تىلگە جانى اشيتىن ساياساتكەر بيلىك ساحناسىندا   نەگە جوق ... نەمەسە   ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋدى مەملەكەتتىك    ءتىلدىڭ پايداسىنا شەشەيىك

اقوردا جاقتان «حالايىق...ءماجىلىس دەپۋتاتتارى تارادى. ەندى سايلاۋ بولادى!» دەگەن جان ايقاي شىققانىنا دا ءۇش اپتاعا جۋىق ۋاقىت كولەمى بولىپ قالدى. ارينە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىق مەرەي تويىن دەپۋتات اعالارىمىز «دەپۋتاتتىق مانداتىندا» وتىرىپ، تويلاي الماعاندىعى وتە وكىنىشتى. بىراق  كىنانى باسقالاردان ەمەس، وزدەرىنەن ىزدەسىن. سوڭعى ءتورت جىلدا «دەپۋتات» دەگەن لاۋازىم بار ەكەنىن حالىق ۇمىتا جازدادى. وعان سەبەپتەر دە بار. سەبەبى، دەپۋتات اعالارىمىز حالىق ۇمىتپايتىنداي، ەسىندە قالاتىن شارۋا اتقارعان جوق.
فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الەۋمەتتانۋشى امانگەلدى ايتالىنىڭ «ءتىلى ەكى ەلدىڭ داۋى دا بىتپەيدى، بولاشاعى دا بۇلدىر» دەگەن ءسوزى بار. ءتىل ماسەلەسى دە ايتا-ايتا جاۋىر بولعان سىڭايلى. الايدا، «جىلاماعان بالاعا ەمشەك بەرىلمەيدى» دەگەن تاعى ءسوز بار. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسى تۇزەلمەيىنشە ءبىز جىلاۋىمىزدى توقتاتپايمىز.

تىلگە جانى اشيتىن ساياساتكەر بيلىك ساحناسىندا   نەگە جوق ... نەمەسە   ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋدى مەملەكەتتىك    ءتىلدىڭ پايداسىنا شەشەيىك

اقوردا جاقتان «حالايىق...ءماجىلىس دەپۋتاتتارى تارادى. ەندى سايلاۋ بولادى!» دەگەن جان ايقاي شىققانىنا دا ءۇش اپتاعا جۋىق ۋاقىت كولەمى بولىپ قالدى. ارينە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىق مەرەي تويىن دەپۋتات اعالارىمىز «دەپۋتاتتىق مانداتىندا» وتىرىپ، تويلاي الماعاندىعى وتە وكىنىشتى. بىراق  كىنانى باسقالاردان ەمەس، وزدەرىنەن ىزدەسىن. سوڭعى ءتورت جىلدا «دەپۋتات» دەگەن لاۋازىم بار ەكەنىن حالىق ۇمىتا جازدادى. وعان سەبەپتەر دە بار. سەبەبى، دەپۋتات اعالارىمىز حالىق ۇمىتپايتىنداي، ەسىندە قالاتىن شارۋا اتقارعان جوق.
فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الەۋمەتتانۋشى امانگەلدى ايتالىنىڭ «ءتىلى ەكى ەلدىڭ داۋى دا بىتپەيدى، بولاشاعى دا بۇلدىر» دەگەن ءسوزى بار. ءتىل ماسەلەسى دە ايتا-ايتا جاۋىر بولعان سىڭايلى. الايدا، «جىلاماعان بالاعا ەمشەك بەرىلمەيدى» دەگەن تاعى ءسوز بار. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسى تۇزەلمەيىنشە ءبىز جىلاۋىمىزدى توقتاتپايمىز.

