VII عاسىردا يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن قازاقتىڭ ءتاڭىر تۋرالى ۇعىم-نانىمى تۇگەل مۇسىلماندىق تۇسىنىككە الماستى. اتاپ ايتقاندا، «ءبىر تاڭىرشىلدىك» تانىمى «جالعىز اللا تاعالانىڭ» ۇعىمىنا دالمە-ءدال كەلدى. قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن اللا مەن ءتاڭىر ۇعىمدارىن قاتار قولدانادى. ءتاڭىر – ۇلى اللانى بىلدىرەتىن ۇعىمعا اينالدى. بىراق، تاڭىرشىلدىكتىڭ ءدىن بە، الدە نانىم-سەنىم بە دەگەن سۇراققا ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى جاۋاپ بەرىلمەگەن.

قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنى كەلىپ جەتكەننەن سوڭ قازاق حالقى بۇل جاڭا ءدىندى ءوز ەركىمەن قابىلداعانى تاريحي شىندىق. سوندا دا، ات توبەلىندەي تاڭىرشىلدەر «قازاق ءوزىنىڭ اتا-بابا ءدىنى تاڭىرشىلدىكتى ۇستانۋعا ءتيىس» دەپ اتى بار دا زاتى جوق ءولى ءدىندى ءتىرىلتۋ ارەكەتىندە ءجۇر. ارينە، قازاق حالقىن ەندى «ەلەس» ءدىن تاڭىرشىلدىككە قايتارۋ مۇمكىن ەمەستىگى انىق.

ولار يسلامدى ارابتاردىڭ ۇلتتىق ءدىنى رەتىندە كورسەتە وتىرىپ، قازاقتاردى وزدەرىنىڭ اتا-بابا دىنىنە، ياعني «ۇلتتىق» ءدىنى تاڭىرشىلدىككە قايتارۋعا تىرىسۋدا. بۇل ناسيحات تۇپتەپ كەلگەندە قازاقتى تاڭىرشىلدىككە قايتارۋ باعىتىندا ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەسە دە، ونسىز دا ىدىراپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ باستارىنىڭ بىرىگۋىنە كەدەرگى بولۋدا.

يسلامدى قازاق حالقىنا جات ءدىن ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتاۋ ءۇردىسى مۇسىلماندىققا جاسالىپ جاتقان ءبىرىنشى يدەيالوگيالىق شابۋىل ەمەس.

بىرىنشىدەن، تۇركى ەلدەرىنە، اسىرەسە قازاق حالقىنا، تاڭىرشىلدىكتى رەسەي يمپەرياسى ەنگىزە باستادى. وتار ەلدەرىندە پراۆوسلاۆ ءدىنىن تاراتۋ ماقساتىندا، ولار «مەملەكەتتىلىگى جوق، باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان، بەلگىلى يدەولوگياسى، مادەنيەتى، ءدىنى بولعان ەمەس، ولار پۇتقا تابىنۋشى» دەگەن ۇعىمدى تاراتتى.

اعارتۋشى-ميسسيونەر نيكولاي يلمينسكي 1860 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنە جازعان قۇپيا بايانحاتىندا: «قازاقتارعا «سەندەر مۇسىلمان ەمەسسىڭدەر، سەندەردىڭ دىندەرىڭ باسقا، اتا-باباڭ ءتاڭىر ءدىنىن ۇستانعان» دەپ ءتۇسىندىرۋ قاجەت، بۇل ۇعىم تولىق ورنىققان جاعدايدا ولاردى حريستيان دىنىنە كىرگىزۋ وڭاي بولادى» دەپ تۇسىندىرگەن (س.م.ماشىمباەۆ، گ.س.ماشىمباەۆا. «پاتشالىق رەسەيدىڭ جانە كەڭەس يمپەريالارىنىڭ قازاقستانداعى رۋحاني وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زارداپتارى». قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. الماتى، 2013. 111-ب.).

