بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندە شىعارعان دەكرەتىنە بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. ونى دايىنداۋعا ەكى جىلداي ۋاقىت كەتكەن بولاتىن.  

بۇكىلقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ   جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان دەلەگاتسياسى 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ سوڭىندا ماسكەۋگە كەلىپ، سوۆناركوم باسشىلارىمەن  تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزگەن-ءدى. ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ حاتتاماسىن تاپسىرعان، كىشى سوۆناركومدا جۇمىس ىستەپ، الاش ورداسى مەكەمەلەرىن سوۆەتتىك رەلسكە اۋىستىرۋ جوباسىن جاساعان. سوۆەت ۇكىمەتى الاشوردا دەلەگاتسياسىنا ناركومناتس كۇرامىندا قازاق ىستەرىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى كوميسساريات اشۋعا جانە تاياۋ مەزگىلدە قازاق اۆتونومياسىن جاريا ەتۋگە ۋادە ەتتى. سونداي ۋادەنى توتە جەلى ارقىلى سەمەيدەگى ورتالىق الاشوردا باسشىلارىنا دا بەردى. بىراق دەلەگاتسياعا قوماقتى قارجى ءبولىپ، ماسكەۋدەن شىعارىپ سالىسىمەن ۋاعدالاستىقتان تايقىپ كەتتى. بۇل «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ  جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن ساناسپاي، تىكەلەي ورتالىق سوۆەت وكىمەتىمەن قارىم-قارىم قاتىناس جاساۋىنان  شىعارعان قورىتىندىلارى بولاتىن. جەر-جەردەگى كەڭەستىك وكىلدەرگە «دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ بۋرجۋازيالىق اۆتونومياسىن مويىندارىنان سىپىرىپ تاستاۋ» جونىنەن جاڭا نۇسقاۋلار بەرىلدى،  «قازاق تەرريتورياسىنىڭ اۆتونومياسىن سوۆەتتىك نەگىزدە جاريالاۋ جوبالاناتىنى» حابارلاندى.  سودان سوۆەتتىك قازاق اۆتونومياسىن دايىنداۋ جۇمىستارى باستالدى...                                                                      

1918 جىلعى 11 مامىردا ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان قازاق ءبولىمىن اشۋعا قاۋلى الىندى. ءالىبي جانگەلديننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءبولىم باستىعى بولىپ، سوۆەت يدەيالارىن بىردەن قابىل العان، جانگەلديننىڭ سەنىمدى كومەكشىسىنە اينالىپ، تورعاي سەزىندە وبلاتكومنىڭ جاۋاپتى لاۋازىمىنا سايلانعان ەسكى رەجيم ينتەلليگەنتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەديار تۇنعاشين تاعايىندالدى. قازاق بولىمىنە كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەتتەر جۇكتەلدى. اقتاردان ازات ەتىلگەن باتىس اۋدانداردا جەرگىلىكتى كەڭەستەردى ۇيىمداستىرۋ، سوۆەت وكىمەتى الاۋلاتقان قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ يدەيالارىن ۇگىتشىلەر مەن ءباسپاسوز ارقىلى مايدانعا شەكتەس جانە اقتار بيلەپ تۇرعان جايىق سىرتى دالاسىنداعى اۋدانداردا ناسيحاتتاۋ، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن قاتار ۇلتتىق اسكەري بولىمدەر قۇرۋمەن شۇعىلدانۋ ماسەلەلەرى ۇدايى كۇن تارتىبىندە بولدى. كەزدەسىپ تۇرعان ءتۇرلى قيىندىقتارعا قاراماستان، ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى وسى مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىنا  ءاردايىم قول جەتكىزىپ وتىردى.  ءبولىمنىڭ نەگىزگى جۇمىسى بوكەي ورداسىندا جۇرگىزىلدى. پەتروگرادتان ساتىپ الىنعان باسپاحانا 1918 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ورداعا ورنالاستىرىلدى. باسپاحانادا قازاق تىلىندە تارايتىن  «دۇرىستىق جولى» گازەتى 10–15 مىڭ دانامەن، cونداي-اق ءتۇرلى ساياسي ادەبيەت، كىتاپشالار، ۇگىت-ناسيحات ماتەريالدارى شىعارىلىپ تۇردى. 1919 جىلدىڭ باسىنان بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ جانە قازاق دالاسىنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاۋ ىسىنە دايىندىق جاساۋعا كىرىستى. 

