ءيا، اكەسىن قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرگەن ەشكىم جوق. الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ورنىن كەيىنگى بۋىن ىنىلەر باسىپ، ءومىر اقىرىنداپ وزگەرە بەرەدى. كوزى ءتىرى بولعاندا 115 جاسقا تولاتىن اكەم اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ ومىردەن وزعانىنا دا 34 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ تاعدىرىمەن جەتە تانىسىپ، ەڭبەكتەرىنىڭ تەوريالىق دارەجەسىن انىقتاپ، جالپى قازاق رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەسىن مولشەرلەپ كەلەمىن. جەكە مۇراعاتىنداعى قۇجاتتارمەن تانىسقان سايىن ول كىسىگە قويعىم كەلگەن ساۋالدارىمنىڭ سانى ارتا تۇسۋدە. اتتەڭ، سول قۇجاتتارمەن كوزى تىرىسىندە تانىسىپ، ءاربىر ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەي تالقىلاعاندا، كوپ نارسەگە قانىق تا بولار ەدىم. قازاق رۋحانياتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە جارىق ساۋلە تۇسىرەتىن سول ساۋالداردىڭ جاۋابىن ەندىگى جەردە اكە رۋحىمەن سىرلاسۋ ارقىلى عانا تابۋعا بولاتىنى وكىنىشتى، ارينە. ادام ومىرىندەگى اكەنىڭ ورنىن ايتىپ، انىقتاپ  جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءار شاڭىراقتىڭ وتىن جاققان اكەدەن ءبۇتىن ءبىر وتباسى، اۋلەت تاراپ جاتادى. بىراق اكە ماڭگىلىك ەمەس، ونىڭ دا ولشەۋلى ۋاقىتى بار.

اكە، ءوزىڭ باردا كوپ نارسەگە ءمان بەرمەي، ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرىپپىن. ول كەزدە ادام تاعدىرىن نەگىزگى ورىنعا قويعان قوعام وزگەرمەي، سول قالپىندا تۇرا بەرەتىن سياقتى بولىپ كورىنۋشى ەدى. الماتىعا وقۋعا اتتانىپ  بارا جاتقانىمدا «جىلى ورنىڭدى سۋىتپاي بىرەر جىل جۇرە تۇرمادىڭ با، جاسىم  بولسا كەلىپ قالدى؟» دەگەن سوزىڭە دە ءمان بەرە قويماپپىن. بۇگىندە سول ساتتەرگە وي جىبەرىپ، قارتتىق جەڭىپ، ءاجىم تۇسكەن كەلبەتىڭدى كوز الدىما ەلەستەتىپ وتىرمىن.

الماتىدان ورالعان سايىن جازىپ جاتقان ەڭبەكتەرىڭە ارالاسىپ، ولاردى ماشينكاعا باسىپ بەرۋشى ەدىم. ءبىر جولى «توتىناما» ەرتەگىلەرىن كۇنىنە ءبىر تۇننەن اۋدارىپ جاتقانىڭدى كورىپ، ىشتەي «ءالى دە جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى بار ەكەن عوي» دەپ ويلاعانىم بار. راسىندا، سەكسەنگە تاياپ قالساڭ دا شيراق ءارى تىڭ ەدىڭ.  نەمەرەلەرىڭ كەلگەندە دۇكەنگە ءوزىڭ جۇگىرىپ، ءسۇت-ايراندارىن الىپ كەلۋشى ەدىڭ. جۇرەك دەرتى بولماعاندا ءالى دە جارىق دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورەر ەدىڭ-اۋ. تاعدىردىڭ ىسىنە امال بار ما…

سەنىڭ باقيلىق بولعانىڭ تۋرالى حا­بار­دى جۇمىس ورنىمدا ەستىدىم. قايتا قۇرۋ زامانى بولاتىن. قىس ايى. اباي داڭ­عىلىنداعى باسپا ۇيىندە  ورنالاسقان «ونەر» باسپاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم. بىردە ءوزىڭ كورگەن باس رەداكتورىمىز، اقكوڭىل ازامات سەرىك ءابدىرايىموۆ مەن وتىراتىن بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ: «تىنىسبەك، ءتۇس كەزىندە ۇزاپ كەتىپ قالماشى»، – دەگەنى. جۇرەگىم سۋ ەتىپ، بويىم شىمىرلاپ قويا بەردى. بىردەمە بولعانىن انىق سەزدىم. ۇزا­ماي ديرەكتورىمىز ماقسۇتجان اۋباكىروۆ­تىڭ حاتشىسى تەلەفونداپ، كابينەتكە شاقى­رىپ جاتقانىن حابارلادى.

كىرگەن بويدا الگى قورقىنىشىم راس­تال­دى. عىلىم اكادەمياسىنان م.ءبايدىل­داەۆ، ديرەكتور م.اۋباكىروۆ جانە باس رە­داك­تورىمىز سەرىك ءابدىرايىموۆ ۇشەۋى وتىر ەكەن. سول جەردە وزىڭنەن كوز جازىپ قالعا­نىمدى ەستىپ، اسقار تاۋىمنىڭ قۇلاعانىن  سەزىندىم.

