باۋىرجان القوجا. تالعامسىزدىق تاۋقىمەتى
نەمەسە مۇگەدەك ماتىندەر حاقىندا
قازىرگى تاڭدا «تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن تەسكەن» ەسەر داۋىستى انشىسىمەن بىرگە، تالعام-تالاپتان جۇرداي، ماعىناسىز، دەنى دۇرىس ەمەس، دۇمبىلەز، ء مانسىز ماتىندەر قاپتاپ كەتتى. ءيا، ەتيكا-ەستەتيكاسى تىرداي جالاڭاش، كوركەمدىك ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن «ميعۇلا»، «مۇگەدەك» ماتىندەر دە جەتەرلىك. سوسىن، قارا ءسوزدى ىرعاقسىز، ۇيقاسسىز گوي-گويلەتىپ، قۇر دابىرلاتاتىپ ايقايلاي بەرەتىندەر دە كوبەيدى. قيسىنعا كەلمەيتىندەي جازىلىپ، قيسىق ايتىلاتىن نەمەسە و باستا ءتۇزۋ جازىلعانمەن، ءسوز ءمانىسىن ۇقپايتىندار بۇرا تارتىپ، «مايىستىرىپ، قايىستىرىپ» العان اندەر دە بارشىلىق. ابدەن، ايتىلا-ايتىلا اۋىز كوپىرىپ، جازىلا-جازىلا جاۋىرلانعان تاقىرىپ بولسا دا، ناتيجەسى شامالى بولعاسىن، تاعى ءبىر قايتا ورالىپ سوققان ارتىقتىق ەتپەس دەپ وتىرمىز. بالكىم، ايتىلا بەرسە، «ءسوز دە، تىڭداۋشى دا» تۇزەلەر.
قۇر ايقاي باقىرعان
جۇرەككە ءان بە ەكەن؟
ونەرسىز شاتىلعان
كىسىگە ءسان بە ەكەن؟
نەمەسە مۇگەدەك ماتىندەر حاقىندا
قازىرگى تاڭدا «تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن تەسكەن» ەسەر داۋىستى انشىسىمەن بىرگە، تالعام-تالاپتان جۇرداي، ماعىناسىز، دەنى دۇرىس ەمەس، دۇمبىلەز، ء مانسىز ماتىندەر قاپتاپ كەتتى. ءيا، ەتيكا-ەستەتيكاسى تىرداي جالاڭاش، كوركەمدىك ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن «ميعۇلا»، «مۇگەدەك» ماتىندەر دە جەتەرلىك. سوسىن، قارا ءسوزدى ىرعاقسىز، ۇيقاسسىز گوي-گويلەتىپ، قۇر دابىرلاتاتىپ ايقايلاي بەرەتىندەر دە كوبەيدى. قيسىنعا كەلمەيتىندەي جازىلىپ، قيسىق ايتىلاتىن نەمەسە و باستا ءتۇزۋ جازىلعانمەن، ءسوز ءمانىسىن ۇقپايتىندار بۇرا تارتىپ، «مايىستىرىپ، قايىستىرىپ» العان اندەر دە بارشىلىق. ابدەن، ايتىلا-ايتىلا اۋىز كوپىرىپ، جازىلا-جازىلا جاۋىرلانعان تاقىرىپ بولسا دا، ناتيجەسى شامالى بولعاسىن، تاعى ءبىر قايتا ورالىپ سوققان ارتىقتىق ەتپەس دەپ وتىرمىز. بالكىم، ايتىلا بەرسە، «ءسوز دە، تىڭداۋشى دا» تۇزەلەر.
قۇر ايقاي باقىرعان
جۇرەككە ءان بە ەكەن؟
ونەرسىز شاتىلعان
كىسىگە ءسان بە ەكەن؟
ەسكە تاعى دا اباي تۇسەدى. ءيا، قۇلاق ەتىن جەگەن شۋدان جۇيكە قاجىدى. قازىرگى اندەردى تىڭداپ وتىرىپ قازاق ەستراداسىن ماعىناسىزدىق جايلاپ بارادى-اۋ دەگەن ويعا ەرىكسىز قالاسىڭ. ءبىز بۇگىن وسىنداي ءمانسىز ماتىندەردىڭ بىرقاتارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.وسى كۇنى سىرىم يساباەۆ ايتىپ جۇرگەن، «مەن سەنى سۇيەدى ەكەم...» ءانى بىلاي باستالادى: «ۋاقىتتىڭ جىلجىمايتىن، تەڭىزى ارادا تۇر». جىلجىمايتىن تەڭىزدى كورىپ پە ەدىڭىز؟! لوگيكالىق بايلانىس قايدا؟ ويلارى شاشىراڭقى، اشىپ جەتكىزە الماعان. نەمەسە «مەن سەنى سۇيەدى ەكەم، اتىڭدى جاتتاي الماي، مەن سەنى سۇيەدى ەكەم، جىلاسام توقتاي الماي». نە ءمان بار وسى ماتىندە... اتىن جاتتاي المايتىنداي نە كورىنىپتى، سۇيسە جۇرەكتە جازىلىپ تۇرماي ما؟! حوش دەلىك، اتىن جاتتاي الماي-اق قويسىن. بىراق بۇل «مەن سەنى سۇيەدى ەكەمدى...» اقتاپ تۇر ما؟! ال، نەمەسە ءتورتىنشى تارماقتاعى توقتاي الماي جىلاۋ ارقىلى سۇيەتىنىن دالەلدەۋ قانشالىقتى نانىمدى. ويلاپ كورىڭىزشى... ءماتىننىڭ ءون بويىنان دەنى دۇرىس، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان، ءبىر ءسوزدى كەزىكتىرە المايسىز... كەيىنگى كەزدەرى «جىگىتتەر» توبى دا ءان ماتىنىنە سالدىر-سالاق قارايتىن بولىپ ءجۇر. ءبىر تانىلىپ العاسىن بولدى دەي مە ەكەن، تىڭدارمان تالعامىمەن ساناسۋدى قويدى. مىسالى: «قالاعا كەلگەن قارا قىز» ءانىنىڭ قايىرماسى مىنانداي:
ەرتەڭگى كۇننىڭ ءبارى اڭىز،
بولعانمەن كوركەم قالامىز.