«دەپۋتات اعالارىمىز وسىناۋ ءتورت جىلدا نە شارۋا تىندىردى؟» دەگەن ساۋالىمىز جاۋاپسىز قالاتىنى بەلگىلى. حالىقتىڭ ەسىندە قالاتىنداي ماسەلە كوتەرگەن جوق. ءارتۇرلى سالالاردان سايلانعان اعالارىمىز ەكونوميكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ ت.ب. ءبىرشاما ماسەلەلەردى كوتەرگەندەي بولدى، بىراق جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالدى. ال ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە دەپۋتاتتارىمىز ءبىراز شورقاقتىق تانىتتى. ءتىل ماسەلەسىن اۋىزعا الىپ، مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن كۇيىپ-جانىپ جۇرگەن ءبىر دەپۋتات تاپپاي قالدىق. ماسەلەن، ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ جەتىنشى بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىنداعى «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەگەن تارماعىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلەنى دەپۋتاتتار اراسىندا تارازىلاعاندا 2 دەپۋتات قانا رازى بولىپ، قالعاندارى قارسى شىققان. سەبەبى، بيلىكتەگى اعالارىمىزدىڭ ۇل-قىزدارى، نەمەرەلەرى ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ جاتقانىن، شەنەۋنىك اعالارىمىز سول ۇرپاقتارىنىڭ جاعدايىن ويلايتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ەگەر، ەلىمىزدەگى بۇكىل مەملەكەتتىك ورگانداردا، جۇمىس جايلارىندا ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى ءتۇسىپ، ءىس-قاعازداردى جۇرگىزۋ تەك قازاق تىلىندە بولسا، شەنەۋنىك اعالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى جۇمىسسىز قالاتىنى بەلگىلى. ارينە، ۇلتشىلدىقتى، ءدىندى ناسيحاتتاپ جۇرگەن دەپۋتات اعامىز بەكبولات تىلەۋحاندى ايتا كەتپەسەك بولماس. بىراق ول اعامىز دا انشىلىك، جىراۋلىق ونەرىمەن ۇلتشىلدىقتى، رۋحاني ازىقتى جاستارعا سىيلاعانمەن، ءوزىنىڭ دەپۋتاتتىق جۇمىسىنا كەلگەندە «كەلىن» سياقتى فيلمدەردى سىناپ، مىنەگەننەن باسقا ءارى اسا المادى.     

دەپۋتات - حالىقتىڭ تاڭداعان بيلىكتەگى وكىلى. حالىقتىڭ، ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوعارىعا جەتكىزۋشى، مەملەكەتتەگى اسقىنىپ بارا جاتقان ماسەلەلەردى جوقتاۋشى تۇلعا.  الايدا، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز حالىقپەن بايلانىس جاساماق تۇگىلى، ولاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ارتتارىنا دا قىستىرمايدى. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن كوتەرمەك بىلاي تۇرسىن، پارلامەنت پالاتالارىندا ورىس تىلىندە كوپىرەدى. ەندەشە، ۇلتشىل، تىلگە جانى اشيتىن دەپۋتاتتارىمىز، ساياساتكەرلەرىمىز بيلىك ساحناسىندا نە ءۇشىن جوق؟
ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، حالىقتى باسقارعان،  ەلىمىزگە ءوز ىقپالىن تيگىزىپ، ساياسات جۇرگىزگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ بارلىعى دا انا ءتىلى دەگەندە جانى شىعىپ، قازاق ادەبيەتى ارقىلى ۇلتشىلدىقتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ەكەن. ماسەلەن، «الاشوردانى» باسقارعان ءاليحان بوكەيحانوۆ 1905 جىلدىڭ قاراشاسىندا ماسكەۋدە وتكەن جەرگىلىكتى جانە قازاق قايراتكەرلەرى سەزىندە قازاق حالقىنا تاياۋداعى باستى قاجەتتىلىكتەردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى ەتىپ، انا تىلىنە بوستاندىق ماسەلەسىن كوتەرۋى جايدان-جاي ەمەس بولاتىن. «ءتىلى تاۋەلسىز بولماي، ۇلت تاۋەلسىز بولمايدى. ءتىل - ۇلتتىق رۋحتىڭ اسىل دىڭگەگى. ال ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگى بولعان دا ەمەس، ونى تاريح كورگەن دە ەمەس» دەگەن مۇستافا شوقايدىڭ جالىندى ءسوزى ءتىل ماسەلەسىنە بەيجاي قاراۋعا بولمايتىندىعىن كورسەتەدى.