بۇل باعىتتا رەسەي يمپەرياسى ياكۋت، التاي جانە بۋريات سەكىلدى ەلدەرگە حريستيان ءدىنىن تاراتۋعا قول جەتكىزگەن. بىراق، قازاق دالاسىندا، مۇسىلمان حالىقتار اراسىندا بۇل يدەيا جۇزەگە اسپادى.ورىنبور مۇسىلمان ءماجىلىسى قۇرىلعاننان كەيىن، باعىت مۇلدە وزگەردى.

ەكىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دە بۇل ساياسات جالعاسىن تاپتى. ەتنوگراف عالىمدار كەزەڭ-كەزەڭمەن بۇل تاقىرىپقا ورالىپ وتىردى، ءتۇرلى عىلىمي ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. ءسويتىپ، كەڭەس داۋىرىندە ورتا ازيا جانە قازاقستان حالىقتارى تۋرالى «مۇسىلماندىقتان حابارى جوق» دەگەن پىكىردى قالىپتاستىرىپ، يسلامنان بۇرىنعى مادەنيەت ەلەمەنتتەرى كوبىرەك ساقتالىپ قالعان دەپ تۇجىرىمداۋعا ارەكەت ەتتى.

ۇشىنشىدەن، تاۋەلسىزدىك زامانىندا تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتايتىن «ويشىلدار» شىعا باستادى. بۇعان سەبەپ، دىنسىزدىك (اتەيزم) قوعامى قۇلاعان سوڭ كەيبىر اتەيستەر ءدىن ماسەلەسىندە ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن تابا الماي قالدى. سول ءۇشىن ولار ءتۇرلى يدەيالاردى ويلاپ تابا باستادى دا ونى وزدەرىنىڭ كلۋبتارى مەن سايتتارى ارقىلى تاراتۋعا كىرىسىپ كەتتى.

شاريعات ۇكىمىنە كەلسەك، يسلام ءدىنىن مويىندامايتىن، مۇحاممەد پايعامباردى (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) كەمسىتەتىن ادام، قازاق بولسا دا، مۇسىلمان سانالمايدى. ونداي ادامنىڭ باۋىزداعان مالى حارام، قايتىس بولسا، وعان جانازا نامازى وقىلمايدى، ولىگى مۇسىلمان زيراتىنا قويىلمايدى، ونداي سەنىمدەگى ادامعا ۇيلەنۋ دە دۇرىس ەمەس.

تاڭىرشىلدەر سەكىلدى حاق دىنگە جالا جابۋشىلار تۋرالى اللا تاعالا قۇراندا: «ادامداردىڭ ىشىندە، ەشقانداي دا ءبىلىمى بولماسا دا، نۇسقاۋشى جوباسى، سۇيەنەر نۇرلى كىتابى بولماسا دا، اللا جايلى پىكىر ايتىپ داۋلاساتىندار دا بار عوي. ونداي پەندەلەر توڭمويىندىق تانىتىپ، وزگە جۇرتتى اللا جولىنان تايدىرۋعا تىرىسادى. (سونىڭ كەسىرىنەن) ولار بۇل دۇنيەدە قورلىققا دۋشار بولادى. ال قيامەت كۇنى ءبىز ولارعا توزاق وتىنداعى ازاپتىڭ ءدامىن تاتتىرامىز»، – دەگەن («حاج» سۇرەسى، 8-9 اياتتار).

ارداقتى اعايىن، ءبىز قازاق حالقىن، اسىرەسە جاستاردى قيسىنى جوق سوزدەرگە، كۇماندى مالىمەتتەرگە ەرمەۋدى سۇرايمىز، اللانىڭ مىقتى ارقانى – يسلام دىنىنە جۇمىلا جارماسىپ، ىشتەن بولىنبەۋگە شاقىرامىز. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولعاي، جاراتقان يەمىز دىنىمىزگە قۋات بەرگەي!

حاسان امانقۇلوۆ،

قمدب شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى.

Abai.kz