان اكە ىقپالى ەرەكشە بولدى، اكە جولى دۇرىس كورىندى دەگەن وي ايتقىسى كەلەدى. دەمەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىلىپ جۇرگەن «اكە مەن بالا ارازدىعى» عابباستىڭ ايتۋىنشا بولماعان. اباي اكەسىن جەك كورمەگەن، ودان قاشپاعان، كەرىسىنشە اتا جولىن بەرىك ۇستاعان. الايدا اقىن قۇنانبايدى قايتالاۋدى ەمەس، وزىنشە جول ىزدەگەن. زەرتتەۋشى عابباس توعجانۇلى وسى ويلارىن جيناقتاي كەلە: «اباي اكەسى قۇنانبايعا جىگىت كۇنىندە: «زامان ورىستىكى، ول جەڭگەن، ءبىز جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەلىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك»، - دەيدى. مىنە، اباي وسى كەزدە-اق، ورىس زاڭىنا قول سوزا باستاپ ەدى. قىسقاسى، ابايدىڭ بولىس، بي كۇيىندە-اق «جاڭارا» باستاعانى كوزگە كورىنگەن ەدى»، - دەپ تۇيەدى. (38-بەت.) اباي ومىرىندەگى بۇرالاڭ، تۇسىنىكسىز جايتتارىن ءسوز قىلعاندا وسى ءبىر دەرەكتەردى دە ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ۇلى اقىندى تىم ورىسشىل دەپ جاقتىرماۋشىلارعا اباي ءوز اۋزىمەن «ورىستى ەمەس، ونىڭ ونەرىن ۇلگى قىلام» دەپ جاۋاپ بەرۋى ابىزدىڭ شىن مانىسىندەگى ۇلت اقىنى ەكەندىگىن تانىتادى. عابباس توعجانۇلى ابايدىڭ وسى سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ جانىن، ورىس اقىن-جازۋشىلارىنا قۇمارلىعىن تۇسىندىرگىسى كەلەدى.

عابباس توعجانۇلىنىڭ كىتابىنداعى كەلەسى ءبىر ءبولىم «ابايدىڭ ولەڭىندەگى قايشىلىقتار» دەپ اتالىپتى. مۇندا دا سىنشى اباي مۇراسىنا سوتسيولوگيالىق تۇرعىدان قارايدى.  ءدال سول كەزدە ونىڭ ماڭىزى وتە جوعارى بولعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى ابايعا تالاس كۇشەيىپ تۇرعان شاقتا اقىن ولەڭدەرىنە الەۋمەتتىك جاعىنان باعا بەرىپ، قالايدا ەڭبەكشىلەر جاعىنا تارتۋدى كوزدەگەن ماقسات جاتقانى بايقالادى. ال، وسى ەڭبەككە قاتىستى وزىندىك وي ايتقان ابايتانۋشى عالىم، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: «اباي قازاق دالاسىندا جاڭا تۋىپ، دامىپ كەلە جاتقان بۋرجۋازيانىڭ يدەولوگى دەگەن كوزقاراستى 30-جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ سىن جانرىندا كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاۋعا عابباس توعجانوۆ ارەكەتى باسىم جاتتى. ونىڭ 1935 جىلى ۇلى اقىن جونىندە جازىلعان تۇڭعىش مونوگرافيالىق حاراكتەردەگى «اباي» دەپ اتالاتىن كىتابى، نەگىزىنەن اباي شىعارمالارىن اقىننىڭ الەۋمەتتىك تەگىمەن تىكەلەي بايلانىستىرا قارايتىن تۇرپايى-سوتسيولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان جازىلعان ەڭبەكتىڭ ۇلگىسى ەدى. وسى سەبەپتەن دە اۆتور اباي مۇراسىنىڭ ءار ءتۇرلى قىرىنان ارنايى ءسوز ەتسە دە، بۇل تاقىرىپتارعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبارىن دە ءبىر عانا اقىننىڭ الەۋمەتتىك تەگىنە وراي ولشەم ەتىپ الاتىن تانىمى تۇرعىسىنان ءوربىتىپ تالداۋلار جاساپ وتىرعانى بار»،  - دەپ باعالايدى. (مەكەمتاس مىرزاحمەت. «ابايتانۋ تاريحى»، الماتى، «انا ءتىلى»، 1994, 96-بەت.) وسى ءبىر كەلتىرگەن سويلەمدەردەگى «تۇرپايى سوتسيولوگيالىق» دەگەن تەرميننىڭ عابباس تۇسىندا قاتتى ەسكەرىلمەگەنى انىق. ول ابايدى راسىمەن دە تاپ تۇرعىسىنان تالداعاندا مىندەتتى تۇردە اقىننىڭ الەۋمەتتىك جاي-كۇيى دە ءسوز بولاتىن ەدى. مۇنى عابباس بولسىن، وزگە دە سىنشىلار بولسىن اتتاپ وتە المايتىن. سوندىقتان، سىنشى كىتابىنا ۇڭىلگەندە ساياسي احۋالعا بايلانىستى ايتقان قاتا پىكىرلەرىن ەمەس، كوبىنە عىلىمي ويلار جەتەگىندە جاساعان باتىل قادامدارىنا قاراعان دۇرىس شىعار.