ال ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش ءبيى قازىبەك، تولە، ايتەكەلەردىڭ ساياسي بيلىگى سول كەزدەگى حانداردىڭ بيلىگىنەن دە ارتىق جۇرگەنىن بىلەمىز. ماسەلەن، ون ءۇش جاسار بالا قازىبەكتىڭ جوڭعاردىڭ قوڭتايشىسى قالدان-سەرەنگە ەلشىلىككە بارىپ: « ءبىز قازاق ەلى، مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز» دەپ ولەڭ سوزبەن باستاپ، «سەن - تەمىر بولساڭ، مەن - كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنمىن، قازاق، قالماق بالاسى، تابىسقالى كەلگەنمىن، ءبىتىمىڭدى بەر، بولماسا ۇرىساتىن جەرىڭدى ايت، سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستانمىن، الىسقالى كەلگەنمىن» دەپ جاس بولۋىنا قاراماستان بىلدەي ءبىر ەلدىڭ باسشىسىن سوزبەن جايراتادى. ءسويتىپ، قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، ۇلكەن ديپلوماتيالىق جەڭىسكە جەتەدى. قازىبەك ءبيدىڭ ولەڭمەن بيلىك ايتقانىنا قاراپ، ۇلتى ءۇشىن كەز كەلگەن جاعدايدا سىنعا تۇسە الاتىن، انا ءتىلىنىڭ مايىن اعىزاتىن ساياساتكەر رەتىندە تانيمىز. تولە مەن ايتەكە بيلەر دە سولاي. ال ءدال وسىنداي ساياساتكەرلەردى بۇگىنگى بيلىك ساحناسىنان كورە الامىز با؟ ارينە جوق. بۇدان باسقا جىراۋلاردى ايتۋعا بولادى. مىسالى، بۇحار جىراۋدى. ونىڭ بيلىكتە زاڭدى ءبىر لاۋازىمى بولماسا دا ابىلاي حاننىڭ ۇنەمى اقىل سۇرايتىن كەڭەسشىسى بولعانى بەلگىلى. ول سول ارقىلى ساياساتقا تىكەلەي ارالاستى. ماسەلەن، ونىڭ ابىلاي حانعا ايتقان مىنا ءبىر كەڭەسىن قاراڭىز: «وكپەڭمەنەن قابىنبا، وتىڭمەنەن جارىلما. ورىسپەنەن سوعىسىپ، باسىنا مۇنشا كوتەرگەن، جۇرتىڭا جاۋلىق ساعىنبا» - دەيدى. بۇل ولەڭ ارقىلى بۇحار جىراۋدىڭ دا قازاق ءتىلىن جىلىكتەي شاعىپ، مايىن تامىزاتىن ساياساتكەر ەكەنىن بىلۋگە بولادى. ەگەر، حاننىڭ ەل باسقارۋداعى كەمشىلىكتەرى بولسا، تىكە بارىپ بەتىنە باساتىن بولعان. بۇل ولاردىڭ دەموكراتياشىل ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. وسىنداي ساياساتكەرلەردىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا بىزگە ۇلان-عايىر جەر مۇراعا قالدى. ال بۇگىنگى دەپۋتاتتار بيلىككە تىكە بارىپ كەمشىلىكتەرىن تاپ باسىپ، ايتا الا ما؟ بۇل قولدارىنان كەلمەيتىن ءىس.   
بىردە «جاس قازاق» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ باس كەڭەسشىسى ە.ەرتىسباەۆپەن سۇحباتى بارىسىندا كەڭەسشىنى بۇحار جىراۋعا تەڭەپ جازىپتى. بۇعان نە جىلارىمدى، نە كۇلەرىمدى بىلمەدىم. ە.ەرتىسباەۆ بۇحار جىراۋداي قايدان بولسىن؟ ول م.شاحانوۆ تاعايىنداعان «شىرىگەن جۇمىرتقا» اتاعىنا ءبىرىنشى بولىپ ىلىكتى ەمەس پە؟ ول اتاق ءوز ۇلتىنا، ءوز تىلىنە قارسى شىققاندارعا بەرىلەتىن سىيلىق. سوندا بۇحار جىراۋ دا «شىرىگەن جۇمىرتقا» بولعانى ما؟ بۇعان ادام نانعىسىز. بۇل بۇگىنگى تاڭداعى جۋرناليستەردىڭ بىلىمسىزدىگىن، ساۋاتسىزدىعىن، جاعىمپازدىعىن بىلدىرەدى. ەسەكپەن جۇيرىك تۇلپاردى ەشقاشان سالىستىرۋعا بولمايدى.   
سونىمەن دەپۋتات سايلاۋىنا كەلسەك. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋدى كەلەسى جىلدىڭ 15-قاڭتارىنا قالدىردى. سايلاۋعا قازىردەن پارتيالار ءوز كانديداتتارىن دايارلاپ، ۇسىنۋدا. انا ءتىلىمىز ءۇشىن قۋانىشتىسى، سايلاۋعا م.