ۆتسيك-ءتىڭ 1919 جىلعى 4 ساۋىردەگى قاۋلىسىندا: «قازاق ىستەرى بويىنشا كوميسسار ج. تۇنعاشيننىڭ سۇراۋحاتىنا جاۋاپ رەتىندە بۇكىلقازاق سەزىن ورىنبور قالاسىنا شاقىرۋعا رۇقسات ەتىلسىن»، – دەلىندى. ناركومناتس سوعان سايكەس 5 ساۋىردە باستاماشى توپ قۇرامىن بەكىتتى. باستاماشى توپتىڭ 1919 جىلعى 25 ساۋىردە وردادا وتكىزگەن العاشقى ماجىلىسىندە «سەزدىڭ باعدارلاماسىن جانە حالىققا ۇندەۋ جازۋ جج. لۋكاشەۆ، قاراتاەۆ، سچەتچيكوۆ، شومبالوۆقا تاپسىرىلسىن»، – دەگەن قاۋلى شىقتى. 26 ساۋىردە بولاشاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ اۋماعى مەن شەكاراسى، سايلاۋ وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋ، مەملەكەتتىك گەرب پەن كونستيتۋتسيا جوباسىن جاساۋعا كونكۋرس جاريالاۋ ماسەلەلەرى قارالدى. 28 ساۋىردە بولاشاق  بۇكىلقازاق سەزىنىڭ كۇن ءتارتىبى بەكىتىلدى. سونداي-اق وسى وتىرىستا «جج. قاراتاەۆ پەن سچەتچيكوۆ جازعان ۇندەۋ تولىعىمەن قابىل الىنسىن» دەپ شەشىلدى. باستاماشى توپتىڭ قورىتىندى ماجىلىسىندە سەزگە دەلەگاتتار سايلاۋ پرينتسيپتەرى مەن ءتارتىبى تالقىلاندى. بۇكىلقازاق سەزى «1919 ج. جاڭا ستيل بويىنشا ماۋسىمنىڭ باستاپقى كۇندەرىندە ورىنبور قالاسىندا، ەگەر ورىنبوردا وتكىزۋگە مۇمكىندىك بولماسا، وندا ورال، حان ورداسى نەمەسە اقتوبەدە شاقىرىلادى» دەپ ۇيعارىلدى. «ساعان قازىر بۇرىن ورىندالمايتىنداي كورىنگەن اڭساۋلى ارمانىڭدى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى، ساعان قازىر ءوزىڭنىڭ قۇقىقتىق دەربەستىگىڭدى الۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى!» – دەي وتىرىپ، جۇرتشىلىققا: «قازاق باۋىرلار! سەزگە جىگەرلەنە دايىندالىڭدار! وزدەرىڭنىڭ تولىق سەنىمدەرىڭە كىرگەن وكىلدەردى دەلەگاتتىققا سايلاڭدار!..» – دەگەن ۇران تاستالدى.  

ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى اۆتونوميا جاريالاۋعا دايىندىق جۇمىستارىن ەرەكشە تياناقتىلىقپەن جۇرگىزگەنمەن، ازامات سوعىسىنداعى كۇردەلى جاعدايعا، مايدانداردا تۋعان جاڭا قيىندىقتارعا بايلانىستى، كوزدەلگەن سەزد جوبالانعان ۋاقىتقا شاقىرىلمادى. 1919 جىلعى مامىردا دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ءالىبي جانگەلدين قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسى بويىنشا اۋەلى ناركومناتس ي.ۆ. ءستاليننىڭ، ودان پرەدسوۆناركوم ۆ.ي. لەنيننىڭ، سوسىن تاعى دا  ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، اعىمداعى جاعدايدان تۋىنداعان ماسەلەلەر مەن ولاردى شەشۋ جولدارى جونىندە اقىلداستى. ەرتەڭىنە ءستاليننىڭ باسشىلىعىمەن ۇلت ىستەرى حالكوماتىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. سول ماجىلىستە ولكەنى باسقاراتىن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ جانە ونىڭ ەرەجەسىن جاساۋ جايىندا ماڭىزدى شەشىم قابىلداندى. قۇرىلاتىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ ءارتۇرلى قىرلارىن پىسىقتاۋدى كوزدەگەن بىرقاتار كوميسسيا مامىر–ماۋسىم ايلارىندا جۇمىس ىستەدى. قازاق ءبولىمى تىكەلەي قاتىسىپ، قازرەۆكوم ەرەجەسى جاسالدى. جوبا 1919 ج. 25 ماۋسىمدا ۇلت ىستەرى، ىشكى ىستەر، جەر-سۋ، سىرتقى ىستەر حالكوماتتارىنىڭ، بۇكىلرەسەي باس شتابى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدەرىنەن  قۇرالعان ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ء(الىبي جانگەلدين، مۇحامەديار تۇنعاشين، قۇسايىن بەكەنتاەۆ، بايقادام قارالدين) قاتىسۋىمەن قارالدى. قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە 1919 جىلعى 10 شىلدەدە پرەدسوۆناركوم ۆ.ي. لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ركفسر حالكومكەڭەسىنىڭ  قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى دە، سول كۇنى لەنين قازرەۆكومدى قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە قول قويدى.  بۇل قۇجات ولكەدەگى جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى مەن سوۆەتتىك اۆتونوميانى جاساۋدىڭ باسى، قازاق رەسپۋبليكاسىن ۇيىمداستىرۋداعى العاشقى قادام ەدى. 

قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جاريالانعانعا دەيىن ولكەنى باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ قولىنا ولكەنى باسقارۋداعى جوعارعى اسكەري-ازاماتتىق بيلىك شوعىرلاندىرىلدى. قازرەۆكومنىڭ العاشقى  قۇرامىندا  رەۆكوم توراعاسى – ستانيسلاۆ پەستكوۆسكي، مۇشەلەرى – ءالىبي جانگەلدين، باقىتجان قاراتاەۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءابدىراحمان ايتيەۆ بولدى.   قازاق ولكەسىنىڭ تەرريتورياسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قازاق سەزىنىڭ جانە ورتالىق سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن انىقتالادى دەلىندى. وعان دەيىن رەۆكومنىڭ قاراۋىنا استراحان گۋبەرنياسىنداعى قازاق   تەرريتورياسى، ورال، تورعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى كىرەتىنى اتاپ كورسەتىلدى.  رەۆكومنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى تاراتىلىپ، ورنىنا ۆتسيك جانىنان قازاق ولكەسىنىڭ ءۇش ادامنان تۇراتىن وكىلدىگى  قۇرىلدى. قازاق ءبولىمى قۇرعان بوكەي ورداسىنداعى كوميسسيانىڭ ورنىنا قازرەۆكومنىڭ جانىنان اشىلاتىن ءبولىم قازاق ولكەسىنىڭ جالپى سەزىن شاقىراتىن بولدى. ەرەجەدە بارلىق اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلە 19 تارماققا ءبولىنىپ، ناقتى تۇجىرىمدالدى. 

1919 جىلعى 7 تامىزدا رەۆكوم توراعاسى پەستكوۆسكي پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، حالكومكەڭەسكە، ۇلت ىستەرى حالكوماتىنا،  ۇلتحالكوماتتىڭ قازاق بولىمىنە جەدەلحات سالىپ، قازرەۆكومنىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنىنان – ورىنبورعا كەلىپ جەتكەنىن حابارلادى.  رەۆكومنىڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە ۇيىمدىق تۇرعىدا قالىپتاسۋىنا رك(ب)پ ورىنبور گۋبەرنيالىق كوميتەتى جان-جاقتى كومەك كورسەتتى. العاشقى كەزدە قازرەۆكوم اپپاراتىندا تەك مۇشەلەرى مەن ءبىرلى-جارىم جەرگىلىكتى ينتەلليگەنتتەردەن تارتىلعان قىزمەتكەرلەر ىستەدى دە، كۇش-جىگەر نەگىزىنەن جەرگىلىكتى رەۆكومدارمەن، ورال، ورىنبور باسشى ورگاندارىمەن بايلانىس ورناتۋعا جانە ەرەجەگە ساي قىزمەت جۇرگىزۋگە قابىلەتى جەتەتىن اپپارات جاساقتاۋعا جۇمسالدى. 1919 جىلعى قىركۇيەكتىڭ باسىندا بولىمدەر ۇيىمداستىرىلدى. قازرەۆكومنىڭ 12 قىركۇيەكتەگى وتىرىسىندا العاشقى سايلاۋلار وتكىزىلىپ، اشىق داۋىسپەن رەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اسكەري كوميسسار، ىشكى ىستەر، قارجى-شارۋاشىلىق، حالىق اعارتۋ، ازىق-تۇلىك جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى سايلاندى. كەيىنىرەك زاڭ، جەر وڭدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك، سوۆنارحوز (كەڭەستىك حالىق شارۋاشىلىعى), اقپارات، پوليگرافيا بولىمدەرى، جالپى كەڭسە، تەرگەۋ كوميسسياسى، ولكەلىك اسكەري تريبۋنال، جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنىڭ ولكەلىك كوميسسارياتى قۇرىلدى. قازرەۆكومنىڭ اپپاراتىن قۇرايتىن وسى مەكەمەلەردىڭ بارلىعىندا 1919 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 138 قىزمەتكەر ىستەدى. رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە،  ونىڭ باسشىلىعى مەن مۇشەلەرىنە وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن كەڭ كولەمدەگى وكىلەتتىلىك بەرىلدى. بۇلار اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ  عالىمدار س. داۋلەتوۆا، م. يسماعۇلوۆپەن بىرگە جازعان «كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت» اتتى ەڭبەگىندە جان-جاقتى زەردەلەنگەن. 