كەشكى پويىزبەن ءبىر كۋپە بولىپ قىزى­لور­داعا شىقتىق. وبلىستى باسقاراتىن  ە.ن.اۋەلبەكوۆ جەرلەۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، «لەنين جولى»، «پۋت لەنينا» گازەتتەرىندە  كولەمدى قازاناما بەرىپتى. قوشتاسۋ قاڭ­تار­دىڭ 30-ىندا ءوزىڭ ەڭبەك ەتكەن پەدا­گو­گي­­كالىق ينستيتۋت قابىرعاسىندا ءوتتى. سول جەردەن  قالىڭ ەل ءوزىڭ جاتقان تابىت­تى كوتەرىپ، داڭعىل كوشەنىڭ بويىمەن مۇ­سىلمان بەيىتىنە دەيىن جاياۋ باردى. كوش­تىڭ الدىندا  ۇلكەن پورترەتىڭ. سول كوش ءوزىڭ­دى  ماڭگىلىك مەكەنىڭ – جەر قويناۋىنا تاپسىرىپ قايتتى.

قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا كەلە جاتىپ، جاس­تاردىڭ ءوزىڭ تۋرالى جىلى لەبىزدەرىن ەستىدىم. اسىرەسە، «اعاي ۇيىقتاپ جاتقان سياقتى» دەگەن سوزدەرى ەسىمدە ەرەكشە قا­لىپ­تى. «اۋەكەڭ كوزى تىرىسىندە ەشكىمگە قيانات جاساماعان اۋليە ادام عوي، قاراڭدارشى،  ۇيىقتاپ جاتقان كىسىدەي» دەگەندى عالىمدار دا، جۋرناليستەر دە ايتىپ باقتى. ادەتتە ولىكتىڭ ءتۇسى سۋىق بولادى دەيمىز عوي، بىراق سەن كوزىڭ ءىلىنىپ، ۇيقىعا كەتكەن كەيىپتە جاتتىڭ. قاقاعان قىس ايى بولسا دا بەت-الپەتىڭنەن ءالى دە جىلىلىق بايقالىپ تۇر­دى. مۇنى جۇرت جاقسىلىققا جورىپ جاتتى.

اكە، كوركەم ادەبيەتكە ەرتە ارالاسقا­نىڭ­­دى بىلمەۋشى ەدىك. جەكە مۇراعاتىڭداعى ءمالى­مەتتەرگە قاراسام، بوزبالا شاعىڭدا تاشكەنتتەگى س.قوجانوۆ باسقارعان «اق جول» گازەتىنە ءۇش بىردەي تىرناقالدى ولەڭ­دە­رىڭ باسىلىپتى. نەبارى 16 جاستاعى كەزىڭ ەكەن. ودان سوڭ «جاس قايرات»، «ايەل تەڭ­دىگى»  باسىلىمدارى دا كوپتەگەن ماقالا، ولەڭدەرىڭدى جاريالاپتى. ادەبيەتكە پوەزيا ارقىلى كەلىپ، كەيىن باسقا سالالارعا ويىسىپ كەتۋىڭنىڭ سەبەبىن  ادەبي جادىگەرلەردى يگەرۋ ارقىلى تاريحي تانىمعا بەتبۇرىس دەپ ءتۇسىندىم.

اكە، ءوزىڭ باردا اۋلەتىمىز تۋرالى اشى­لىپ سويلەسە الماپپىز. سول سەبەپتى قال­جان، الىبەك اعالارىمىزدىڭ  اتىن ەستىگەنىم بولماسا، تاعدىرلارىمەن جەتە تانىس بولمادىم. اڭگىمەنىڭ اۋانى 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىنگە قاراي ويىسسا، «سەندەرگە زيانى تيەدى»  دەپ كۇرمەپ وتىرۋشى ەدىڭ.  «1937 جىل انتيسوۆەتيزم بولدى، بىراق ولاي دەپ ايتۋعا بولمايدى»، – دەپ سىبىرلاعانىڭ دا ەسىمدە. سوندا «نەگە سىبىرلاپ ايتادى، كىمنەن قورقادى؟» دەگەن وي دا تۋىندايتىن. ۇكىمەت اعا-ءىنىسىن بىردەي مەرت قىلىپ، ءوزى اۋپىرىممەن امان قالعان ادامنىڭ بويىنا بىتكەن ساقتىعى ەكەنىن كەيىن تۇسىندىك قوي.

سول وقيعالارعا بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن وي جىبەرىپ قاراسام،  قۋعىن-سۇرگىن – ءۇش ءارىپ تاراپىنان تۇساۋ سالىنعان تاقىرىپ ەكەن. سوندىقتان بولار، 50-جىلداردىڭ ورتا تۇسىنداعى «جىلىمىق» كەزىندە اقتالىپ، ادەبيەت وقۋلىقتارىنا ەنگەن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردى قالاي ءبىر جىلى تۋىپ، ءبىر جىلى قايتىس بولعان دەپ تاڭىرقاپ وتىرۋشى ەدىك. ارعى جاعىن مۇعالىم دە اشىپ ايتپايتىن.

30-جىلدارى الماتىدا تۇرىپ، قا­زاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە قازاق باس­پاسوزى سەكتورىنا جەتەكشىلىك جاساعانىڭ­نان، 40-جىلدارى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ينستيتۋتىندا، قازمۋ، قازپي سياقتى جەتەكشى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق  قىزمەت ىستەگەنىڭنەن حابارىم بار. بىراق الماتىدان جەر اۋدارىلۋ سەبەپتەرىن جەتە بىلە بەرمەپپىن. بۇل وقيعالاردىڭ شەت جاعاسىن انامىز جىر قىلىپ ايتىپ، قۇلاعىمىزعا ءسىڭىرىپ وتىرۋشى ەدى. ۇلكەن انامىز نازىم، ودان تۋعان كەڭەس، گۇلزادا ەسىمدى قىرشىن كەتكەن اعا-اپالارىمنىڭ الماتى توپىراعىندا جاتقانىن دا انامنىڭ اۋزىنان ەستىگەن­مىن. سونىڭ ءبارى الىبەك اعامىزدىڭ م.دۋلا­توۆ­تىڭ قىزى – گۇلنارعا  ۇيلەنۋىنەن باستالعان دەپ وتىرۋشى ەدى.