ابايلاپ العا قاراڭىز،
قالاعا كەلگەن قارا قىز.
ءتورت تارماق ءتورت جاققا تارتىپ تۇر. ۇيقاستىرۋ ءۇشىن عانا الىنعان سوزدەر. «ەرتەڭگى كۇننىڭ ءبارى اڭىز، بولعانمەن كوركەم قالامىز» اراسىندا نە بايلانىس بار. نە ماعىنا بار... مۇنىڭ ۇيقاسادى دەمەسەڭىز «قارا قىزعا» نە قاتىسى بار؟! ۇيلەسىم، ۇندەستىك دەگەنىڭىز اتىمەن جوق.«اسپانعا» دەيتىن توي انىندە، «كورگەن كەزدە سالەمىڭدى اياما، كورمەسەڭ دە سالەمىڭدى اياما» دەگەن جولدار بار. وسىدان نە تۇسىنەسىز؟! قۇراستىرىلعان، ۇيلەسىمنەن ادا، ءولى سوزدەر جيىنتىعى. نەمەسە «سەن ويلاما، سەن جىلاما، جۇرەگىڭدى قيناما. بۇل ساتتەر دە ءوتىپ كەتەر، سەن كوزدى اشىپ جۇمعانىڭشا. ءتاتتى كۇندەر ءالى الدىڭدا، باقىت تابارسىڭ ءالى ومىردەن». ولەڭ مەن ءاندى اۋەزدى ەتەتىن الدىمەن ۇيقاس بولۋ كەرەك. مىناۋ قارا ءسوز عوي. ال، «انا» انىندە:
انا ءسۇتىن سەن دە ەمدىڭ،
انا ءسۇتىن مەن دە ەمدىم.
انا ءسۇتىن پايعامبارىم،
مۇحاممەد (س.ع.س) ول دا ەمدى.
مۇنى جىكتەمەي-اق، ءبىر تارماققا سىيدىرۋعا بولادى. ءارى جانىڭا قوزعاۋ سالاتىن كۋاتتى كۇشى جوق جاتتاندى سوزدەر. مۇندايدان قاشۋ كەرەك قوي، ونەر ادامى. ۇيقاس جاعىنان دا ۇياتتى. جوق، انمەن ۇيقاستىرىپ جىبەرۋگە بولادى دەپ ويلاي ما ەكەن؟! نە دەسەك تە، بۇل «جىگىتتەردىڭ» ءان ماتىنىنە دەگەن تالعامىنىڭ كۇرت تومەندەگەنىن كورسەتەدى.
ال، ارمان دۇيسەنوۆتىڭ: « اينالايىن جەڭەشەم، ايمالايىن جەڭەشەم»، «اياۋلى ديدارىڭ، اعاما قيمادىم» - دەگەن جولدارىندا قانداي تاربيەلىك ءمان بار. وراشولاق وي ايتۋدان الدىنا جان سالماپتى. وسى، ءوزى ءان سالاتىن، ءوزى ءسوزىن جازىپ، ءوزى ءانىن شىعاراتىن «تالانتتى» جاندارعا «تاڭقالاسىڭ». ءان ءبىر بۋىندى تاربيلەيتىن قۇرال بولعاسىن، ونەرپازدار ءوزى ءۇشىن ەمەس، تىڭدارمان ءۇشىن جۇمىس ىستەسە ءجون بولار ەدى-اۋ. بەيبىت قورعاننىڭ ورىنداۋىنداعى سەرىك سىزدىقوۆتىڭ انىنە جازىلعان ارمان دۇيسەنوۆتىڭ «تىڭداشى جانىم» دەيتىن تۋىندىسىن تىڭداپ كورەلىك: «ايازدا توڭعان قۇستاي بوپ قالتىرايىن، ەلەستەۋسىز ءبىر تاڭ اتىرماي جانىم...» ساناڭىزعا بىردەڭە باردى ما؟! وسىنداي ماعىناسىزدىق، ويسىزدىق، ەسترادامىزدىڭ بەتىنە لاي جاعىپ تۇرعانىن «كلاسسيكتەرىمىز» تۇيسىنەر مە ەكەن.
قار ءتۇستى قالىڭ،
جاۋىپ سەنىڭ سالعان جولىڭدى ماعان.
سەن ءۇنسىز قالدىڭ،
ماحاببات جوق، ءبارى، ءبارى دە جالعان...