شاحانوۆ قاتىسپاقشى. بۇل كىسىنىڭ انا ءتىلىمىز ءۇشىن كۇيەتىن وتقا كۇيىپ، جاناتىن وتقا جانىپ جۇرگەنى ءدۇيىم جۇرتقا ءمالىم. سوناۋ گورباچەۆپەن قاعىسىپ، كولبينمەنەن الىسىپ، قازاق ءتىلى ءۇشىن، قازاق ۇلتى ءۇشىن تالاي اۋىرتپالىقتاردى باستان وتكەرگەن-ءدى. ماسەلەن، ونىڭ گورباچەۆپەن كەزدەسكەندەگى باتىل مىنا اڭگىمەسىن قاراڭىز:  «كەزىندە ستالين: «ەلىمىزدە ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقىمەن قاتار، جالعىز مەملەكەتتىك ءتىل سالتانات قۇرۋى كەرەك جانە ول ءتىل ورىس ءتىلى بولۋى ءتيىس»، - دەدى. حرۋششەۆ: «ورىس ءتىلىن نەعۇرلىم تەز ۇيرەنسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە تەز جەتەمىز»، - دەپ داۋرىقتى. ارينە، ورىس ءتىلىنىڭ ۇلى ءتىل ەكەنىنە جانە ونىڭ جان-جاقتى دامۋىنا ەشكىم قارسى ەمەس. بىراق ميحايل سەرگەەۆيچ، ۇزاق جىلدار شەتقاقپاي بولىپ كەلە جاتقان از ۇلتتار مەن ولاردىڭ ءتىلى، مادەنيەتى تۋرالى مىنا گۋمانيستىك پىكىرىڭىز ءسوز جۇزىندە قالىپ كەتپەۋىن قالايمىز. مۇنى عامزاتوۆ ەكەۋمىزدىڭ عانا ەمەس، بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكا قالامگەرلەرىنىڭ ورتاق پىكىرى رەتىندە قابىلداڭىز» دەيدى گورباچەۆقا. ال بۇعان گورباچەۆ كەلىسىپ، ەندى وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزەتىندەرىن ايتادى. ال اكادەميك ءابدۋالى قايداروۆتىڭ ەستەلىگىندە بىلاي جازىلعان: «كەرىسىنشە، «قوس ءتىل - قوس قاناتىم» دەپ قوپاڭداعانداردىڭ ايى وڭىنان تۋا قالعان ساتتە، مۇحتار شاحانوۆ شىعىپ داۋىس كوتەرگەندە، تارازىنىڭ باسى قازاق تىلىنە اۋىپ شىعا كەلگەنىنە تاڭ قالا وتىرىپ، قاتتى قۋاندىق. زاڭ قابىلدانىپ قويعان سوڭ مۇنداي بەتبۇرىستى مۇلدەم كۇتپەگەن ەدىك. مۇحتاردىڭ سول جولعى مىنەزى - ايتىلا جۇرەر ەرلىككە بارابار وقيعا» دەپ ءتىل ساقشىسىنا باعا بەرەدى. بۇدان باسقا دا بۇل تۇلعانىڭ اتقارعان شارۋالارى قانشاما. وتكەن ايدا تىلگە قاتىستى حالىقتى جيناپ اكتسيا وتكىزگەن-ءدى. بۇل كىسىنىڭ ءتىل ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن ىستەگەن ىستەرىن شاعىن ماقالا بىلاي تۇرسىن، كوپتەپ كىتاپتارعا جازىپ تاۋىسا المايسىڭ.   
ەلباسى بيىلعى حالىققا جولداۋىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جانە قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. وندا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز 2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانىن 80 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ، ال 2020 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس ەكەنىن، ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعۋى قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتكەن-ءدى. مەنىڭشە، وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن ايقايدان گورى ناقتى جۇمىسقا كوشۋ كەرەك. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بولسىن، باسقاداي ۇيىمدار بولسىن، جەكە ادامدار بولسىن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قامقورشىسىمىن دەيتىن بولسا، ناقتى جۇمىسپەن اينالىسۋى ءتيىس. ال ەندى وسىنداي ناقتى جۇمىستى ىستەيتىن بيلىككە كەرەك ادام م.شاحانوۆ ەكەنى داۋسىز. ونىڭ ءبىر ءوزى بيلەكتەگى ون ساياساتكەرگە تاتيدى.         
ع.ءمۇستافيننىڭ «ءبىز بۇرىن ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسەتىن ەدىك، ال بۇگىن ۇلتسىزدىقپەن كۇرەسەتىن دارەجەگە جەتتىك» دەگەن ءسوزى بار. تاريحتا ەل باسقارعان اتا-بابالاردىڭ بارلىعى دا ۇلتشىل، ەل قامىن جەيتىن، انا ءتىلىن ەشقاشان اياققا تاپتامايتىن، تەكتى ادامدار بولعان. ال بۇگىنگى ەل باسقارىپ جاتقان اعالارىمىزدىڭ تۇرقى مىناۋ.

ۇلتشىل ادامداردان بيلىك قاي كەزدە دە قورىققان. الايدا ءدال قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ بيلىككە ۇلتشىل، تىلگە جانى اشيتىن ادامدار كەرەك-اق! مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى تۇزەلۋ ءۇشىن دە...

http://www.mtdi.kz/kz/makalalar/ruxaniat/690-tilge-jany-ashityn