عابباس توعجانۇلى ۇلى اقىندى «بايشىل» دەگەندەگى كوزقاراسى كوممۋنيستىك يدەياعا قارسى، زياندى باي تابىنا قوسپايدى. كەرىسىنشە، «كەرىتارتپا سانالعان بۇرىنعى بايلاردى كەدەيلەرگە، ەڭبەكشىلەرگە پايدا كەلتىرىپ، وركەنيەتكە، مادەنيەتكە ۇمتىلىپ، الەمدىك دامۋدان، كوشتەن قالماۋعا شاقىردى» دەگەن تۇجىرىمعا توقتالادى. ول: «اباي ءوز تۇسىندا قازاق بايىنىڭ ەڭ جاقسىسى، ۇلگىلى-ورنەكتىسى ەدى. ابايدىڭ تاريحتا اتى قالعانى، ابايدىڭ جاڭاشىلدىعى وسى باي تابىن ىلگەرى باستايمىن، تۇزەيمىن دەگەنىندە. اباي ءوز تابىنان اسىپ ەشتەڭە ىستەۋگە تالاپتانعان جوق. ابايدىڭ نە جىرىندا، نە قارا سوزىندە قانداي ماسەلەنى كوتەرسە دە، بايشىلدىقتان ەشبىر قول ۇزبەيدى. ابايدىڭ بۇل جاعى ءبىر قالىپتا، وزگەرمەيدى. جالعىز-اق، ابايدىڭ بار ىنتاسى، ماقساتى - قازاق بايىن جاقسىلىققا، ناداندى ونەرلى، اقىلسىزدى بەرەكەلى، جالقاۋدى ەرىنبەيتىن، ەپسىزدى ەپتى، بەرەكەسىزدى بەرەكەلى، ءدىنسىزدى ءدىندى قىلۋ - مىنە اباي وسىنى ارمان قىلدى. قازاق بايلارى وسىنداي بولسا - قازاق حالقى وزگە حالىقتارعا تەڭەلەدى دەدى». (44-بەت) وسى ءبىر ويدا قانداي قاتەلىك بار؟ بۇگىنگى كوزقاراسپەن وي وربىتسەك تىپتەن كەرەمەت ەمەس پە؟ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بايلارى دا جاقسىلىق جاساۋدان قاشپايتىن، ەلدىڭ بەرەكەسىنە ەڭبەك ەتەتىن، يمان ءجۇزدى، ادال، شەن-شەكپەنگە قۇمارتا بەرمەيتىن بولسا دەگەن ارمان قازاقتىڭ قاي اقىنىندا، قاي زيالىسىندا جوق؟ ءبارى دە وسى ءبىر جولدا وي ايتىپ، حالىق الدىندا ارداقتالىپ ءجۇر عوي. دەمەك، عابباس اباي ءومىرىن كاپيتاليزمنىڭ ەندى-ەندى ەتەك جايا باستاعان ۋاقىتىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ ايقتان وسىنداي پىكىرلەرى ءداۋىر تىنىسىن، زامان شىندىعىن انىق بولجاي العاندىعىن كورسەتەدى دەپ بىلەمىز. وسى ءبىر ويىن جالعاستىرا وتىرىپ عابباس تاعى دا: «اباي ەرتە وياندى، وزىنشە باي تابىنا جول كورسەتتى، جاڭا زاماننىڭ پروگرامماسىن سىزدى. ابايدىڭ - ورىس دۇنيەسىنىڭ ءتىلىن ءبىل، مالىڭدى اياماي وسى ورىس ءبىلىمىن ۇيرەن، شارۋاڭدى ۇقسات، ەگىن سال، ساۋدا جۇرگىز، تۇزدەن مال ىزدە، قول ونەرىن ۇيرەن، بولىستىققا شاشىلما، بەرەكەڭدى قاشىرما - دەگەن سوزدەرى قازاقتىڭ كاپيتالداسا باستاعان بايلارىنىڭ پروگرامماسى ەدى. وسى پروگراممانى ىسكە اسىرۋدا اباي تالاي سوقپاققا ءتۇستى، بوگەتتەرگە كەزدەستى. ەڭ ۇلكەن بوگەت - ابايدىڭ ءوز تابىنىڭ ناداندىعى، شالالىعى»،  - دەپ، (45-بەت.) تولىقتىرادى. مۇنداعى «قازاق بايىنىڭ ناداندىعى، شالالىعى» كادىمگى وقۋ-توقۋ جولىنان بۇرىن ساۋدا-ساتتىققا ءالى جەتىلمەگەن، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «بيزنەسمەن» بولىپ قالىپتاسا الماعانىن بىلدىرەتىندەي. مۇنىڭ جارقىن مىسالى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاراعان شاعىندا انىق كورىندى عوي. كاپيتاليزمنىڭ، نارىق زامانىنىڭ نە ەكەنىن تولىق تۇسىنە الماعان كوپ ادام قوعام تالابىنا قاراي قولدارىن  «مەزگىلىنەن كەش سەرمەدى». سونىڭ زاردابىن ءالى كۇنگە تارتىپ كەلە جاتقاندار دا جوق ەمەس.