قارالى حاباردى ەستىپ قىزىلورداعا جەتكەنىمدە جۇمىس كابينەتىڭ سول قالپىندا تۇر ەكەن. سياعا مالىپ جازاتىن قالامىڭا دەيىن ورنىنان قوزعالماعان. ۇستەلدىڭ  شەتىندە قاعازى ابدەن سارعايىپ، شەت-شەتتەرى ءىري باستاعان، اراب عارپىمەن جازىل­عان قولجازبا-كونسپەكتىلەرىڭ دە ءوزىڭدى ىزدەگەندەي كۇيدە جاتتى. سونىڭ ءبارى، جۇمىس ىستەپ وتىرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتكەنىڭدەي اسەر بەرسە دە، سەن قايتىپ كەلمەدىڭ. جۇ­مىس بولمەڭدەگى كىتاپ-قۇجاتتارىڭ جەتىم­سىرەپ  قالماسىن دەپ بارلىق ارحيۆتىك قۇجات­تا­رىڭدى الماتىعا الىپ كەتكەنمىن.

اكە، سەن ماڭگىلىك تۇراعىڭا كەتكەن سوڭ  اراعا 3-4 جىل سالىپ سوۆەت وداعى قۇلاپ، ءوزىڭ قاتارىندا 50 جىل بولعان كوممۋنيستىك پارتيا ىدىرادى. جۇرت نە بولعانىن ءتۇسىن­بەي، ەس جيامىن دەگەنشە باياعى ءوزىڭ ايتاتىن پارتيا مانساپقورلارى،  قالايدا اتتان تۇسپەۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ، توندارىن تەرىس اينالدىرىپ، ءدىندار، مولدا، كاسىپكەر بو­لىپ شىعا كەلدى. رۋحاني قۇندىلىقتار قۇل­دىراپ، قوعام تۇبەگەيلى وزگەردى; قوعام دام­ۋى­نىڭ تاريحي كوشى وزدەرىڭ  قۇرعان سوتسياليزمنەن «ولمەسەڭ، تۇرما» دەيتىن كاپيتاليزمگە قاراي بەت بۇردى. قانشاما ادال كوممۋنيستەردىڭ قانىمەن ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى ىرىگەن سۇتتەي ىدىراي بەردى. ءبىر كەزدەرى ءوزىڭ ىرگەسىن قالاسقان قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى تاراتىلىپ،  جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك دارە­جە­­سىنە ءتۇستى. عىلىمدى ومىرلىك مۇرات تۇت­قان عالىمداردىڭ  الەۋمەتتىك ستاتۋسى  قۇلدىرادى. كۇنى كەشە  قازانى قايناپ، بۋى بۇرقىراعان  ءىلىم-ءبىلىم وشاعىنىڭ جالىنى باسىلىپ، شوعى ءسونۋدىڭ ءسال-اق الدىندا قالدى.

جەكە مۇراعاتىڭداعى قىرۋار دۇنيەمەن شەتىنەن تانىسىپ، 100 جىلدىعىڭنىڭ قارساڭىندا باستى ەڭبەكتەرىڭدى 10 توم كولەمىندە جارىققا شىعاردىق. سەن ومىردەن وزعان سوڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان نەمەرەڭ كوپ ماتەريالدى كومپيۋتەرگە ءتۇسىردى. باسقا ءجار­دەم كۇتەتىن ادامىم بولماسا دا، ءار تومى 40 باسپا تاباقتى قۇرايتىن، بارلىعى 400 باسپا تاباق ماتەريالدى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە دايىنداپ شىقتىق. ونى جارىققا شىعارۋعا قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى قول ۇشىن بەردى. وزىڭنەن ءدارىس العان ر.بەردىباي، ت.تەبەگەنوۆ، د.ىس­قاق، ج.ءابىلوۆ باستاعان عالىمدار كەزىندە كوپ­تومدىقتى ناسيحاتتاپ، جوعارى باعالادى. تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز دا قولقا سالىپ، 10 تومدىقتى ارنايى سۇراپ العان ەدى. كوپتومدىق باسىلىم كورشىلەس قىرعىز ەلى­نە دە جەتىپ، ۇلتتىق كىتاپحاناسىنان ورىن تەپتى.

مەنىڭ بايقاعانىم، ءوز تاعدىرىڭ مەن عۇمىربايانىڭا قاتىسى بار قۇجاتتارعا وتە ۇقىپتى بولىپسىڭ. مۇراعاتىڭدا ءبىر عاسىردان استام تاريحى بار كىتاپتار، «قازاق» گازەتىنىڭ جەكە ساندارى دا كەزدەسىپ قالادى. وتكەن  عاسىردىڭ  20-جىلدارى تاشكەنت كازينپروسىندا وقىعانىڭدى راستايتىن قۇجاتتاردان باستاپ، قايتىس بولعانعا دەيىنگى  رەسمي قۇجاتتارىڭ تو­لىق ساقتالعان. وتە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپ­تار سانى دا ەلەۋلى. 40-80 جىلدار اراسىن­داعى فولكلورتانۋ، شىعىس ادەبيەتى، قا­زاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، ادەبي سىن ماسە­لە­لەرىنە ارنالعان باسىلىمدار دا تولىق ساقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە  ج.ايماۋىتوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، فايزوللا عالىمجانوۆ، س.ايزۋنوۆ، ج.تىلەپبەرگەنوۆ، ع.توعجانوۆ،  سۇلتان لەپەسوۆ،  بەرگى جەردە ي.شاريپوۆ، ت.تاجىباەۆ، ق.ساتپاەۆ، م.اۋەزوۆ، ي.گالۋ­زو، م.سيلچەنكو، ن.ساۋرانباەۆ، ع.ءمۇ­سىرە­پوۆ، ءا.مارعۇلان، ح.زاريفوۆ سياقتى ارىستاردىڭ قولتاڭبالارى  بار. الپىس جىلدىق كەزەڭدى قامتيتىن ماتەريالداردىڭ اراسىندا وزگە دە قۇندى دەرەكتەر از ەمەس. سول قۇجاتتاردى حرونولوگيالىق جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ءومىر جولىڭدى كوز الدىمنان ءوت­كەر­دىم. سوندا «كوممۋنيستىك پارتياعا بارىنشا ادال، كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەياسىنا شىن بەرىلگەن ادامنىڭ وسىنشاما قيىندىق كورۋىنىڭ سىرى نەدە؟» – دەگەن ساۋال الدىمدى كەس-كەستەي بەردى.