قازرەۆكوم وبلىستارداعى حالىق شارۋاشىلىعىن، مادەني-الەۋمەتتىك جانە ساياسي-اكىمشىلىك تىنىس-تىرشىلىكتى تىكەلەي دە، وبلرەۆكومدار، وبلاتكومدار ارقىلى دا باسقارۋدى جۇزەگە اسىردى. جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى نىعايتۋ، ولاردى سايلاۋ جانە قايتا سايلاۋ شارالارىن ۇيىمداستىردى. كەڭەس بيلىگىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى قامتاماسىز ەتتى. رەسەيدىڭ كورشى وبلىستارىنىڭ قاراۋىنداعى قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جونىندە ەلەۋلى جۇمىستار اتقاردى (ماسەلەن، ءسىبىر رەۆكومى قاراماعىنداعى چەليابينسك اۋداندىق باسقارماسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەن قوستاناي ۇيەزىن قازاق ولكەسى رەۆكومىنىڭ قاراماعىنا قايتارۋ جايىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ەگجەي-تەگجەيلى بايانداما جاسادى، 1919 جىلعى 13 قىركۇيەكتە ءۇش ادرەسكە – ۆتسيك-كە، لەنينگە جانە قازاق وكىلدىگىنىڭ باسشىسى قۇسايىن بەكەنتاەۆقا قازرەۆكوم اتىنان جەدەلحات جولداندى، ال 16 قىركۇيەكتە باياندامانىڭ ءوزى تابىس ەتىلدى). رەسپۋبليكالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان دەربەس قۇرىلىم باتىس الاشوردامەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بولىمشەنىڭ كۇللى  اسكەرىمەن، قارۋ-جاراعىمەن، مۇلكىمەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋىنا قول جەتكىزىپ، 1920 جىلعى 5 ناۋرىزداعى قاۋلىسىمەن الاش-وردانى مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە مۇلدەم جويدى.   

رەۆكومنىڭ بىردەن قولعا العان شارۋاسى – بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ ماسەلەسىن تياناقتاۋ بولاتىن. بۇل رەتتە ول ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى جۇرگىزگەن جۇمىستاردى  جالعاستىردى. 1919 جىلعى 15 قىركۇيەكتە ەرەكشە كوميسسيا قۇرىپ، وعان سەزدى شاقىرۋ جونىندە نۇسقاۋلىق ازىرلەۋدى تاپسىردى. كوميسسيا ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ ءتارتىبىن جاساۋمەن شۇعىلداندى. ۇيەزدەردە سوۆەت وكىمەتىن قۇراتىن ۋاقىتشا رەۆكومدار تاعايىنداۋعا وكىلەتتىلىك بەرىپ، وكىلدەرىن جەر-جەرگە ىسساپارعا اتتاندىردى. 1919 جىلعى 17 جەلتوقساننان «ۇشقىن» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىن شىعارا باستادى. قازرەۆكومنىڭ حابارشىسىن («يزۆەستيا كيرگيزسكوگو ۆوەنرەۆكوما»), قازاق تىلىندە ءتۇرلى ساياسي-كوپشىلىك ادەبيەتتى، وقۋ قۇرالدارىن، پاراقشالار مەن ۇندەۋلەر شىعارۋدى جولعا قويدى. 1919 جىلعى جەلتوقساندا ۆتسيك باشقۇرتستان، تاتارستان، قازاقستان ىستەرى بويىنشا ءماجىلىس وتكىزدى. باسقا ماسەلەلەر قاتارىندا قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى تۋرالى ماسەلە قاراپ، تۇبەگەيلى شەشىمىن تابۋدى ۆتسيك-ءتىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسىنا تاپسىردى. اكىمشىلىك كوميسسياداعى داۋلى تالقىلاۋلارعا قاتىسا كەلە، قازرەۆكوم 1920 جىلعى 16 