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،
نە جىلاپ، نە كۇلمەيمىن،
جۇرەگىم سەن دەيدى...بۇل ايگۇل يمانباەۆا ورىندايتىن «كۇزدىڭ سوڭعى كۇنى» ءانىنىڭ ماتىنىنەن ءۇزىندى. جۇمىر دا شىمىر ويدى، وي تۇگىل ۇيقاستى ەمگە تاپپايسىز. مىنە، ءبىر دەرتكە ءبىر دەرت قوسىلىپ جاتىر. ساحنانىڭ تورىنەن كورىنىپ جۇرگەن قايرات نۇرتاستان دا سانسىز قاتە تابۋعا بولادى. الدىمەن، قايبىر جىلى «حيت» بولعان «ارمان» ءانىن تارازىعا سالىپ كورسەك:
ارمان!
اداستىرماي مەنى قويا تۇر،
جالعان!
قۇشاعىڭدى ماعان جايا تۇر!
ءبىر قايناۋى ىشىندە جاتقان شالا-جانسار شيكى دۇنيە. ءان ءماتىنىن ولەڭ دەۋگە بولماس. قاراپايىم لوگيكاگا سالعاندا ارمان دەگەنىمىز - اداستىرمايتىن شىراق سياقتى بولۋ كەرەك قوي. ال ونىڭ اندە «اداستىراتىنىن» بىلە تۇرىپ، «قويا تۇر» دەگەن دە ەش قيسىنعا كەلمەيدى. ولەڭدى ەندى باستاعان جاس تا بۇلاي جازبايتىن شىعار. سوسىن قازىر جاستار اراسىندا كەڭ تارالىپ، ايتىلىپ جۇرگەن وسى قايرات نۇرتاس ورىنداۋىنداعى ولجاس وتاردىڭ سوزىنە جازىلعان باۋىرجان ەسەباەۆتىڭ «اۋىرمايدى جۇرەك» انىندە دە قيسىنسىزدىق ءورىپ ءجۇر:
«نەگە وياتتىڭ مەنى، جۇرمەدىڭ بە؟
وي-سانامدى ماڭگى جاۋلاماي» مۇندا «ماڭگى» ءسوزى ورىنىن تاۋىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان «ءبىر ءسوز ءبىر سوزگە جارىعىن دا، كولەڭكەسىن دە تۇسىرەدى»- دەپ عابيت مۇسىرەپوۆ ايتپاقشى ءسوزدىڭ ءسانىن كەتىرىپ تۇر. ءارى ۇيقاستارى دا ءالسىز. ءبىر ءسوزدى «بولماسا» مەن «اۋىرمايدىنى» قايتالاپ، «كۇندەر» مەن «تۇندەردى» ۇيقاستىرىپ ايتا بەرۋگە بولادى ەكەن-اۋ. سوسىن ەكىنشى شۋماعىنداعى مىنا ءبىر جولعا كوڭىل بولسەك:
بىزدەي ەمەس، ول جاق جىلى دەي مە؟
سامعاي بەر، قاناتىڭ تالماسىن.
جىلاتاسىڭ-داعى، جۇباتاسىڭ،
ءاربىر ءسوزىڭ باتقان قورعاسىن.
نە ءتۇسىندىڭىز؟! بۇلدىر وي، بۇلىڭعىر ماعىنا، كومەسكى سۋرەت.ويدى انىقتاپ جەتكىزە الماعان. ال «ءۇنسىز جۇرەك» انىندە:
ءۇنسىز جۇرەك، ءۇنسىز كەۋدە،
ءوتىپ جاتتى ءۇنسىز تۇندەر.
تۋرا قاراپ ايتشى ماعان،
بار ما باقىت بۇل ومىردە؟
ۇيقاسقان ءبىر بۋىندى كورىپ تۇرعان جوقپىز. سونىمەن قاتار، «تۋرا قاراپ ايتشى ماعان، بار ما باقىت بۇل ومىردە» بۇل نە ءسوز؟! وي مەن ويدى ۇيلەستىرۋ، قيۋلاستىرۋ جاعى كەمشىن. ارينە بۇل قايراتتىڭ كەمشىلىگى ەمەس، بىراق انگە، ماتىنىنە تالعاممەن قاراۋ ءانشىنىڭ باستى مىندەتى بولسا كەرەك! قازىرگى كوپ انشىلەرىمىز ءان ادەمى بولسا بولدى، سوزگە ءمان بەرە بەرمەيدى. ەكەۋى ۇيلەسپەسە، ونىڭ جۇرەككە جەتۋى دە نەعايبىل. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل ناعىز قاسىرەت! ال، ەندى الماس كىشكەنباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ارمان دۇيسەنوۆتىڭ انىنە جازىلعان رينات زايتوۆتىڭ «ساعىنا بەرەمىن» ءماتىنىن بەزبەنگە سالساق:
«ءۇنسىز عانا ىشۋدەمىن،
ساعىنىش دەگەن شىرىندى،
قول جەتكىزبەس قۇسىم مەنىڭ،
پاك جانىڭ كىمگە جىلىندى؟» - دەيدى. «ساعىنىشتىڭ شىرىنىن» ىشكەنى قالاي؟! ساعىنىشتى سۋسىنعا تەڭەۋگە بولادى ما ەكەن؟! حوش، ساعىنىشتى سۋسىنعا بالاۋعا بولاتىن كۇننىڭ وزىندە، «قول جەتپەگەن قۇسىنا» - دەگەن ساعىنىش، شىرىنداي ءتاتتى بولاتىنىنا كۇمانىم بار، جۋسانداي كەڭسىرىگىڭدى العان كەرمەك بولاتىن شىعار. سوڭعى تارماعىندا «پاك جانىڭ كىمگە جىلىندى» دەگەنىندە دە ولقىلىق بار، دۇرىسى «پاك جانىڭ كىمگە جىلىدى». ال، قايىرماسىندا:
ساعىنا بەرەمىن، تابىسپاعانىم، الىستاعانىم،
تەك قانا سەن ەدىڭ - تىلەگىمدە، جۇرەگىمدە، بۇل ومىردە...