بايقاسام، 30-50 جىلدار اراسىنداعى تاعدىرىڭ وتە كۇردەلى بولىپتى.  جاستىق شاعىڭ، جۋرناليستىك قىزمەتىڭ،  عالىم رەتىندە قالىپتاسا باستاعان كەزدەرىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ اپەرباقانشىل ساياساتىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپتى. كوبىنە «پروۆوكاتورلىق» ارەكەتپەن اينالىسقان  قۇپيا مەكەمەلەر  ىزىڭە  ونداعان جىلدار بويى ءتۇسىپ، ارعى جەردە «وپپورتۋنيست»،  «ۇلتشىل»، «تەگى جاعىنان جات»، بەرگى جەردە «پانتۇركيست»، «پانيسلاميست»، «كوسموپوليت»  دەپ  ايىپ­تاۋدان ءبىر تانباپتى.  سەزەمىن، وعان    الا­شور­دا مۇشەسى رەتىندە قامالعان قالجان، «نەمىس-جاپون شپيونى» رەتىندە اتىلعان الىبەك سەكىلدى تۋعان باۋىرلارىڭنىڭ تاعدىرى دا اسەر ەتكەنى انىق.

قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ميرزوياننىڭ جولداماسىمەن «پراۆ­دا» اتىنداعى بۇكىلوداقتىڭ جۋر­نا­ليستيكا ينستيتۋتىنا (ۆكيج)  وقۋعا جىبەرىلگەن ءوزىڭدى كيروۆقا قاستاندىق جا­سالعان تۇستا «وپپورتۋنيست» دەپ ايىپ­تاپ، ماسكەۋدىڭ سوكولنيك اۋداندىق كو­ميتەتى پارتيا قاتارىنان شىعارىپتى.  «ءستاليننىڭ پورترەتىن اجۋالاعان قازاق جاستارىنىڭ قىلىعىن پارتيا ۇيىمىنا نەگە جەتكىزبەدىڭ؟» دەگەن ساۋالعا: «مەن ولار­­دى پارتيانىڭ يدەيالىق جاۋلارى سانا­­مايمىن، ونىڭ ۇستىنە  ۆكيج-دە وقي­تىن قازاق جاستارى وتە از»، – دەپ جاۋاپ قاتىپسىڭ. جۇمسارتىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ ايتۋعا دا بولار ەدى عوي.

الماتىعا ورالعان بەتتە شيەلەنىسكەن ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىنا ءتۇسىپسىڭ. ءى.جانسۇگىروۆ باسقارعان جازۋشىلار ۇيى­مىن­دا جاۋاپتى حاتشى  بولعان جازۋشى، اۋدارماشى، تەتەلەس ءىنىڭ الىبەك قوڭىراتباەۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، «نەمىس-جاپون شپيونى» رەتىندە اتىلىپ كەتە بارعان. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن كوپتەگەن ماقالا، ولەڭدەرىمەن تانىلعان، بەرىدە تۇركتسيك (1924), كازتسيك (1925) مۇشەسى، حالىق سوتى  بولعان اعاڭ قالجان قوڭىرات­باەۆ تا  الاشورداشىل رەتىندە ۇستالىپ، مەرت بولعان. وسىنىڭ ءبارىن بىزدەن جاسىرىپ، قۇپيا ۇستاپ كەلگەنىڭدى كەيىن بىلدىك. شاماسى، ساياسي قۋدالاۋدى كوپ كورگەندىكتەن، «زيانى ۇرپاعىما تيمەسىن» دەگەن بولۋىڭ كەرەك.

30-جىلدارعى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىن اقتارىپ، اعايىندى ۇشەۋىڭە قاتىستى تولىپ جاتقان ماتەريالدارعا تاپ بولدىم. اسىرەسە  «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 1937 جىلعى 29 شىلدەدەگى سانىندا باسىلعان «تاجىباەۆ جانە ونىڭ دوستارى» دەگەن كولەم­دى ماتەريال كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشىپ بەردى. ادەبيەت الەمىنە بويلاي باستاعان الىبەك قوڭىراتباەۆ، ابات الىباەۆ، راحىم ۋالياحمەتوۆ سياقتى وتىزعا ەندى كەلگەن جاس قالامگەرلەردىڭ ناقاقتان اتىلىپ كەتكەنىن دە وسى دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى. الىبەك بولماسا، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان قالعان ەكەۋى تۋرالى ءالى كۇنگە ەشكىم اۋىز اشقان ەمەس.

