عالامداستىرۋ وقشاۋلانىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتتى. وزگەرىستەردىڭ اعىنى ءبىر ەلدىڭ ىشىندە تۇرىپ قالماي كورشى مەملەكەتتەرگە دە اسەرىن تيگىزەتىنىن سوڭعى ۋاقىتتاعى دۇنيەجۇزىلىك ساياسي وقيعالار دالەلدەپ جاتىر. سوندىقتان ءبىز دە كورشى مەملەكەتتەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە توقتالۋدى ءجون كوردىك.

رەسەي. سولتۇستىك ءپوليۋستى دوعا تىرىزدەنىپ جارتىلاي قورشاپ جاتقان، پلانەتامىزدىڭ سەگىزدەن ءبىر بولىگىنە يە ۇلان-عايىر ەل تالاي زەرتتەۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ قالىپتاسۋىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ  IV عاسىرىندا ەۆروپاعا قونىس اۋدارعان عۇندار، بۇگىنگى رەسەي تەرريتورياسىنىڭ 80 پايىزىنا قونىس ەتكەن تۇركى حالىقتارى، ودان بولەك سلاۆيان، فين-ۋگور تايپالارى ىقپال ەتتى. باستارى بىرىكپەي بەتالدى قىرىلىسىپ جۇرگەن ورىس كنيازدىكتەرى XIII عاسىرداعى باتۋ حاننىڭ جورىعىنان سوڭ ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، التىن وردانىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالى ەلگە اينالدى. وردا بەكىتكەن نيزاممەن ءجۇرىپ، سالىق تولەپ تۇردى. ءدىني ەركىندىك بەرىلىپ، داستۇرىنە قيانات جاسالمادى. ورىس كنيازدىكتەرى اركەز التىن وردانىڭ قورعاۋىندا ەدى.

عالامداستىرۋ وقشاۋلانىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتتى. وزگەرىستەردىڭ اعىنى ءبىر ەلدىڭ ىشىندە تۇرىپ قالماي كورشى مەملەكەتتەرگە دە اسەرىن تيگىزەتىنىن سوڭعى ۋاقىتتاعى دۇنيەجۇزىلىك ساياسي وقيعالار دالەلدەپ جاتىر. سوندىقتان ءبىز دە كورشى مەملەكەتتەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە توقتالۋدى ءجون كوردىك.

رەسەي. سولتۇستىك ءپوليۋستى دوعا تىرىزدەنىپ جارتىلاي قورشاپ جاتقان، پلانەتامىزدىڭ سەگىزدەن ءبىر بولىگىنە يە ۇلان-عايىر ەل تالاي زەرتتەۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ قالىپتاسۋىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ  IV عاسىرىندا ەۆروپاعا قونىس اۋدارعان عۇندار، بۇگىنگى رەسەي تەرريتورياسىنىڭ 80 پايىزىنا قونىس ەتكەن تۇركى حالىقتارى، ودان بولەك سلاۆيان، فين-ۋگور تايپالارى ىقپال ەتتى. باستارى بىرىكپەي بەتالدى قىرىلىسىپ جۇرگەن ورىس كنيازدىكتەرى XIII عاسىرداعى باتۋ حاننىڭ جورىعىنان سوڭ ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، التىن وردانىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالى ەلگە اينالدى. وردا بەكىتكەن نيزاممەن ءجۇرىپ، سالىق تولەپ تۇردى. ءدىني ەركىندىك بەرىلىپ، داستۇرىنە قيانات جاسالمادى. ورىس كنيازدىكتەرى اركەز التىن وردانىڭ قورعاۋىندا ەدى.

باتۋ حاننىڭ جورىعىنا دەيىن ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ ءحالى ايانىشتى ەدى.  1204 جىلى كرەست جورىقشىلارى ۆاتيكاننىڭ قارجىلاندىرۋىمەن كاتوليك ءدىنىن ۇستەمدىككە جەتكىزۋ ماقساتىندا كونستانتينوپولدى تونادى. سودان كەيىن، نەمىس رىتسارلارى جولدارىنداعى سەربتەردى، پرۋسسيالىقتاردى، ليۆوندىقتاردى اياۋسىز ەزىپ، رۋسيا مەن بالتىق جاعالاۋىنا قاراي شەپ تۇزەدى. كرەستشىلەردىڭ ماقساتى بىرەۋ عانا بولاتىن - پراۆوسلاۆيا ءدىنىن جويۋ. التىن وردالىقتار العاشقى جورىعىندا ريازان، ۆلاديمير، روستوۆ، سۋزدال، گاليچ، تۆەر، كيەۆ كنيازدىكتەرىن باسىپ العانىمەن نوۆگورود، پسكوۆ، سمولەنسك وڭىرلەرىنە ءالى سۇعىنباعان ەدى. ال، كاتوليكتەر بارلىق باعىتتا مايدان اشتى: پولشا مەن ۆەنگريا گاليتسيا مەن ۆولىنگە ۇمتىلدى، نەمىستەر نوۆگورود پەن پسكوۆتى الدى، شۆەدتەر نەۆانىڭ جاعاسىنا كەلىپ بەكىندى. تاريحشى ۆەرنادسكيدىڭ جازۋىنشا كنياز دانيەل گاليتسكي مەن اسكەري قولباسشى الەكساندر نەۆسكي ەكى ءتۇرلى باعىت ۇستانادى. «دانيەل - دەپ جازادى ۆەرنادسكي، - باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىندا ساياسي ويىن وينادى. العاشىندا باتۋدىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، سىرتقى ساياساتتاعى سالماعى كۇرت ارتىپ، باتىس وعان جاعىمپازدانا باستادى. بىراق، ول التىن وردامەن بايلانىستى ءۇزىپ، ريم پاپاسىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە كوشتى. الايدا، وعان باتىس جاقتان ەشقانداي كومەك كورسەتىلمەدى. ساياسي سايقالدىققا بوي الدىرعان ونىڭ كەسىرىنەن ۆەنگريا، پولشا، ليتۆا اسكەرلەرى وڭتۇستىك-باتىس رۋسياعا باسىپ كىردى، ۆولىن مەن گاليتسيا عاسىرعا جۋىق ورىس مادەنيەتىنەن اجىراپ، كاتوليك ءدىنىنىڭ ىقپالىندا بولدى». دانيەل باتۋ حاننىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەندە جاعداي مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى: ورتا جانە شىعىس ەۆروپاعا پراۆوسلاۆيانى كەڭ جايىپ، رۋسيانى تىك تۇرعىزۋ ونىڭ قولىندا تۇرعان ەدى، - دەپ بارماعىن شاينايدى تاريحشى.  دانيەل جىبەرگەن قاتەلىكتى اسكەري قولباسى الەكساندر نەۆسكي تۇزەتتى.  ول وردالىقتاردىڭ ءدىني توزىمدىلىگىن قاپەرگە الىپ، ورىس پراۆوسلاۆياسىن، ءداستۇرىن كاتوليك باسقىنشىلاردان قورعاۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى جاڭا ارناعا ءتۇسىردى. باتۋدىڭ ۇلى، ءارى ءوزىنىڭ دىندەسى سارتاقپەن اندا بولدى.

التىن وردانىڭ ادۋىندى اتتى اسكەرىمەن اسكەري قۋاتى ارتقان ا.نەۆسكي ريم پاپاسىنىڭ باتاسىن الىپ شىققان شۆەد يارل بيرگەر باستاعان كرەستشىلەردى 1240 جىلى نەۆانىڭ بويىندا تالقاندادى. ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ مۇز قاتقان چۋد كولىنىڭ ۇستىندە ليۆون رىتسارلارىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ولاردى كوپوريا مەن پسكوۆتان قۋىپ شىقتى. 1245 جىلى ۆيتەبسك جانە توروپتس اۋماعىندا ليتۆالىقتاردى جەڭسە، 1269 جىلى وردا اسكەرلەرىنىڭ قولداۋىمەن نوۆگورودتى كرەستشىلەردەن ازات ەتتى. دەمەك، باتۋ حان ورىس كننيادىكتەرىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردى كاتوليكتەردىڭ ازابىنان قۇتقارۋ ءۇشىن جورىققا اتتانعان.

1261 جىلى سارايشىق قالاسىندا ورىس شىركەۋىنىڭ ەپارحياسى قۇرىلىپ، رۋسيا ورداعا رۋحاني-مادەني تۇردە ىقپال ەتىپ، ميسسيونەرلىك-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزە باستادى. ەپارحيا پرۆوسلاۆتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا قول جەتكىزدى. 18 جىل وتكەن سوڭ موڭكە-تەمىر پراۆوسلاۆيا دىنىنە تيىسپەۋ، حرامدارى مەن شىركەۋ مۇلىكتەرىنە قول سۇقپاۋ جونىندە جارلىق شىعاردى. ەپارحيانىڭ ەڭبەگى تەككە كەتپەپتى. 1318 جىلدان باستاپ التىن ورداداعى پراۆوسلاۆيا دىنىندەگى حان ۇرپاقتارى مەن تۇركىلەر رۋسياعا قاراي اعىلا كوشتى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كنيازدىڭ اسكەري قىزمەتىنە قابىلداندى. ماسكەۋ ءدىنى ءبىر دالا جاۋىنگەرلەرىن قاتارىنا قابىلداپ، ىشكى الەۋەتىن نىعايتتى. XIII عاسىردىڭ سوڭىندا سالىق جيناۋدى ورىس كنيازدەرى ءوز قولدارىنا الىپ ۇلگەردى.

باتۋ حاننان 200 جىل وتكەن سوڭ التىن وردا بىرنەشە بولىكتەرگە ىدىرادى: اق وردا، استراحان، ءسىبىر، قىرىم، قازان حاندىقتارى، نوعاي ورداسى. وسىنى پايدالانعان رۋس كۇش جيناي باستادى. التىن وردا بولشەكتەنگەننەن كەيىن ونىڭ گەوساياسي مۇراسى دەربەس قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اۋىسۋى كەرەك بولاتىن. بۇل باق رۋسيانىڭ توبەسىنە قوندى. ول قالاي قوندى، ماسكەۋ بۇل مارتەبەگە قالاي جەتتى دەگەن سۇراقتارعا ءۋاج ايتۋشىلار وتە كوپ. التىن وردانىڭ ىدىراعان حاندىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاۋلاپ الاتىنداي قۇدىرەت ورىس اعايىندارعا قايدان كەلدى؟ ورماننىڭ ىشىندە ايۋدىڭ تەرىسىن جامىلىپ اداسىپ جۇرگەن، باتۋ حاننىڭ ارقاسىندا باستارىن ازەر قۇراعان ەلدىڭ ساياسي سالماعىنىڭ ارتىپ كەتۋ سەبەبى نەدە؟

عالىم مۇراد ادجي ايگىلى ەڭبەگىندە 1589 جىلى فەدور ءيوانوۆيچتىڭ تۇسىندا كونستانتينوپول پاتريارحى يەرەميدىڭ ماسكەۋ پاتريارحياسىن قۇرعانىن ايتادى. كونستانتينوپول قۇلاعان سوڭ باس ساۋعالاپ كەلگەن پاتريارحتىڭ فەدور پاتشاعا ايتقانىن زەرتتەۋشى ۆ.و. كليۋچەۆسكي بىلاي كەلتىرەدى: «ۇلى ءريمدى ەرەستەر قۇلاتتى، ەكىنشى ريم - كونستانتينوپول اگاريان ۇرپاقتارى مەن تۇركىلەردىڭ قولىنا ءوتتى. ەندى سەنىڭ ۇلى رەسەيىڭ - ءۇشىنشى ريم! ايىڭ وڭىڭنان تۋدى!». ءسويتىپ، كونستانتينوپولدان قاشىپ كەلگەن پاتريارح ماسكەۋلىكتەردىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە بىقسىپ جاتقان بەدەلسىز مەنمەندىككە ماي قۇيدى. «ءۇشىنشى ريم» دەگەن يدەيانى ەڭ العاش كونستانتينوپولدىك گرەكتەر ەمەس، XVI عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن پسكوۆتىق موناح فيلوفەي ۇسىنعان بولاتىن،- دەيدى مۇراد ادجي، - يدەيا ماسكەۋلىك رۋسيانىڭ ساياسي تەورياسىنا اينالىپ، ول الەمدەگى ءمىنسىز، كىرشىكسىز حريستياندىق پاتشالىق دەگەن كوزقاراستى بىلدىرەتىن». اتالعان يدەيانى  كونستانتينوپول  كۇيرەگەن سوڭ قايىرشىلانىپ كەتكەن قاشقىن گرەكتەر ءوز قاجەتتەرىنە جاراتقان.