سول سەكىلدى عابباس توعجانۇلى بۇل كىتابىندا ابايدىڭ دىنشىلدىگىن دە ءسوز ەتە وتىرىپ ونى كوممۋنيستيك ۇستانىم، اتەيزمگە اكەلىپ جاپسىرا سالمايدى. كەرىسىنشە «اباي ءدىنشىل، ءدىنشىل بولعاندا دا جاڭا ءدىندى ىزدەدى» (65-بەت) دەيدى. سول سەبەپتى دە: «ابايدىڭ مولدا-يشانداردى سىناعانى دا وسى ءتارىزدى. اباي مۇندا دا مولدالىققا قارسى ەمەس. ابايدىڭ تىلەگەنى - وتىرىك ايتپايتىن شىنشىل مولدا»، (65-بەت) - دەپ كورسەتەدى. اباي «جاڭا ءدىن» ىزدەدى دەگەندەگى ويى «سول كەزدەگى كەيبىر «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» بولىپ، ۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ ادام ەمدەيمىن دەپ، اۋرۋعا  اۋرۋ قوسىپ كەتەتىن ءتاۋىپ سىماقتاردى تۇقىرتىپ، ولاردىڭ ورنىنا ءادىل، شىنايى ءبىلىمدى، تاقۋا، ادال مولدالاردىڭ ۇستەمدىك العانىن جانە ولاردىڭ دا دامىپ كەلە جاتقان زاماننىڭ ءىلىمى مەن بىلىمىنە، مادەنيەتىنە جەتىك بولعانىن قالادى» دەگەنگە سايادى. ابايدا وسى ماقسات بولدى ما؟ ارينە، اباي ءدال وسىنداي العىرلىعى، وزگەشەلىگى ارقىلى بىزگە قىمبات، بيىك سانالىپ كەلەدى. عابباس تا ءوز زەرتتەۋىندە ونى تەرىسكە شىعارمايدى.