مامىردا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن ايقىنداۋ جونىندەگى كوميسسيا تۋرالى» ارنايى ماسەلە قارادى. كوميسسياعا قازاق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنا كىرگىزىلۋى ءتيىس اۋماقتاردى ايقىنداپ، بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ شەكارالارىن ءدال بەلگىلەۋ، سوۆناركومگە  ۇسىنىس، بۇكىلقازاق سەزىنە بايانداما جوباسىن ازىرلەۋ، رەسپۋبليكانىڭ  ىشكى اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ جوباسىن جاساۋ تاپسىرىلدى. 20 مامىردا الاشوردانىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىن پايدالانۋ جونىندە ۇسىنىس ازىرلەۋ، «ولكە شەكاراسىن بەلگىلەۋ جايىنداعى كوميسسيانىڭ»  جۇمىسىن ناقتى ۇيىمداستىرۋ قارالدى. ورال گۋبەرنياسىنىڭ قازاق ولكەسى قۇرامىنان ءبولىنۋى تۋرالى تۋىنداعان ماسەلە بويىنشا ورال گۋبرەۆكومىمەن ماقساتكەرلىك كەلىسسوز جۇرگىزىلدى. قازاق ولكەسىنە اقمولا، سەمەي وبلىستارىن  قوسۋ ماسەلەسىندە دە 1920 جىلعى شىلدەدە قيىنشىلىقتار ۇشىراستى. قازرەۆكومنىڭ ساياسي كوميسسياسى ومبى، سەمەي، اقمولادا جۇرگىزگەن جۇمىستار، ءسىبىر رەۆكومىمەن كەلىسسوزدەر  وڭ ناتيجە بەرمەدى. وسى شامادا سىبرەۆكومنىڭ اكىمشىلىك باعىنىسىنداعى پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، ومبى ۇيەزدەرى قايدا قارايتىنىن شەشۋ ءۇشىن قازرەۆكوم ۆتسيك-ءتىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسىنا ءوتىنىش ءتۇسىردى.  سونداي-اق قازرەۆكوم  سولتۇستىكتەگى ۇيەزدەر مەن وبلىستاردى قازاق ولكەسىنە قوسۋ شارۋاسىمەن تۇبەگەيلى شۇعىلدانۋ ءۇشىن ءوز تاراپىنان «سولتۇستىك كوميسسياسىن» قۇرىپ، وسى كوميسسيا 1920 جىلعى ماۋسىمدا ىسساپارمەن تەرىستىكتەگى اۋداندارعا شىقتى. ال قازاق ولكەسىنە سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىن قوسۋ شارۋاسى وزىنشە جەكە قارالۋى ءتيىس ماسەلە ەدى. وسى ماسەلە جانە اتالعان وبلىستارمەن قوسا ماڭعىستاۋ، كراسنوۆودسك ۇيەزدەرىن دە قازاق ولكەسى قۇرامىنا بەرۋ جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋى ءۇشىن قازرەۆكوم 1919 جىلعى 11 قاراشادا ءوز وكىلىن تاعايىنداپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا  جىبەرگەن. 1920 جىلى قازرەۆكوم بۇل ماسەلەنى ۆتسيك-ءتىڭ قاراۋىنا شىعاردى. ال 27 ناۋرىزدا تۇركاتكومنان ورال وبلىسىنا ەكونوميكالىق  جانە ساياسي تۇرعىدان  اسا جاقىن ادايلىقتاردىڭ  قازولكەنىڭ اكىمشىلىك باعىنىسىندا بولۋى دۇرىستىعىن مويىنداۋدى رەسمي سۇراپ، اداي مەن وزگە دە كوشپەندىلەر ىستەرى بويىنشا ەرەكشە كوميسسيا قۇردى. بۇكىلادايلىق كەڭەستەر سەزى وتكىزىلىپ،  اداي ۇيەزدىك رەۆكومى سايلاندى. قازرەۆكوم تۇركاتكومعا، كاسپي سىرتى (زاكاسپي) وبلرەۆكومىنا  ءتيىستى ءوتىنىش جولداپ، «ماڭعىستاۋ ۇيەزىنىڭ قازولكەگە قوسىلۋىنا قارسى ەمەستىگىن» تۇجىرىمداعان كەلىسىمىن الدى. ماسەلە بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ اۋماقتىق شەكتەرىن تالقىلاعان ماسكەۋدەگى تامىز ماجىلىستەرىندە  ءبىرجولا شەشىمىن تاپتى. 