ۆيزانتيالىقتار الىپ كەلگەن حريستيان ءدىنى يسانى قۇداي دەپ سەنەتىن. ال، يسلام ءدىنى كەلگەنشە تۇركى دالاسىندا قانات جايعان حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تارماعى يسانى قۇداي دارەجەسىنە كوتەرمەيتىن. بويتاسالاپ كىرگەن حريستياندىقتىڭ باتىستىق ۇلگىسى سلاۆيانداردىڭ بويىنداعى ۇستەمدىككە جەتۋگە قۇشتار نيەتپەن استاسىپ، ورداداعى تۇركى حريستياندارى الىپ بارعان حريستياندىقتىڭ شىعىستىق ۇلگىسىن ىعىستىرىپ شىعاردى.

ەۆروپانىڭ تۇكپىرىنەن كەلگەن يدەولوگتاردىڭ دەمەۋىمەن 1666 جىلى تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسقان شىركەۋ رەفورماسى بيلىكتى باتىسشىلداردىڭ قولىنا بەردى. رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە شىركەۋدىڭ بيلىگى السىرەپ، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ۇستەمدىگى ارتتى. مەملەكەتتىك بيلىككە كەلگەندەر باتىسشىل بولىپ، حريستيان تۇركىلەرى (اسىرەسە، كازاكتارعا) مەن مۇسىلماندارعا قىسىمىن كۇشەيتتى. جەرورتا تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنان كەلگەن بوسقىن رەتىندە كەلگەن ءپىراداردىڭ جىمىسقى جەل ءسوزى وسىلايشا رۋسيانى جەلپىنتتى. «حريستيان ءدىنىن دۇرىس تۇسىنبەيتىن» دىندەستەرىنە جورىق جۇرگىزدى. يۆان گروزنىيدىڭ تۇسىنداعى «وپريچينينا» ساياساتى رەسەي جەرىندە قونىس تەپكەن تۇركى تەكتى حالىقتاردىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلتتى. وزبىر ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە قازان، ءسىبىر، استراحان، قىرىم حاندىقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاۋلاپ الىندى. ۇزاققا سوزىلعان قىرعي-قاباق اڭدىسۋدان كەيىن، ءبىر جارىم عاسىر بويى تولاسسىز وتارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، قازاق جەرى دە ورىس پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ءبىراز عاسىر بۇرىن ورىس جەرىن كاتوليك رىتسارلارىنان قورعاپ قالعان التىن وردا الاماندارىنىڭ ۇرپاقتارىن ورىس وتارشىلدارى اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتقانى تاريحتان بەلگىلى. ودان بەرگى ورىس-قازاق قاتىناسى قازاق حالقىنىڭ جادىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان تاريح بەتتەرىنە جاتادى.