اعا-ىنىڭمەن قاتار، ءوزىڭ دە قۋعىن-ءسۇر­گىندى كوپ كورىپسىڭ. 1935-1936 جىلدارى  «سوتسيال­دى قازاقستان» گازەتىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىن مەڭگەرىپ جۇرگەن جەرىڭن­ەن الماتى وبلىسىنىڭ ءتۇرلى اي­ماق­تارىنا جەر اۋدارىلىپ، ۇنەمى باقىلاۋدا ءجۇرىپسىڭ. نكۆد مەكەمەسى ءبىر جەردە تۇرۋىڭا مۇر­شا بەرمەي، الماتى قالاسىنداعى №18 مەكتەپ، پانفيلوۆتاعى 2 جىلدىق پەد­كۋرس، قوعالى ورتا مەكتەبى، تۇركىستان پەدۋچيليششەسى، حانتاعى ورتا مەكتەبىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمى قىزمەتىن اتقارىپ، ارتىنان قاراقالپاق جاعىنا ءوتىپ، تاشكەنتتە بىرگە وقىعان، سول كەزدە وقۋ ءمينيسترى بولىپ تۇرعان دوسىڭدى پانالاپسىڭ.  اراسىندا قىزىلاسكەرگە دە بارىپ، رككا قاتارىندا بورىشىڭدى وتەپسىڭ.

اكە، 1944 جىلى كسرو عىلىم اكادە­ميا­سىنىڭ قازاق فيليالى اشىلعاندا شىعىستانۋ جانە تۇركىتانۋ ماماندىعى بويىنشا اسپيرانت بولىپ، عىلىمعا بەت بۇرعانىڭدى راستايتىن ءبىر توپ قۇجاتتارعا كەز بولدىم.  ۇزاماي ءتىل-ادەبيەت ينس­تيتۋ­تىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، قولجازبا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە اكادەميالىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسىپسىڭ. ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ اتى بايگەدەن وزىپ، اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش اكادەميالىق جيناعىن (1945), «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» (1948), «قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ وچەركتەرى» (1949), «قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافيالىق كور­سەتكىشى» (1950) سياقتى ۇجىمدىق جيناقتار­دى شىعارىپتى.  وسى كەزدە سەنىڭ جولىڭدى كەسۋ ءۇشىن  ساياسي ويىنداردىڭ تاساسىندا تۇرعان  مەكەمەلەر وتقا ماي قۇيۋشىلاردى عىلىمي قاۋىمنىڭ ءوز ورتاسىنان دا شىعارىپ وتىرىپتى. ارنايى تاپسىرىسپەن اياقتان شالىپ، ساياسي ءمىن تاققىسى كەلگەن بەلسەندىلەر دە از بولماپتى. ونى كەزىندە ايتپاساڭ دا، جەكە مۇراعاتىڭداعى گازەت قيىندىلارىنان تاۋىپ وقىدىم. سوندا بارىپ جاس عالىمداردىڭ باسىن وققا بايلايتىن مۇنداي مىنەزدەردىڭ عىلىمدا ءوز بەتىنشە جول تاۋىپ، جارىپ شىعا الماعان، تەوريالىق دارەجەسى تومەن ادامداردىڭ پارتيا باسشىلارىنا  جارامساقتانۋىنان تۋىندايتىنىن ۇقتىم.

بۇل جىلدارى ۇياتتى ۇمىتىپ، بيلىكتىڭ سويىلىن سوققان بەلسەندىلەردىڭ ەسىمدەرى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتتە­رىندە سايراپ جاتىر. ءبىر عانا ەكونوميست س.بايىشەۆتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ م.اۋەزوۆكە، ونىڭ عىلىمداعى شاكىرتتەرىنە اۋىز سالىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن ۇلتشىلدىقتىڭ ۇياسى رەتىندە باعالاپ، ونى جاپتىرۋعا مۇرىندىق  بولىپتى. وزىنەن باسقالاردى كەڭەس وكىمەتىنىڭ «دۇشپانى» ساناعان  سول مىقتىلاردان قالعان عىلىمي مۇرا قايسى؟ سونداي پىسىقايلار قوعامدىق ويدىڭ دامۋىنا نە ۇلەس قوستى؟ اسىلى، وتكىنشى تۇلعالاردىڭ ولشەمى بولمايدى…

سونشاما قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەرىپ ءجۇرىپ، عىلىمعا دەن قويعانىڭ، دوسىڭ بەيسەمباي كەنجەباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ەرلىك قوي. كونە جادىگەرلەردى وقۋ، اۋدارۋ  بار دا، عىلىمي تۇرعىدان ساراپتاۋ بار. ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن باستاپ، وعىز-قىپشاق، قاراحاندار ءداۋىرى، سوپىلىق ادەبيەت تۋرالى اناليتيكالىق ويلارىڭ ءالى كۇنگە ەسكىرمەگەن. 50-جىلدارى ۇلكەن داۋ تۋدىرعان كەنەسارى قاسىموۆ، ودان سوڭ سىرىم داتوۆ كوتەرىلىستەرىنە بايلانىستى زەرتتەۋلەرىڭ دە سولاي. رەسپۋبليكامىزداعى تۇڭعىش شىعىستانۋشى رەتىندە فيردوۋسي، بيرۋني، حايام، گانجەبي، ساعدي، ناۋاي، بەديل، ت.ب. شايىرلاردىڭ ادەبي مۇرالارىن تەگىس قامتىپ، قاتارلاستارىڭنان بۇرىن ماقالالار تسيكلىن  جازىپسىڭ. ولار «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1945-1946 جىلدارداعى ساندارىندا جارىق كورىپتى. سول ءۇشىن ساياسي سىنعا ۇشىراپ، «پانيسلاميست» اتانىپ، قازمۋ-دەگى قىزمەتىڭنەن قۋىلىپسىڭ. فارابي جانە ناۆوي، فارابي جانە اباي دۇنيەتانىمىنداعى ساباقتاستىقتاردىڭ سىرىن اشۋعا تالپىنىسىڭ دا – ناعىز عالىمعا ءتان ىزدەنىستەر. «التىن توپشى»، «شەيبانيناما»، «فارحاد-شىرىن»، «توتىناما»، اسىرەسە «قورقىت اتا كىتابى» سياقتى جادىگەرلەردى العاش بولىپ ادەبي-عىلىمي ورالىمعا قوسقانىڭ ءوز الدىنا ءبىر توبە. بۇگىندە ءوزىن تۇركىتانۋشى سانايتىنداردىڭ كوبى جەكە ءبىر جازبانىڭ ماتىنىمەن شەكتەلىپ جۇرگەنىن دە كورىپ كەلەمىز.