كۇلدىبادام! ۇيقاس بار دەمەسەڭىز، ماعىنا اشىلماعان. قۇر ۇيقاستار توبى. ايتىسكەر اقىن رينات زايتوۆ سوزگە ءمان بەرمەسە، جولدان قوسىلعاندارعا ايتار ءسوز جوق!
ەندى «باقاي» توبىنىڭ ءانشىسى بەك ءشارىپتىڭ ءانى مەن سوزىنە جازىلعان «اياگوزدى» ساراپتاپ كورەلىك:
كەلەمىن، كەلەمىن جۇرەك ەزىپ،
قاي جۇرەكتەر، قالايشا نەنى سەزىپ،
توقتاماقپىن ماڭگىلىك بەلدى شەشىپ.
ءتۇسىنىپ بولمايتىن نە دالباسالاۋ. كىشكەنتاي بالانىڭ بىلدىراۋىنان جامان. سوندا بۇل نە، سالاقتىق پا، الدە سالعىرتتىق پا؟ نەمەسە قازاقشا ءان ايتاتىن ونەرپازدارىمىز انا تىلىندەگى سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي مە؟ قازىر كىم كورىنگەن ءماتىن جازعىش بولدى. سازگەرلىگىنە ۇيالماي اقىن اتىن تىركەپ الۋدى دا سوكەت كورمەيدى. ءتىپتى انشىلەرىمىز دە ءان ءماتىنىن ءوزى جازۋعا، كەي اقىن ءسوزىن «كۇزەپ، تۇزەپ» جىبەرۋگە «شەبەر-اق». شاماسى جەتپەسە، كومپوزيتورلار قول ۇشىن سوزادى. ارينە قىزعانبايسىڭ عوي... جازسىن، شىعارسىن! بىراق سوزبەن ويناماسا، ءسوزدىڭ قاسيەتىن سەزىنسە دۇرىس بولار ەدى. كەزىندە شىققان «اققايىڭنىڭ باسىندا...» دەپ باستالاتىن ءان دە كەڭ تانىمال. تۇككە تۇرعىسىز ءان. ءىشى ىشەك-سىلەڭدى قاتىراتىن «ول دا بىرەۋدىڭ جالبىراعان بالاسى» سىندى تىركەستەرگە تولى بولاتىن. جاۋلاپ الدى ماحاببات، ءانىم ساعان ارنالاد،-دەگەندى دە قۇلاق ەستىدى.ءتىلىن سىيلاعان، ءتىلىن ۇعىنعان ادام مۇنداي وراشولاقتىققا جول بەرمەيتىن شىعار. قۇداي، اقىرىن بەرسىن، اقىن مەن سازگەر كوبەيىپ، سوزدەن قادىر قاشقان زامان بولدى عوي.
رينگو توبى ورىندايتىن «ۇمىتىلماس» انىنەن دە ءبىر شىرايلى ءسوز تىركەسىن كەزدەستىرە المايسىز.
قولىمدا قوس قولىڭ،
كوزىمدە تەك سەنىڭ قوس كوزىڭ
ءبىر قادام ات تا
سۇلۋلىعىڭدى قۇشاعىما جاسىرىپ
بار الەممەن تىنىشتىققا تەبىرەن.
جەر بەتىنەن الىستاعىم كەلەدى.
ءاربىر اسەم ساتتەردى
ءاربىر ۇمتىلماس ەلەستى
جۇرەك تۇبىندە ماڭگى
ماڭگى ساقتاۋعا مۇمكىن بە؟
تاعى دا ءبىر رەت كەل دە
تاعى دا ءبىر رەت كۇلىمدە
تەبىرەنسىن سەزىم جۇرەك تۇبىندە
تاعى دا ءبىر رەت- دەپ قارا سوزبەن، ءمان-ماعىناسى بولسىن، بولماسىن ۇرا بەرەدى! ە، ىرعاعى جوق، نە ۇيقاسى جوق. وسىلاي بوس سوزدەرمەن تولتىرا سالادى. كەي قايتالانعان ءسوزدى دۇرىس دەيىن دەسەك تە، ماعىناعا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءبىر ءسوزدى، تاپپايسىڭ. وسىنداي شاتپاقتى، وسىنداي تاقپاقتى ءان قىلىپ جۇرگەن «رينگوعا» نە ايتساق ەكەن؟! نەمەسە بۇل جىگىتتەردىڭ «عاشىقپىن»:
رەنجىپ كەتكەنىڭە تالاي كۇندەردىڭ ءجۇزى ءوتتى،
قايداسىڭ جانىم سەن قايدا ءجۇرسىڭ ىزدەيمىن سەنى.
ءتۇسىندىم مەن بۇل كىنامدى رەنجىمەشى سەن ماعان،
كەشىر مەنى جانىم كەشىر دە ماعان تەز ورال - ءانىن دە قۇلاعىڭىز شالعان بولار. ءماتىننىڭ ءوزى ءان سالىپ تۇرۋ كەرەك قوي، بۇدان دا جىمداسقان ءبىر ءسوزدى تابا المادىق. ەسىمى ەل اۋزىنا الىنىپ، جۇرتتىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان «مەلومەندە» دە شاشىراڭقىلىق بار. مىسالى «ابايلا، سۇلۋ قىز» انىندە:
بالاعان بالداي قىز ساعان جىر توگەرمىن،
باقىتسىز بولمايمىز قوسىلساق ەگەر ءبىز.
جان بىلمەس مەكەنىن جاسىرىن سارايعا،
ءبارىبىر جەتەرمىن سەن جۇرگەن ماڭايعا،
ابايلا سۇلۋ قىز ابايلا - دەيدى.
«بالاعان بالداي قىز ساعان جىر توگەرمىن» دەگەنىندە «بالاعان» ورنىن تابا الماي موڭىرەپ تۇر. «توگەرمىن» مەن «ەگەر ءبىزدىڭ» ۇيقاسىپ تۇرعانى دا شامالى. سوسىن «تابامىن جولىڭدى بولساڭ دا تەڭ ايعا» دەگەن سويلەم دە ماعىناسىن تولىق اشۋدى تالاپ ەتەدى. «مەلومەنننىڭ» «و، ماحاببات» ء(سوزى د. قالمىرزاەۆ دەپ كورسەتىلگەن) ءانى دە كوپشىلىككە تانىس:
و، ماحاببات قوسۋ، الۋ،
شىعارىپ سالىپ توسىپ الۋ،
و، ماحاببات كۇيىپ جانۋ،
ءبىر كورگەننەن ءسۇيىپ قالۋ.
ماحابباتقا اجەپتاۋىر-اق «انىقتاما» بەرىپتى. مەنىڭشە، ماحابباتقا انىقتاما بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ماحابباتتىڭ اتى - ماحاببات! وعان «قوسۋ، الۋىڭىز دا»، «توسىپ الۋىڭىز دا» ولشەمگە جۇرمەيدى، كورسەتكىشى بولا المايدى. باسقاشا نازىك، سىرلى سەزىمگە تولى بالاما بەرۋگە بولاتىن ەدى...
مۇنان دا سوراقى ورەسكەلدىك ازيا توبى ورىندايتىن «جۇرەگىمدى جاۋلادىڭ» انىندە شۇبىرىپ ءجۇر. ءانى - نۇرسۇلتان باتىرقۇلوۆتىكى (وسى توپتىڭ ءانشىسى), ءسوزى - دانيار قامباردىكى. دانيار ولەڭنىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىن جىگىت بولسا كەرەك. سەبەبى ءسوز ساپتاسى اقىنعا ۇقسامايدى. «قىزعانامىن» مەن «تامسانامىندى» ۇيقاستىرسا نە دەيسىڭ بۇل جىگىتكە. قايىرماسى دا ءساتسىز شىققان «ءبىر ءوزىڭدى جوعالتسام، قايدان ىزدەپ تابامىن». قوسىلماي تۇرىپ جوعالتۋدى ويلاعانى نەسى. ارى قاراي بىلاي جالعاسادى:
قارا كوزىڭ ماعان قاراي كۇلىمدەگەن،
سۇيەم دەگەن سوزدەرىڭ ەلجىرەگەن.
ەرىندەرىڭ قىپ-قىزىل كۇلىمدەگەن،
قارا شاشىڭ سامالعا جەلبىرەگەن.
حات جازايىن، حات جازاسىڭ سەن ماعان،
گۇل دە تەرىپ بەرەمىن مەن ساعان.
ساعىنامىن، سارعايامىن ءار قاشان،
قۇمار وتىم ەش تويماي ءبىر ساعان.
ادامنىڭ جانى ەلجىرەۋشى ەدى، «سۇيەم دەگەن سوزدەرىڭ ەلجىرەگەن»-دەپ ءسوزدى ەلجىرەتىپ جىبەرگەن دانياردىڭ «تاپقىرلىعىنا» «سۇيسىنۋدەن» باسقا شارا جوق. ءان ماتىنىندە ءتورت بۋىندى ۇيقاسپەن باستاپ، ءۇش بۋىندى ۇيقاسپەن اياقتاعان «ەر» ەكەن. «قۇمار وتىم ەش تويماي ساعان» دەگەن تارماقتا دا كىلتيپان بار. قۇماردى وتقا تەڭەسە، ول - «تويماي ساعاننىڭ» ءمانىن اشا الا ما؟ ال، «سەن ماعان» مەن «ءبىر ساعاندى» ۇيقاسقا جاتقىزۋعا بولا ما؟! «ازيا» توبىنىڭ وسى شامالاس «ماحاببات ارالى» دەگەن تاعى ءبىر ءانى بار. جاستار اراسىنداعى «حيت» ءان دەسەك تە بولادى. ۇيىپ تىڭدايدى. ىشىنەن سەلت ەتكىزەتىن ءبىر ءسوز تاپپايسىڭ. وڭشەڭ ايتىلعان، تاپتاۋرىن سوزدەر. ونىڭ ءوزىن دۇرىس قۇراستىرا الماعان. سوسىن مىنانداي شۋماعى بار:
سەنى كوردىم، تاڭ الدىندا،
سالقىن تارتتى ارامىزدا.
اق مارالىم قامالدىڭ با؟
ماحابباتتىڭ ارالىندا!