عابباس ابايدى «ۇلتشىلداردىڭ اتاسى» دەگەندەگى پىكىرىن ءوز ەڭبەگىندە جان-جاقتى اشىپ بەرۋگە تىرىسقان. ءوز سوزىندە سىنشى: «ابايدان اسۋدىڭ ورنىنا قايتا ۇلتشىلدار كوپ ماسەلەلەردە كەرى كەتتى عوي. كوپ ماسەلەلەردە ۇلتشىلدار ابايدىڭ ايتقانىنان ءارى بارمادى عوي. ۇلتشىلدار قازاقتى وقۋعا شاقىردى، ونەرلى بول دەدى. بۇل جاڭالىق پا؟ اباي مۇنى بۇلاردان بۇرىن ايتتى عوي. ۇلتشىلدار قازاق بايلارىنا بولىستىققا تالاسپا، اقشا شاشپا، بەرەكەلى بول دەگەندى ايتتى. بۇل دا جاڭالىق ەمەس قوي. مۇنى دا اباي ۇلتشىلداردان بۇرىن ايتتى. احمەت مولدانى سىنادى، ەل جەگەن وقىعانداردى سىنادى، مۇنىسى دا جاڭالىق ەمەس ەدى. بۇل دا ابايدان قالعان ءسوز ەدى. قايتا اباي مولدانى، بولىستاردى، بيلەردى ۇلتشىلداردان اناعۇرلىم باتىل سىنادى. ۇلتشىلدار توڭكەرىستەن بۇرىن دا، سوڭ دا وسى مولدا-يشاندارمەن، بي-بولىستارمەن ىلعايىنا باتالاس، تاباقتاس بولدى.

قىسقاسى، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ توڭكەرىستەن بۇرىنعى ازدى-كوپتى تاريحي ءمانى بار، قازاق حالقىنا پايداسى بار دەگەن ىستەرى، سوزدەرى - ابايدان كەلىپ شىعادى. اباي باستاپ، اباي ايتقان سوزدەر بولادى»، (75-76-بەتتەر) - دەيدى.  بۇل پىكىر سول كەزدەگى ءاليحان، احمەت باستاتقان الاشوردا ارىستارىن تومەنشىكتەۋ سيپاتىندا ايتىلدى دەسەك تە، ولاردىڭ تۇپكى ويلارى مەن ابايدىڭ ارمانى ۇشتاسىپ جاتقانىن سىنشى عالىم تاپ باسىپ تانىپ وتىر.

ابايدىڭ بۇگىن زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەن الاشوردا ارىستارىنا ۇستاز بولدى دەگەندەگى ويلارىن عابباس توعجانۇلى سىن كىتابىندا: «ابايدان بۇرىنعى، سوڭعى قازاق ادەبيەتىن تەكسەرگەندە اباي قازاق ادەبيەتىندە كەسەك ورىن الىپ جاتادى. اباي - قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ اتاسى بولىپ شىعادى. اباي ءوزىنىڭ 20 جىلدىق پوەزياسىمەن قازاق ادەبيەتىندە ءوزى الىنشە شكولا جاسادى - جاڭا باعىت اشتى. ابايدان سوڭعى شىققان اقىندار - سول اباي شكولاسىنان تۋعان اقىندار. راس بۇلاردىڭ ابايدان زامانى باسقا، ءار قايسىسىنىڭ ابايدان ايىرماسى، وزگەشەلىگى دە بار. بىراق، سوندا دا اباي مەن بۇلاردىڭ تاپ تىلەگى، جالپى سارىنى ءبىر. احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، شاكارىم تاعى وسى سىقىلدى قازاقتىڭ بايشىل اقىندارىنىڭ توڭكەرىستەن بۇرىن جازعاندارىنا اباي اسەرى ءتىپتى كۇشتى بولدى. ابايدى ءبارى ۇلگى قىلدى»، (78-بەت) - دەپ، انىق ايتقان.

عابباس كىتابىنداعى ەڭ ءبىر وزەكتى دەگەن ءبولىمنىڭ ءبىرى «ابايدىڭ اقىندىعى» دەپ اتالادى. بىزگە، اسىرەسە قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋشى، وقۋشى، تانۋشى ادامدارعا قازاق ادەبيەتىنىڭ زەرتتەۋ وزەكتىسى بولىپ سانالاتىن تاريحي  تۇلعالاردىڭ ەڭ بىرىنشىدەن شىعارماشىلىق قۋاتىن ءبىلۋ ماڭىزدى. توعجانوۆ مونوگرافياسى دا وسى ءبىر شارۋانى وتە ۇقىپتى ورىنداعانعا ۇقسايدى. ول اباي اقىندىعىن، شىعارماشىلىعىن تالداي وتىرىپ ءوز تاراپىنان سول كەزدە ەشكىمنىڭ ويىنا ورالىپ، اۋزىنا تۇسە قويماعان باعالاۋلارىن ايتادى. كىتاپ اۆتورى ابايدىڭ اقىندىعىنا بايلانىستى:

«ابايدىڭ اقىندىعىن ءسوز قىلعاندا، الدىمەن ونىڭ قازاق ادەبيەتىنە جاساعان جاڭالىعىن انىقتاۋ كەرەك. ابايدىڭ ادەبيەتتەگى جاڭالىعى قايسى؟ بىزدىڭشە، ابايدىڭ ادەبيەتتەگى جاڭالىعى بىرەۋ ەمەس - الدەنەشە.

ءبىرىنشى جاڭالىعى - ابايدىڭ كوركەم سوزگە-پوەزياعا كوزقاراسى. .... اباي ولەڭنىڭ ۇلكەن ونەر ەكەنىن ءبىلدى. اقىندىقتى تالانتپەن بايلانىستىردى، ەكىنىڭ ءبىرى اقىن بولا المايتىنىن انىقتادى. اقىن بولۋ قورلىق، كەمدىك ەمەس - ۇلكەن ونەر، وزگەدەن ارتىقتىق، جان بايلىعى دەپ ۇعىندى. (121-بەت)

ابايدىڭ ەكىنشى جاڭالىعى - قازاقتىڭ جازبا ۇلت ادەبيەتىن جاساۋعا باس بولعانى. ...اباي ولەڭى «رۋ» كولەمىنەن اسىپ، ءبۇتىن قازاق دالاسىنا قانات جايادى. قازاق ەلىن اباي تۇگەل الادى. قازاقتى ۇلت تۋى استىنا، ەلدىككە شاقىرادى. ابايدىڭ وسى جۇرتشىلىعى ەل قامى، ەل مۇڭى دەپ كۇڭىرەنۋى دە قازاق ادەبيەتىندە جاڭا سارىن.(124-بەت)

ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنە كىرگىزگەن ءۇشىنشى جاڭالىعى - ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن الۋى. ...بۇل جونىندە اباي ۇلكەن قىراعىلىق كورسەتتى، ءىرى اقىن، ۇلت اقىنى ەكەندىگىن ءبىلدىردى، سوندىقتان ءبىز ابايدى ءبىرىنشى رەت ونەرلى ەلگە قول سوزعان، ونەرگە ۇمتىلعان ونەرلى، تالاپتى اقىن دەيمىز. (124-بەت)

ابايدىڭ ءتورتىنشى جاڭالىعى - قازاقتىڭ ءتىل بايلىعىن ۇقساتا ءبىلۋى. ... ابايدىڭ ىستەگەنى قازاقتىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندەگى، حالىق اۋزىنداعى، كۇنبە-كۇنگى تۇرمىستاعى ايتىلىپ جۇرگەن، قاراپايىم، جالپىلاما جۇرتقا تۇسىنىكتى ءتىلىن پايدالانا ءبىلدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ كەرەگىنە جاراتتى. اقىنى كەلىسسە قازاق ءتىلى دە كوركەم، وبرازدى ءتىل، ءوز الىنشە باي ءتىل ەكەندىگىن كورسەتتى.

ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى بەسىنشى جاڭالىعى - ابايدىڭ جاڭا ادەبيەت تۇرلەرىن جاساۋى. قازاق پوەزياسىنا اباي ءتۇر جاعىنان كوپ جاڭالىق كىرگىزدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ سارىنى، باعىتى، مازمۇنىنداعى جاڭالىقتار ولەڭ تۇرلەرىندە دە كوزگە انىق كورىنەدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ ءتىلىن، ءتۇرىن، كەستەسىن عىلىمي جاقتان تەرەڭدەپ ەرەكشە تەكسەرگەن كىسى اباي ولەڭدەرىنىڭ ءتۇر جاعىنان بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنا دا ءبىرسىپىرا قولايلى ۇلگىلەر تابار ەدى. اباي جاساعان ولەڭ ۇلگىلەرى ءالى تۇگەل پايدالانىلعان جوق. (130-بەت)

اباي سامورودوك، قارادان وقىماي شىققان تالانت. بىراق، زامانى، وسكەن ورتاسى، العان تاربيەسى، شىققان تەگى - ءبارى دە اباي تالانتىن وسىرەرلىك بولمادى، قايتا وشىرۋگە تىرىستى. سوندىقتان، اباي سىندى اقىن قۇلاشىن جايا المادى. كوسىلىپ وتىرىپ، كەڭىنەن تولعاپ، تەرەڭ، ۇلكەن تەمالى كەسەك پوەزيا جاساي الماي كەتتى. اباي ارماندا كەتتى»، - دەپ،  (137-بەت) بۇگىنگى كۇن تولعامىنا دا جانە ءوزىنىڭ تاپتىق كوزقاراسىنا دا قارسى كەلە قويمايتىن بايلام جاسايدى. بۇل دا «انىق ابايدى» تانۋداعى عابباس توعجانوۆ تاراپىنان بەرىلگەن ولشەۋسىز عىلىمي زەرتتەۋ، جەت ءتۇسىنۋ دەپ ۇعامىز. باسقاسى باسقا، ابايدىڭ اقىندىعىن زەرتتەپ، وعان ءادىل باعاسىن بەرىپ، قازاق ادەبيەتى تورىنەن الار ورنىن جارقىراتا كورسەتۋى سىنشىنىڭ ادەبي سىن جانرىنا تەرەڭ بولاي العانىن اڭعارتادى.

سويتەدى دە قورىتىندى سوزىندە: «ال، بۇگىنگى قازاقتىڭ جاڭا جۇرتشىلىعى قازاق ەڭبەكشىلەرى، كوممۋنيستەرى - ءبىز قالاي ابايدى پايدالانامىز؟ ابايدىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە بەرەرى نە؟ ءبىز، ارينە، ابايدى ۇلتشىلدارشا بۇزىپ-جارمايمىز. اباي - بىزگە مۇرا، ەسكىنىڭ اسىلى، ەسكىرگەن بايلىعى. ابايدى ءبىز تۇگەل الامىز. سول تۇگەل كەلگەن ابايدىڭ ءبىز جاقسىسىن دا، جامانىن دا قالىڭ ەڭبەكشىلەرگە اشىق ايتامىز. اباي سىقىلدى ءوز زامانىندا قازاقتى ىلگەرى باستىرعان تاريحي ادامنىڭ، ۇلكەن تالانتتى اقىننىڭ جازعانىن ءبىر جاعىنان وتكەن ءومىردىڭ ايناسى، تاريحى دەپ قاراساق، ەكىنشى جاقتان - ابايدىڭ ءالى كۇنگى ەسكىرمەگەن شىندىعىن، ادەمىلىگىن جويماعان وبرازدى اسىل سوزدەرىن بۇگىنگى جۇرتشىلىققا دا ۇلگى قىلامىز. قالىڭ ەڭبەكشىلەرگە ۇعىندىرامىز»، - دەپ سەرت ەتەدى. (138-بەت.) اباي مۇراسىنىڭ ەسكىرىپ تاسادا قالمايتىنىنا، جاڭا زامان جاستارىمەن بىرگە جاساي بەرەرىنە وقىرماندى سەندىرمەككە، سول جولدا ەڭبەكتەنۋگە نيەت ەتەدى. ول نيەتىنىڭ اقتالعانى، ۇمىت قالماعانى بۇگىنگى عىلىمي ورتادا ءوز الىگشە ايتىلىپ كەلەدى، الايدا تولىق باعا بەرىلىپ، جان-جاقتى تالداۋ جاسالدى دەي المايمىز.