ج.شاياحمەتوۆتىڭ ساياسي باياندا­مالا­رىنا قاراسام، ءوزىڭدى كەڭەس عىلىمىنا «تەگى جاعىنان جات»، «ۇلتشىل» ادام رەتىندە عىلىم اكادەمياسىنان شىعارىپ، الماتىدان جەر اۋدارىپتى. وعان 1947 جىلعى پارتيا قاۋلىسىنىڭ نەگىز بول­عا­نى انىق. ال 1951 جىلى «ساياسي-مەتو­دولوگيالىق قاتەلىكتەرىڭ» ءۇشىن قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنان دا جۇمىستان بوساتقان.  ستالين ولگەن سوڭ قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنا قايتا قىزمەتكە كەلسەڭ دە، الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنا ورالا الماپسىڭ. عىلىم اكادەمياسىنان وزىڭمەن قاتار قىزىلورداعا جەر اۋىپ بارعان س.كەڭەسباەۆ 1954 جىلى الماتىعا ورالىپ جاتقاندا، سەنى قىزىلوردادان جەر اۋدارىپ، الىستاعى اۋىل مەكتەبىنە مۇعالىم ەتىپ جىبەرگەن. كەنەسارى كوتەرىلىسىنە بايلانىستى «پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالانىڭ ءدۇمپۋى ساعان دا ءتيىپ،  «ناۋرىزباي-قانشايىم» تۋرالى زەرتتەۋىڭ ءۇشىن تاعى دا قۋعىنعا ءتۇسىپسىڭ.

بۇگىندە، اكە، زامان تۇبەگەيلى وزگەرگەن. وزىڭمەن ۇزەڭگىلەس بولعان، قازاقتىڭ اكا­دەميالىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ۇمىت قالىپ، ەسىمدەرى دە، ەڭبەكتەرى دە اتالا بەرمەيدى.  اكادەميالىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ  تۋ، قالىپتاسۋ، دامۋ كەزەڭدەرىندەگى ءاربىر 10 جىل سايىن قابىلدانعان ءتۇرلى ساياسي قاۋلىلاردىڭ كەرتارتپالىق سيپاتى اشىلىپ، سەبەپتەرى سارالانعان ەمەس.

قوعام دامىپ،  زامان تۇزەلگەن كەزدە ادەبي سىنعا ويىسىپ، كوركەم ادەبيەتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرىنە وي ءبولىپ­سىڭ. مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعانى – 60-جىلدارى قازاق پوەزياسىنا كەلگەن جاس­تار شىعارماشىلىعى تۋرالى جازعان ماقالالارىڭ. اسىرەسە  «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جارىق كورگەن «ولەڭنىڭ دە وبالى بار» اتتى ماقالاڭ ۇلكەن پىكىرتالاسقا باستاپ، قىپ-قىزىل ايتىس تۋدىرىپتى. سول ايتىستا ولەڭدەرى سىنالىپ، ەسىمدەرى اتالعان ءبىراز ىشقىنبا اقىندار كەيىن پوەزيانى تۇبەگەيلى قويىپ، پروزاعا اۋىسىپ كەتىپتى.

وسى تۇستا تاعى ءبىر زاڭدىلىق بايقالدى. «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولادى» دەگەن عوي. الگى سىنالعان اقىنسىماقتار كەيىن «جازۋشى» باسپاسىنىڭ سىن بولىمىنە جۇمىسقا تۇرىپ الىپ،   سەنىڭ باسپاعا ۇسىنعان ادەبي سىن ەڭبەكتەرىڭدى جىلداپ رەداكتسيا تارتپاسىندا ۇستاپ، جارىق كورۋىنە كەدەرگى تۋدىرىپ وتىر­عان ءتارىزدى. باسپانىڭ سىن ءبولىمى تاراپىنان جازىلعان ونداعان سىرعىتپا جاۋاپتار وسىنى اڭعارتادى. بىردە «بىزگە بۇگىنگى ادەبي ۇدەرىستى كورسەتەتىن ادەبي سىن ماقالالار قاجەت» دەسە، ەكىنشى جو­لى «رەداكتسيا سىني-مونوگرافيالىق زەرت­تەۋلەردى جارىققا شىعارۋ باعىتىن ۇستانىپ وتىر» دەپ قاشقاقتاتقان. ال سەن بولساڭ، بىردە سىني ماقالالارىڭدى، بىردە «م.اۋەزوۆتىڭ تيپتەندىرۋ ونەرى» سەكىلدى مونوگرافياڭدى ە.ىسمايىلوۆ، ب.كەنجەباەۆ، م.قاراتاەۆ، ت.ب. پىكىرلەرىمەن ۇسىنىپ، ابىگەرگە ءتۇسىپسىڭ.

1968 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا «اق­قان جۇلدىزعا» بايلانىستى جارىق كورگەن سىني ماقالاڭدا  اۆتورعا بىرقاتار كوركەمدىك تالاپتار قويىپ: «وبرازدار گالەرەياسى وتە كەڭ، 500-دەن استام كەيىپكەردى وقىرماننىڭ ەسىندە ساقتاۋى دا قيىن»، – دەپسىڭ. وسى پىكى­رىڭدى س.مۇقانوۆ جاقسى قابىلداپ، وزىڭە جەكە حات جازىپتى. ونى مەن كەزىندە «قا­زاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ەدىم.  حات «اۋەلبەك، مەن سەنىڭ قالامىڭنان تۋعان دۇنيەلەردى قالت جىبەرمەي وقيتىن ادامداردىڭ ءبىرىمىن»، – دەگەن جولدارمەن باستالادى.

الماتىعا  كوشىپ، عىلىم اكادەمياسىنا ورالۋدى ءجيى ارمانداۋشى ەدىڭ. 60-جىل­داردىڭ اياق شەنىندە كوشەتىن دە بولعانبىز، بىراق ءىس اياقسىز قالدى. ول كەزدە جاسپىز عوي، سەبەبىن دە سۇراماپپىز. كورنەكتى سىنشى م.قاراتاەۆتىڭ وزىڭە جازعان حاتىن وقىپ وتىرىپ، ونىڭ دا سەبەبىن تاپتىم: «جۋىردا شاكەڭ (اكادەميا پرەزيدەنتى ش.ەسەنوۆتى ايتامىن) ەكەۋمىز سەن جونىندە سويلەستىك. اڭگىمە سەنىڭ الماتىعا كەلۋىڭ تۋرالى بولدى. ماسەلەنى قوزعاعان ول كىسى. بىلتىر دا ايتقان. مەن قولداعانمىن. بىراق قولداماعان ءبىر كىسى بولعان، ونى شاكەڭ بىلەدى. بيىل مەن قاتتى قولدادىم، ويتكەنى جاعداي بار، شاكەڭ ءۇي بەرەم دەدى.

ال ەندى شىن كەلەتىن بولساڭ، ارىز جىبەر، انكەتا تولتىر، ەڭ ابزالى ءوزىڭ كەل… ەندى ماسە­لەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى شەش. كەلسەڭ دە، كەل­مەسەڭ دە باتىل شەش. قازىر ءبارى وزىڭە بايلانىستى.

ال قارىنداسقا سالەم ايت. قالعان اڭگىمەنى كورىسكەندە ايتامىز. ءبىزدىڭ ءۇي جامبىل كوشەسى، 13-ءۇي، 4-پاتەر. تۋرا وسىندا كەل» (22.03.1969).

مۇراعات قاعازدارىن قوپارىپ وتىرىپ قارسى بولىپ جۇرگەن اكادەميانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى اقاي نۇسىپبەكوۆ ەكەنىن ءبىلدىم. ونىڭ ۇستىنە 1970 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى وزگەرىپ، بۇل ماسەلە مۇلدە توقتاپ قالعان.

بىلەمىن، باستى ارماندارىڭنىڭ ءبىرى – عىلىمي ەڭبەكتەرىڭدى جارىققا شىعارۋ ەدى. ول  دا بۇگىندە جۇزەگە استى. وتىز جىل­دان استام ۋاقىت ورتامىزدا جوق بولساڭ دا، جازعان  عىلىمي ەڭبەكتەرىڭ، كوركەم شىعارمالارىڭ بىزبەن بىرگە. ەل ەسىمىڭدى  ۇمىتقان ەمەس. كەشەگى كەڭەس زامانىندا قىزىلوردا قالاسىنداعى ءوزىڭ تۇرعان كوشەگە ەسىمىڭ بەرىلدى. شيەلى اۋدانى دا ءبىر كوشەنى اتاپتى.

ارينە، ءومىر بولعاسىن ءتۇرلى كەلەڭسىز­دىكتەر دە كەزدەسىپ جاتادى. ونى مەن ايتپا­عانمەن، جەل ايتىپ بارۋى ابدەن مۇمكىن. وتكەن جىلى الماتى قالالىق ماسليحاتى ءبىر كوشەگە «اعايىندى قوڭىراتباەۆتار» ەسىمىن بەرۋدى ۇيعارىپتى. شەشىم رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيادا ماقۇلدانىپ، جاڭا كوشە اتاۋلارىنىڭ بەكىتىلگەن ءتىزىمى «الماتى اقشامى»، «ۆەچەرني الماتى»، ت.ب.   گازەتتەردە جاريالاندى.

 بىراق اراعا ءبىر اي سالىپ تولىق شەشىمىن تاپقان ماسەلە قايتا سۇزگىدەن ءوتىپ، مۇرات موڭكەۇلى، ءيمانجۇسىپ، قۇمان تاستانبەكوۆ سياقتى ونشاقتى تاريحي تۇلعالار مەن عىلىم، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى گازەت بەتىندە جاريالانىپ كەتكەنىنە قاراماستان،  تىزىمنەن سىزىلىپ قالىپتى. سونىڭ ىشىندە توڭكەرىسكە دەيىن اۋىلدا مەكتەپ اشقان اعارتۋشى، 1915 جىلى ترويتسكىدە «پايعامبار زامانى» اتتى وقۋلىق باستىرعان، تاشكەنتتەگى وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن اينالىسقان كيركوميسسيا مۇشەسى، تۇركتسيك دەپۋتاتى، قازتسيك مۇشەسى، «قا­زاق»، «ايقاپ»، «قازاقستان»، «بىرلىك تۋى» باسىلىمدارىنىڭ ءتىلشىسى – قالجان قوڭىراتباەۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، م.اۋەزوۆ، م.جولدىباەۆتارمەن بىرىگىپ «XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ وقۋ كىتابىن» (1933) جازعان جازۋشى ءارى اۋدارماشى – الىبەك قوڭىراتباەۆ، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، كپسس جانە ەڭبەك ارداگەرى، «زناك پوچەتا» (1961) وردەنىنىڭ يەگەرى، رەسپۋبليكامىزداعى اكادەميالىق ادەبيەتتانۋ عىلىمى ءىزاشارلارىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم – اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ ەسىمدەرى دە كەتە بارىپتى. سوندا «تۋعانىڭدى كورگەنىم جوق، ولگەنىڭە قالاي جىلايىن» دەمەكشى، الماتىنى 1930 جىلدان مەكەن­دەپ، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى، جازۋ­شىلار وداعى، گازەت رەداكتسيالارى، قازمۋ، قازپي، عىلىم اكادەمياسىندا ءتۇرلى جاۋاپ­تى قىزمەتتەر اتقارعان اعايىندى قوڭىرات­باەۆتاردى جاڭارعان جەتىسۋدىڭ جاتسىنعانى ما؟..

ومىردەگى جولىڭ نەتكەن اۋىر ەدى، اكە؟.. بالكىم 30, 40 جانە 50-جىلدارى ءبىرى بىرىنە ۇلاسقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرگە عىلىمي ساراپتاما جاساپ، ءتيىستى باعاسىن بەرۋگە  بولاتىن  شىعار، ال ارۋاقپەن الىسىپ جۇرگەندەرگە ايتار ءسوزىمىز جوق…

«ءار نارسەگە سابىر كەرەك» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتۋشى ەدىڭ، ول مەنىڭ قۇلاعىمدا. ۋاقىتتىڭ ءبىر ورنىندا تۇرمايتىنىن دا بىلەمىن. قاراڭعى تۇنەكتەن سوڭ شۋاعىن شاشقان كۇننىڭ شىعاتىنى دا امبەگە ايان. مۇنى جاسايتىن جەكە ادامدار ەمەس، ول تابيعات، قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىعى ەكەنىن دە جەتە تۇسىنەمىن. اعايىندى قوڭىراتباەۆتاردىڭ ۇلت تاريحىنا، قازاق رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى م.شوقاي، م.دۋلاتوۆ، ح.بولعانباەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، ە.ىسمايىلوۆ، ءا.ءتا­جى­باەۆ، م.قاراتاەۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ت.ب. ۇلت زيالى­لا­رىنىڭ تولعاۋلى پىكىرلەرى مەن لەبىزدەرى كوپ­شىلىكتىڭ نازارىندا. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاستار ونىڭ ءبارىن ارحيۆ قويناۋىنان تاۋىپ الارىنا سەنىمىم مول.

اكە، ادامنىڭ ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايتىنى بەلگىلى عوي. اعايىندى ۇشەۋىڭ ۇلت تاريحى مەن مادەنيەتىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان بولساڭدار، شۇكىر، ارتىڭ دا جامان ەمەس. مىنا الاساپىران زاماندا ەل قاتارلى، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن كۇنىمىزدى كورىپ جاتىرمىز. ۇرپاعىڭ ءدىن امان، ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. عىلىمي-ادەبي مۇرالارىڭ مادەني ورالىمعا ءتۇسىپ، جەكە كىتاپحانا مەن مۇراعاتتىق قۇجاتتارىڭ دا قاز قالپىندا ساقتالىپ تۇر.

90-جىلدارى كوكبازاردىڭ ماڭىنان م.سيلچەنكو، ن.سميرنوۆا سياقتى كورنەكتى عالىم­داردىڭ جەكە كىتاپحاناسىنداعى قۇندى ەڭبەكتەردىڭ ساتىلىمعا تۇسكەنىن كورىپ، بىرنەشەۋىن ساتىپ الىپ ەدىم. سوندا ولاردىڭ ارتىندا اتا كاسىبىن جالعاستىراتىن ءىزباسارلارى قالماعان ەكەن-اۋ دەگەن وي كەلگەن-ءدى.

كوزىڭ تىرىدە دارۆينيزم تەورياسىن ايتىپ: «ءبىر سالامەن اينالىسقان اۋلەتتىڭ ءۇشىنشى بۋىنى عانا سونىڭ  بيىك شىڭىنا كوتەرىلەدى»، – دەپ وتىرۋشى ەدىڭ. ءوزىڭ ايتقان ءۇشىنشى بۋىننىڭ اراسىندا اتا جولىن قۋىپ جۇرگەندەرى جوق ەمەس. كەلەشەكتە وزىڭنەن قالعان، بۇگىندە وتباسىلىق مۇراعاتقا اينالعان تاريحي-تانىمدىق قۇجاتتارعا يە بولاتىن ۇرپاعىڭدى دايىنداپ جاتىرمىن. بۇگىندە قولىمىزدان كەلمەگەن، ءبىز ايتا الماعان جايتتاردى كوپشىلىككە سولار جەتكىزىپ، سولار جۇزەگە اسىراتىن بولادى. ءبىر كاسىپتى اتادان بالاعا ميراس ەتىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى وسىندا. سوندىقتان اۋلەتىڭدەگى  اعارتۋشىلىق باعىت، عىلىمي تانىمعا دەگەن قۇشتارلىق، ۇلت مۇراسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ودان ءارى جالعاسىپ، جاڭا تانىمدىق ساتىلارعا كوتەرىلە بەرەتىن بولادى دەپ سەندىرگىم كەلەدى.

ۇلىڭ – تىنىسبەك

تىنىسبەك قوڭىراتباي

Abai.kz