بۇرىنعى پاتشا وكىمەتى مەن كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى - رەسەي - ءبىزدىڭ سولتۇستىكتەگى قۇدايى كورشىمىز. بىزدەن باسقا تاعى 17 ەلمەن شەكارالاسادى. جەر بەتىندەگى ورىستاردىڭ 86%-ى ءوز ەلىندە - رەسەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، 14%-ى شەكارا سىرتىندا. شەتەلدەگى ورىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋكراينا مەن قازاقستاندا. ۇلان-عايىر ەلدىڭ حالىق سانى - 142 ميلليون ادام. وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىن (2001 جىلى) 145 ميلليونعا تەڭ بولاتىن. ءار وتباسىعا 1,17 بالادان كەلەدى. رەسەيلىكتەردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 59 جاس. ءاربىر اياعى اۋىر 3 ايەلدىڭ 2-ءۋى ابورت جاساتادى. ءولىم دەڭگەيى تۋ دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا 70%-عا جوعارى. ۆ.پۋتين مالىمدەگەندەي: «ەگەر كاسىبي مامانداردىڭ دەرەككوزىنە سۇيەنسەك ون بەس جىلدان كەيىن رەسەيلىكتەر 22 ميلليون ادامعا ازايادى. بۇل رەسەي حالقىنىڭ جەتىدەن ءبىر بولىگى». مامانداردىڭ دەرەگىنشە رەسەيلىكتەر 2016 جىلى 123 ميلليونعا كەمىپ، 2050 جىلعا قاراي تاعى 33 ميللليون تۇرعىنىنان ايىرىلماقشى. رەسەيدە 180-نەن استام ۇلت بار جانە ول ۇلتتاردىڭ بارلىعى ءوز اتامەكەنىندە ءومىر سۇرۋدە. كرەملدىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەر: دەموگرافيا مەن ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستى رەتتەۋ. الكوگوليزم، ناشاقورلىق، جەزوكشەلىك، اجىراسۋ سياقتى كەسەلدەر الىپ دەرجاۆانىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ جاتىر. جىراقتاعى ورىستاردىڭ تۋعان ەلىنە قونىس اۋدارۋى سوعىسسىز جۋساپ جاتقان وتانداستارىنىڭ ورنىن تولتىرا المادى. رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى 21 اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا تاۋەلسىزدىكتەن دامەلى. شەشەن حالقىنىڭ باسىنداعى اۋىر زارداپ عانا ولاردىڭ مەسەلىن تەجەپ وتىر.

كسرو-نىڭ سۇستى اسكەري ارسەنالدارى مەن تىسقاققان تاجىريبەلەرىن ميراس عىپ الىپ قالعان رەسەي فەدەراتسياسى ءالى دە ايبارلى. حالقى قارتايۋ پروتسەسىن وتكەرىپ جاتسا دا ءباز باياعى ۇستەم ۇلت مارتەبەسىنەن ايىرىلعىسى جوق. رەسەيدىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرىشىلىگىندە كوپتەپ كوزگە ۇشىراسىپ جاتقان اسكەري پاتريوتتىق سارىنداعى  اندەر، كينولار، كىتاپتار سونىڭ دالەلى. رەسەي كەڭەستىك كەڭىستىكتەن تەك اسكەري قۇرالدار مەن نىساندار ەمەس، سونىمەن قاتار پۋتين، مەدۆەدەۆ سياقتى كگب-نىڭ تۇلەكتەرىن مۇرا رەتىندە الىپ قالدى. كسرو-نىڭ سۇيەگى سىنعانمەن، سۇسى ءالى رەسەيدىڭ قاباعىندا تۇر. قازاقستانعا رەسەي تاراپىنان كەلەتىن قاۋىپ ءدال وسى سۇستا. ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك، كەدەن وداعى ءتارىزدى ۇيىمدار كرەملدىڭ جان-جاعىنا ىزالانا شاشقان جانارى. ورتاق تاريف باعامدارىن، تاۋار باعالارىن بەلگىلەۋ ماسكەۋدىڭ قولايىنا ساي رەتتەلەدى. قازاقستاننىڭ وبسە-گە توراعا بولۋىن رەسەيدىڭ قوس قولداپ بارىن سالا قولداۋى «ءبىز ءبىر كەمەنىڭ ىشىندەمىز، بىزبەن بىرگە بولاسىڭ» دەگەنى ەدى. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى، ساياسي قۇرىلىسى، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازالارى رەسەيدىكىمەن وتە ۇقساس. ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق قۇرىلىمداردىڭ باتىس ەۆروپا ەلدەرىنەن گورى رەسەيگە قاتتى ۇقساۋى ماسكەۋدىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلا الماي جاتقانىمىزدىڭ ايعاعى. قازاقستان سول سەبەپتى رەسەيمەن ىمىرادا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»