كوگىمنەن اي اۋعانداي،
اسىلىم جوعالعانداي،
كەتتىڭ عوي ايالداماي
الىسقا، ەەەەۋۋۋ! - دەيدى. ءبىر قاراعاندا ءبارى دۇرىس سەكىلدى. ۇڭىلە قاراساڭىز تۇك تە جوق. قۇراما ۇيقاستار. «تاڭ الدىندا» ونى قايدان كورىپ ءجۇر، ءتۇسىن دە مە، بۇل جاعى بىزگە بەيمالىم. «سالقىن تارتتى ارامىز دا» ءبىرىنشى تارماقتاعى ويعا ۇندەسىپ تۇرعان جوق. باستاپقى شۋماقتا اقمارال ارالعا قامالىپ قالسا، كەيىنگى شۋماقتا ايالداماي الىسقا كەتىپ قالادى. جالپى نۇسقاسى وسى. سوسىن، قازاقتا ءسوز قۇرىپ قالعانداي، بۋىن جەتپەگەن سوڭ «وۋۋ»، «ەۋۋۋ» دەپ سوزا بەرۋ قانشالىقتى قاجەت!!! نە دەسەك تە، بۇل بۇگىنگى قازاق ەستراداسىنداعى كوبىسىنىڭ ورتاق كەمشىلىگى. ءبارىنىڭ ايتاتىنى، سول جىلاۋ، جاۋاپسىز ماحاببات، ءبىر كورىپ عاشىق بولىپ قالۋ، جوعالتىپ الۋ، بۇدان باسقا جاڭا تاقىرىپ جوق. ەڭىرەۋمەن، ءسۇيىپ قالۋمەن اياسى تارىلىپ قالعان...
بۇركىت پەن ايشا ورىندايتىن، ءسوزى ا. كوپجاساروۆا دەپ كورسەتكەن «تۋعان جەر» دەگەن اندە مىناداي جولدار بار:
وشپەس وتتاي ىستىق سەزىم،
ساعىنىشتان سىنىپ ءتوزىم،
بۋلاندى كوزىم.
وشپەيتىن وت بولادى ما؟! «الاۋلايدى ىستىق سەزىم» دەسە دە ماعىناسى مايىسىپ قالمايدى. «بۋلاندى كوزىم» دەگەنى نە ساسقانى؟ ءاسىلى، كوزىم جاساۋرايدى دەگەندى ايتقىسى كەلگەن بولار. تەرەزەنىڭ بۋلانۋى زاڭدىلىق، ال، كوزدىڭ بۋلانعانىن كورمەپپىن. بۇل - ءسوزدىڭ ءمانىسىن ۇقپاي، جازا سالۋدان تۋىنداعان كەمتار تىركەستەر. مىنە، «جۇرە بەرسەڭ، كورە بەرەسىڭ» دەگەندەي، مۇنداي ماتىندەردى مىڭداپ تىزە بەرۋگە بولادى، تۇگەسىپ بىتپەيتىن ءتارىزدىمىز...
ال، اسان پەردەشوۆتى كىم سىنامادى دەيسىز؟! ول ورىندى دا. ءبىر انىعى قانشا سىنالسا دا وڭالعان ءتۇرى كورىنبەيدى. قايتاعا كۇننەن-كۇنگە «اقىندىعى» ارتىپ بارادى. مەيلى عوي، ءان شىعارسىن. بىراق، «ءسوز ءمانىسىن ۇقپاسا، ولەڭ جازىپ نە كەرەك». باعاسى ارزانداعان سوزگە جانىڭ اشيدى دا... دايەك كەرەك پە، وندا ءانىن، ءسوزىن ءوزى شىعارىپ، ءوزى ورىنداعان «ۇمىتا المايمىندى» تالقىلاپ كورەيىك:
جوق. سەنى جانىم ۇمىتا المايمىن.
جوق. سەنى ماڭگى ەستە ساقتايمىن.
جوق. سەنى جانىم ۇمىتقانىم جوق.
جوق. قاداماشى جۇرەگىمە وق.
قالاي عانا ۇمىتايىن مەن،
وزىڭمەنەن وتكەن كۇندەردى.
بالشىرىنا قانا الماي قالعان،
سول عاجايىپ ايلى تۇندەردى.
قالاي بولسا سولاي جازىلعان. جۇتاڭ... كوركەمدىك اتاۋلىدان تۇك جوق. ۇيقاسى ءالسىز. «بالشىرىنا» دەگەن «جاڭا ءسوز» قوسىپتى. ءاسىلى، بال، شىرىنىنا بولۋ كەرەك! «قولىڭ جەتپەي سەنىڭ شاشىڭا، شاشتارىڭنىڭ ءيسىن ساعىندىم. كۇلىمسىرەپ تۇرىپ قاسىمدا، ەركەلەگەنىڭدى ساعىندىم». ءبىر شۋماقتىڭ ىشىندە «شاشتى» ەكى رەت قايتالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ساۋلەسىن شاشىپ تۇرعان ءسوز كورىنبەيدى..وڭكەي، شۋاقسىز، ءسولسىز ءماتىن... سوسىن، وسىدان ءبىر مىسقال كەم بولماسا، ارتىق ەمەس «ەكى قىز» دەگەن ءان ورىندايدى. ءسوز قولدانىسى، ۇيقاسى، جوعارىداعىداي. بالكىم اساننان تاتىمدى وي، سۇبەلى ءسوز كۇتۋدىڭ ءوزى - ەسەرلىك شىعار. ايتپەسە، ماحاببات تۋرالى اندە، «ءبىر وقپەنەن ەكى قويان اتقىم كەلدى» دەۋشى مە ەدى. ماتىننەن اڭداعانىمىز، (دالدۇرىشتەۋ، ءبالدىر-باتپاق بولسا دا) ەكى قىزدى الداعانىنا وكىنىپ تۇرىپ، «ەي، جىگىتتەر ەسىڭ بولسا ءبىر قىزدى ءسۇي» -دەپ، اقىل ايتا وتىرىپ، قايىرماسىندا:
نەتكەن سەزىم كەرەمەت،
كوزىڭنەن سەزىم سەبەلەپ،
ەكى قىزدى بىردەي سۇيگەن
جانىما ارتىق نە كەرەك-دەپ قۋانىشتىڭ، شاتتىقتىڭ كۇيىن شەرتەدى. ءوز ويىنا ءوزى قارسى شىعىپ وتىر. كوزىنەن سەزىمنىڭ سەبەلەگەنى دە قىزىق...وسىعان قيقۋلاپ، شىڭعىرىپ، قوسىلىپ ايتىپ وتىرعان جاستاردى كورگەندە قارنىڭ تىپتەن اشادى. كىنا كىمدە؟ تالعاپ تىڭداۋ ءۇشىن دە، تىڭداۋ كەرەك دەلىك. ءاي، بىراق، ءماندى، ءمانسىزىن ايىرىپ تالعاممەن تىڭدايتىن تىڭدارمان دا ازايىپ بارادى...وسىنداي اندەردىڭ ءبىرى «دەنار» توبىنىڭ ورىنداۋىنداعى «قارا كويلەك» ءانى. تۇتاستاي، تۇبىرىندە تۇك جوق. وقىپ كورەلىك:
...مەن ءانشى، مەن ءبيشى، مەن جىگىتتىڭ سۇلتانى،
قارا كويلەك كيگەن مىقتىلاردىڭ مىقتىسى.
جىگىتتىڭ جۇرەگى ماحابباتىڭ مەكەنى،
قىزدارعا ءمالىم عوي مەندەي جىگىتتىڭ قادىرى.
كويلەگىم قارا بولسا دا، وزەگىم قاعازداي اپپاق.
ماعان عاشىق بولعان قىزدار ەشقاشان بولمايدى قاپا.
ال مەندەي جاقسى جىگىتتى ۇناتپاعان قىزعا ايتامىن،
سۇيمەسەڭ پروبلەما قانشا قوش بول، باقىتتى بول جانىم.
اق كويلەك كيسەم بولار ەدى، اق كويلەك اپپاق ماقتاداي.
كوك كويلەك كيسەم بولار ەدى، ءتۇسى كوكتەي كوك اسپانداي.
قىزىل كويلەكتى كيسەم بولار ەدى، ءتۇسى گۇل سۇيگەن دالامداي،
بىراق كيدىم قارا كويلەك ءبىر ناعىز كرۋتوي ادامداي.
ءاننىڭ ءماتىنىن تالداپ كورەلىك. ايتامىن-اۋ! تالداۋعا تۇرمايدى. ماتىندە ۇيقاس تۇگىلى، دۇرىس قولدانىلعان ءسوز تاپپايسىز. ولاقتىڭ قولىنان شىققان كەستەدەي ولپى-سولپى... ورىس تىلىندەگى سوزدەر تۋرالى ەشتەڭە دەمەي-اق قويالىق... ايتپەسە، «سۇيمەسەڭ پروبلەما قانشا قوش بول، باقىتتى بول جانىم»، سونداي-اق، «بىراق كيدىم قارا كويلەك ءبىر ناعىز كرۋتوي ادامداي». بۇل نە ءسوز، بۇل نە ماقتان؟! ايتا بەرسەك، قاتە دەگەن جايىلىپ ءجۇر. جەڭىل-جەلپى جازىلا سالعان. تىڭدارمان تەرەڭدەي، تۇشىنىپ تىڭدايتىن دۇنيە ەمەس. وسىنداي قيامپۇرىستىق، وسىنداي وراشولاقتىق ايقىن تولەپبەرگەننىڭ «پاح-پاح-پاح قانداي عاجاپ يىسىندە دە» ءورىپ ءجۇر. بۇل سان مارتە سىنالدى دا. سىنالاتىنداي ءجونى بار. جۇرت بەكەرگە دۇرلىكپەيدى عوي. مىسالى:
پاح-پاح-پاح قانداي عاجاپ ءيىس،
شات-شات-شات قيالىما ىلەس.
قانداي ىستىق جۇرەگىمنەن ءسۇيىس،
سىزىلعان كىرپىگىمنەن كۇي ۇش.
روبوت سوزدەر. ساناڭا سىڭبەيدى، جانىڭا جىلى تيمەيدى. نە ايتىپ تۇرعانىن ءانشىنىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيتىن شىعار. ءان ءماتىنىنىڭ ونە بويى وسىنداي سوزدەردەن قۇرالعان. جانە مىنانداي دا سوزدەر بار: «ءسانىڭ، ءتانىڭ، تالعامىڭ وزىڭدە، جانە مەندەي جىگىتتىڭ قارسى ەمەسسىڭ ەتۋىنە» دەيدى. جىگىت نە ەتە الماي ءجۇر سوندا؟! ايقىننىڭ «سالەم حات» ءانى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. جۇمىر سوزدەردى ەمگە تاپپايسىز. ەربولات قۇدايبەرگەنوۆتىڭ «ءبىزدىڭ جىگىتتەر، جىگىتتەرى دە...» «ەكەن»، «ەكەن» اياقتالا بەرەتىن قارابايىر، قارادۇرسىن ءان. جالپى ەرەكەڭدى ۇيقاس قىزىقتىرماسا كەرەك، كوپ اندەرى قارا ءسوز. سونى ءوزى بەرىلىپ ايتقاندا تاماشا ءان ەكەن دەپ قالاسىڭ.