سونىمەن، عابباس توعجانۇلىنىڭ «اباي» كىتابى قانشا جەردەن تاپتىق، سوتسيولوگيالىق تۇرعىدان جازىلدى، ابايدى كەيبىر تۇستارىندا ءجونسىز بايشىل ەتىپ كورسەتتى دەسەك تە، ادەبي سىن، عىلىم جونىنەن ورىندى سىنادى، ارتىق-كەمى بولا تۇرا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەڭىنەن ءسوز ەتتى، ءار قىرىنان تانىتۋعا، اسىرەسە اقىندىق كەلبەتىن ايقىنداۋدا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى دەپ ايتا الامىز. مۇنداي ەڭبەك جازۋ اركىمنىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيتىنى شىندىق. وسى رەتتە عابباس توعجانۇلى اۋىر جۇكتى ءالى جەتكەنشە ارقالاي الدى دەپ تانيمىز.

عابباس توعجانۇلى 37-ءنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىندە ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سوتتالىپ، 1938 جىلى 25 اقپاندا وزگە دە قازاق زيالىلارىمەن قاتار اتىلعان. قانشا جەردەن كەڭەستىك يدەولوگياعا قىزمەت ەتكەن كۇننىڭ وزىندە دە وقىعان ازاماتتاردان ارىلۋ ساياساتىنان ول دا امان قالمادى. عابباسقا قاراتا جابىلعان جالالاردىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەنى دە وسى «اباي» كىتابى بولدى. ول تۋرالى   اقىنجانوۆ مۇساتاي 1937 جىل، 4 شىلدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «الاشورداشىل ءبىر كونتراباندا تۋرالى» دەگەن ماقالا جازىپ: «جۇرتشىلىعىمىز ابايعا جاعىلعان كىردى ارشىپ، ابايعا ناعىز دۇرىس باعا بەرىپ، اباي ءوز زامانىنىڭ شىنشىلى، پروگرەستى جولداعى الدىڭعى قاتارداعى ادامى، مادەنيەتشىل اقىن دەپ باعالاپ وتىر. كونتررەۆوليۋتسياشىل قازاق ۇلتشىلدارىن، ونىڭ ليدەرى بولعان بوكەيحانوۆتى وسى ابايعا تەڭەۋ الاشوردانىڭ وبەكتيۆتى رەۆوليۋتسياشىل ءرولى بار دەگەن ءسوز. توعجانوۆ بوكەيحانوۆتى ابايدىڭ ءىسىن اياقتاۋشى دەيدى. «ءحىح-حح عاسىرداعى قازاق بايشىل ادەبيەتىن جاساعان اباي، احمەت... شاكارىم، مىرجاقىپ» دەپ، وڭشەڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل اقىندى ابايمەن قاتار تىزەدى. ابايدىڭ مۇراسىنا وسىلاردىڭ «مۇراسىن» دا قوساقتايدى. بۇلاردىڭ مۇراسى بولماعاندا «قازاقتىڭ بۇگىنگى پرولەتاريات ادەبيەتى بولماعان بولار ەدى» (147,158-بەتتەر) دەپ، بال اشادى»، - دەپ، ەشقانداي دا عىلىمي نەگىزى جوق جالا جاۋىپ، «تىرناق استىنان كىر ىزدەيدى». سول سەكىلدى قازاق ادەبيەتىنىڭ سىن جانرىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان، ەسىمى بارشا جۇرتقا جاقسى تانىس مۇحامەتجان قاراتاەۆ تا 1937 جىلى 23 ماي ايىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №24 سانىندا شىققان «قازاق ادەبيەتىندەگى سىننىڭ مىندەتتەرى. سىن تۋرالى تەرىس تۇسىنىكتەر» دەيتىن ماقالاسىندا  عابباستىڭ «اباي» مونوگرافياسىنان ۇلتشىلدىق باعىت ىزدەپ، بىرەر مىسالدار كەلتىرەدى دە: «...سونىمەن، كورىپ وتىرسىڭدار، بايدا نە بولسا سول ابايدىكى دە، ابايدا نە بولسا ول بايدىكى. «ابايدىڭ تاريحتا اتى قالعانى» وسى باي تابىنا باسشى بولعاندىعى. ەندەشە، اباي مەن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار ءبىر ادامدار. بۇدان ارتىق ابايعا كىر جاعۋ بولماس، بۇدان ارتىق قازاق بايىنا، قازاق ۇلتشىلدارىنا قوشەمەت، قۇرمەت ەتۋ بولماس. ابايدى احمەتپەن قاتار قويىپ، عابباس احمەت تۋرالى باياعى ۇلتشىلدىق پىكىرىن قايتا قوڭىرسىتىپ وتىر. ابايدى اينالىپ ءۇيىرىلىپ كەلىپ، ۇلتشىلدارعا ۇستاپ بەرىپ وتىر.

بۇكىل قازاقستان بولىپ، قازاقتىڭ حالىق اقىنى ابايدىڭ ولەڭىنە 30 جىل تولعان يۋبيلەيىن وتكىزگەننەن كەيىن دە مىنا سىقىلدى كورەر كوزگە ۇلتشىلدىقتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعان، زياندى كىتاپتىڭ باسىلىپ شىعۋى كۇينەرلىك ءىس»، - دەپ «اشىنادى».  گازەت بەتتەرىندە ايتىلىپ جاتقان وسىنداي سىندار، جابىلىپ جاتقان جالالار نكۆد يىسشىلدەرى ءۇشىن تاپتىرماس ايعاق رەتىندە الىنعانى وتىرىك ەمەس. ءبىز مۇندا دا ەشكىمدى ايىپتامايمىز، الايدا ولاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، شۇرىپپەنىڭ باسۋى سايكەس» كەلىپ قالعانىنىڭ كەرى بولسا كەرەك.

عابباس توعجانۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن سىني ويلارىنا، جەكە باسىنا بايلانىستى بۇگىنگى كۇندە دە ءالى وڭدى كوزقاراس قالىپتاستى دەۋگە بولمايدى. وعان سەبەپ سىنشىنىڭ كەڭەستىك، تاپتىق تۇرعىدان ايتقان اۋىر ويلارى مەن بۇگىنگى عىلىمي ورتانىڭ ءالى كۇنگە «بىرەۋدى اقتاۋ ءۇشىن بىرەۋدى قارالاۋ» ۇستانىمىنان شىعا الماي كەلە جاتقانى. سونداي-اق، ابايتانۋ سالاسىندا ايتۋلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىمدار دا عابباستىڭ كىتابىنا ءۇستىرت قاراپ، «تۇرپايى-سوتسيولوگيالىق تانىم» دەپ قانا باعالاپ، كوپ كوڭىل بولمەي كەتىپ ءجۇر. ءتىپتى، بۇل كىتاپتىڭ ايتارى بەلگىلى، پايداسى از، بولاشاعى جوق دەگەنگە ساياتىن پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالادى. ول ارينە تەك قانا بىرجاقتى تانىم. ال، ناعىز عىلىم قاي سالانى بولسىن زەرتتەگەندە جان-جاقتى سيپاتتاۋدى جانە ءادىل باعالاۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا عابباس توعجانوۆ مۇراسى دا وسى تالقىلاۋدان، سارالاۋدان ءوتىپ، ءوزىنىڭ شىنايى باعاسىن، ادەبيەتتەگى ەڭبەگىنە لايىق قۇرمەت-قوشامەتىن الاتىن ۋاقىت جەتتى. تەك تازا عىلىمي ساناتتان كوز توقتاتىپ، نازار اۋدارۋ عانا قالىپ وتىر.

نۇربەك ءتۇسىپحان

قازۇۋ-دىڭ ماگيسترانتى

«اباي-اقپارات»