وسى قىسقا شولۋدان بايقالاتىنداي، قازاق جەرلەرىن ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكا شاڭىراعى استىنا جيناۋدا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى ەلەۋلى ءرول اتقاردى. قازرەۆكوم 1920 جىلعى ماۋسىمدا ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكوماتقا «قازاق ولكەسىنىڭ اۋماعى مەن شەكارالارى تۋرالى» دەگەن اتپەن قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى جوبانى ازىرلەۋ الدىنداعى قۇجاتىن ۇسىندى. وندا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن انىقتاعاندا ەڭ الدىمەن ەسكەرىلۋگە ءتيىس جاعدايلار» كورسەتىلدى. ولكەدە قازاقتاردان باسقا، ورىس شارۋالارى مەن جۇمىسشىلارىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى تۇراتىنى، ولكەنىڭ ءوز ەكونوميكالىق، ونەركاسىپتىك جانە مادەني ورتالىقتارى مۇلدەم جوق، ولارسىز قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ مەن دامۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىنى ايتىلدى. «قازاق ولكەسىنىڭ ساياسي جانە ونەركاسىپ ورتالىقتارى (استراحان، ورال، ورىنبور، قوستاناي، ومبى، سەمەي، تاشكەنت) شەت ايماقتاردا جاتقاندىقتان» تۋاتىن قيىندىقتار ءتىزىلىپ،  ايماقتاردا قالىپتاسقان بايلانىستاردى ۇزبەۋ كەرەكتىگى، سونداي-اق كۇردەلى جەر ماسەلەسىن شەشۋ باعىتتارى اتاپ كورسەتىلدى. قازرەۆكومنىڭ بىرەر مۇشەسى وزىنشە وي قورىتىپ، رەۆكوم بەكىتكەن قۇجاتتا كورسەتىلگەن اۋماقتى ءبىر جاعىنان، «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەتەدى»، ەكىنشى جاعىنان،  «ورىستار يگەرگەن تەرىستىك جانە شىعىس جولاقتاردى قازولكەگە بەرۋ ...وسى اۋماقتارداعى ورىستاردىڭ تولقۋىن تۋعىزادى» دەگەن قاۋىپ ايتتى. 

ۆتسيك تورالقاسى  ماسەلەنى ءوز قولىنا الدى. قازرەسپۋبليكانى باسقارۋ، ونىڭ شەكارالارى جايىنداعى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا ومبى، چەليابينسك، ورىنبور، ورال، تاشكەنت، حان ورداسىنان وكىلدەر شاقىردى. قازرەۆكوم ستاليننەن شاقىرۋ العان بويدا بىرقاتار دايىندىق جيىنىن وتكىزدى. ايرىقشا كوميسسيا قۇرىپ، وعان ورتالىقتا تالقىلانباق ماسەلەلەرگە بايلانىستى قاجەت ماتەريالدار  جيناقتاۋ مىندەتىن جۇكتەدى. سونىمەن بىرگە ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازرەۆكوم وكىلدىگى 22 ادامنان تۇراتىن «ماماندار كوميسسياسىن» قۇردى. كوميسسياعا شۇعىل تۇردە «ولكەنىڭ تاريحي، ەتنوگرافيالىق، تابيعي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى دەرەكتەرگە» سۇيەنە وتىرىپ، قازاق رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنىڭ جوباسىن جانە ىقتيمال شەكتەرىنىڭ كارتاسىن جاساۋ مىندەتىن ارتتى. قازرەۆكوم ولكەلىك دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىن 1920 جىلعى 8 جانە 20 شىلدەدەگى شەشىمدەرىمەن بەلگىلەدى. ءماجىلىس ماسكەۋدە 9 جانە 10 تامىزدا، ەكى كۇن بويى بولاشاق قازاق اۆتونومياسى اۋماعىن ايقىنداۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى مۇقيات تالقىلادى. 12 تامىزدا لەنين ءۇشىنشى ماجىلىسكە توراعالىق ەتتى، وندا ءماجىلىستىڭ قورىتىندىسى، تالقىلاۋ كەزىندە  بوي كورسەتكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر قارالدى. لەنين ماسەلەگە ماڭىزدى ساياسي ءمان بەردى، الاۋىزدىق تۋعىزعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرقاتارىنا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، دۇرىس شەشىپ بەردى. 