اينالىپ كەلگەندە مۇنىڭ ءبارى - اسىعىستىقتان، ىزدەنبەۋشىلىكتەن، وزىندىك ىشكى «كوركەمدىك كەڭەسكە» سالماي قالايدا ءان شىعارۋ ءۇشىن بولعان ىقتيارسىزدىقتان تۋىندايدى. سونىمەن قاتار، وزىمبىلەرمەندىك، «نە بولسا، ول بولسىن» دەيتىن نەمقۇرايلىلىق، ءالجۋاز ءماتىندى، تاتىمى جوق شالاعاي دۇنيەنى كوبەيتۋدە. ورىنداۋشىلاردىڭ كوبى ءاننىڭ سازى دا، ءسوزى دە ماڭىزدى ەكەنىن مويىنداي بەرمەيدى. «وردا» توبىنىڭ ورەندەرى ءبىر سۇحباتتا «جالعىز اۋىز ءسوزدى قايتالاپ-اق ءان ايتۋعا بولادى، شەتەلدە بۇعان مىسال كوپتەپ تابىلادى، دەمەك، سوزگە شۇقشيا قادالۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ سالدى. كاسىبي بىلىكتى ءارى قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلايتىن جىگىتتەر وسىلاي دەسە، باسقاسىنان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى»- دەمەكشى بۇل تاقىرىپقا قالام تەربەگەندە ونەر ولكەسىندە وزىندىك ءىزىن قالدىرۋعا تالپىنعان جانداردىڭ تاۋىن شاعىپ، تۇقىرتىپ الۋدى ماقسات ەتكەن جوقپىز. كەرىسىنشە، كەيبىر جانداردىڭ جەلپىندىرىپ، اسپانداتىپ ايتقانىنا يلانباستان، ونەر جولىنىڭ قيىن جول ەكەنىن جانە دە ادال جول ەكەنىن سەزىنسە دەپ ەدىك. مۇنى ايتىپ وتىرعانداعى سەبەبىمىز - «مۇگەدەك ماتىندەردى» ءارامشوپ دەيتىن بولساق، ودان ارشىپ، قازاق ەستراداسىن تازارتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ءارامشوپ - اتامۇرا ونەردىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، كەڭ قانات جايۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءمانسىز ماتىندەر جاستاردى ويسىزدىققا جەتەلەپ بارادى. جەڭىل مۋزىكاعا ەلىرگەن جاستاردان تالعامدى ۇرپاق كۇتۋدىڭ ءوزى ابەستىك بولار. مىنە بۇل - الاڭ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى كۇنى ءاننىڭ ءسوزىن جازۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالىپ بارا جاتقانداي. سىرى تەرەڭ، ۇلتتىق بوياۋى قانىق اندەردى تابۋ قيىنداپ بارادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، و باستا دۇرىس جازىلعانمەن قازىر قاتە ايتىلىپ جۇرگەن ماتىندەر دە بارشىلىق. مۇنداي مىسالداردى ءتىزىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس تە شىعار... سونىمەن قاتار، تەك قازاق اندەرىنىڭ ماتىنىنە ءمان بەرىپ قويماي، ىشىمىزدە تاراپ جاتقان وزگە تىلدەگى اندەردىڭ ماعىناسىنا دا اسا ساق بولعانىمىز ابزال. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان» اۋەن ارقىلى ويدى دا جاۋلاپ الۋعا بولادى. ارنارسە قايتالانا بەرسە، سۇيەككە ءسىڭدى ادەتكە اينالادى. سوندىقتان تانىمى كەڭ، تالعامى بيىك بابالار سالعان ونەردى قادىرلەپ، جانداندىرىپ سول جولدان جاڭىلماۋ كەرەك. ءسوز بەن ءاننىڭ جۇيەسىن، كيەسىن تۇسىنبەيتىن جاعدايعا قالاي جەتتىك؟ تالعامدا تالاس جوق دەپ ءجيى ايتامىز. تالعامعا تالاس بار، بار بولعاندا قانداي. اناۋ ءدۇبارا ءاندى تىڭدايدى ەكەن دەپ، جۇرت ءبارى سول ءاندى تىڭداپ كەتپەيدى... بۇل كۇنگى توپىرلاعان توپتار مەن جارىعى جوق جىپىرلاعان جۇلدىزداردىڭ اسىلى مەن جاسىعىن ۋاقىت ءوزى سۇرىپتار. ورىستىڭ بەلگىلى عالىمى گ.ءپوتانيننىڭ «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى» دەگەن ءسوزى بەكەر ايتىلماسا كەرەك-ءتى... سوندىقتان، ساحنانىڭ تورىندە ءان اۋەلەتەتىندەر ءھام حالىقتىڭ كوز الدىندا جۇرگىسى كەلەتىندەر سىرت كوزدىڭ سولاردىڭ ونەرى ارقىلى بۇگىنگى قازاق ەستراداسىنىڭ دەڭگەيىنە باعا بەرەتىندىگىن تۇيسىنسە ءجون بولار ەدى-اۋ. ءسوز - قازاق ءۇشىن قاشان دا قاستەرلى، قاسيەتتى. سول ءسوزدى دۇرىس قولدانۋعا، مايەكتى اندە پايدالانۋعا، ايتۋدا دا اسا ىجداھاتتى بولعانعا نە جەتسىن!
"اباي-اقپارات"