14 تامىزدا ناركومناتس القاسى كازاقتىڭ سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتتىڭ جوباسىن بەكىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاق ولكەسىنىڭ شەكتەرىن رەسمي راسىمدەۋ ماسەلەسى  وسىلاي جۇمىسشى جانە ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيالاردا  كەلىسىلگەننان سوڭ، ونى 17 تامىزدا ۆتسيك تورالقاسىنىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسى قارادى. ناركومناتستىڭ ۇسىنعان  جوباسى ءبىرلى-جارىم ەلەۋسىزدەۋ وزگەرىستەر جاسالىپ بەكىتىلدى. اكىمشىلىك كوميسسيا بەكىتكەن وسى جوبا العاش رەت سول كۇنى، 17 تامىزدا، ەكىنشى مارتە 24 تامىزدا حالكومكەڭەستىڭ لەنين توراعالىق ەتكەن وتىرىستارىندا  تالقىلاندى. قۇجات جوباسى ماقۇلدانىپ، ۆتسيك-ءتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى.  قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن جاساۋدى ازىرلەۋ جولىندا 1918 جىلى مامىردا ۇلتحالكوماتتىڭ قازاق ءبولىمى باستاعان، ودان قازرەۆكوم 1 جىل 1,5 اي جۇرگىزگەن ىزدەنىسكە تولى ۇدەرىس كۇتۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزدى: 1920 جىلعى 26 تامىزدا تاريحي دەكرەت دۇنيەگە كەلدى. اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ بولىگى رەتىندە قۇرىلدى. اۆتونوميالى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرامىنا سەمەي وبلىسى (پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن، زايسان، قارقارالى ۇيەزدەرىمەن), اقمولا وبلىسى (اتباسار، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۇيەزدەرىمەن) جانە ومبى ۇيەزىنىڭ قازاقتار تۇراتىن ءبىر بولىگى  بەرىلدى. قازرەۆكوم مەن سىبرەۆكومعا ءوزارا كەلىسىپ، ومبى ۇيەزىنىڭ قازاق جانە ءسىبىر بولىكتەرىن ءدال مەجەلەۋ مىندەتتەلدى.   تورعاي   (قوستاناي، اقتوبە، ىرعىز، تورعاي ۇيەزدەرىمەن) جانە ورال (ورال، ءىلبىشىن، تەمىر، گۋرەۆ ۇيەزدەرىمەن) وبلىستارى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، وسى وبلىستاعى كراسنوۆودسك ۇيەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى اداي بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنىڭ سينەمور بولىسى، بوكەي ورداسى، 1-ءشى جانە 2-ءشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگتەرىنە جاپسارلاس بۇرىنعى قازىنالىق وبروك جەرلەرىنىڭ اۋماعى رەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسىلدى. قازرەۆكومعا تەڭىز جاعالاۋى جولاعى جانە سافرونوۆ، گانيۋشكين، نيكولاەۆ بولىستارى قاراتىلدى. استراحان اتقارۋ كوميتەتى جانىنان  قازرەۆكوم مەن استراحان اتكومىنىڭ وكىلدەرى كىرەتىن كوميسسيا قۇرىپ، حالقى ارالاس وبلىستارداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى مۇقيات رەتكە كەلتىرۋ كوزدەلدى. ال تۇركرەسپۋبليكا قۇرامىنداعى قازاق تەرريتوريالارىن قازرەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسۋ سوندا تۇراتىن جۇرتتىڭ ەرىك-جىگەرىنە بايلانىستى شەشىلەدى دەپ كورسەتىلدى.

...جەتپىس ءبىر جىل سوۆەت تۋىن كوتەرگەن عۇمىرى اقىرى اڭساۋلى تاۋەلسىزدىككە ۇلاسقان رەسپۋبليكامىز بۇدان ءجۇز جىل ىلگەرىدە دۇنيەگە وسىلاي كەلگەن ەدى... 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz