سايتاننىڭ ورنىنا الداردى كىنالاماڭىز، قامال پروفەسسور!

كوزىم كوپتەن بەرى كوپتەگەن وقىرماندار سەكىلدى  «اباي» سايتىنداعى مىنا پىكىرگە ءتۇسىپ جۇرەتىن. سونشالىقتى ءمان بەرمەپپىن. بىراق دارداي الاش زياتكەرىنىڭ بۇل ءسوزى نە ەكەن دەگەن ويدىڭ جالت بەرگەنى راس-تى:

بالا دەگەن ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن ۇلگى تۇتۋعا لايىق دەپ ويلايدى عوي. الدار كوسە دەگەن كىم ءوزى؟ ول الاياق، الدامشى بىرەۋ. ونىڭ ۇيرەتەرى - زاڭ بويىنشا جازالاۋعا لايىق قىلمىس - الاياقتىق.
پروفەسسور كامال بۇرحانوۆ

شىنىن ايتسام، قامال (ول كىسى ەسىمىن باس سالىپ قازاقشالاعانىم ءۇشىن كەشىرەر) اعامىزدىڭ بۇل پايىمى ءبىراز جەرگە جەتەلەپ، الدار كوسە تۋرالى ءبىرشاما نارسەنى اقتارۋعا تۋرا كەلدى. ول كىسىنىڭ ادام تەنتەكتەردى جونگە سالىپ بولعانداي، ميفتىك كەيىپكەرگە تيىسكەنى، ءوز الدىنا ءبىر كۇلكى ەكەن.ونىڭ ۇستىنە قازاق قۇندىلىعىمەن كۇرەس استىرتىن دا، اشىق تا بولىپ جاتقانى ازداي.  ەندى بىرنەشە عاسىرلىق عۇمىرى بار ادەبي-فيلوسوفيالىق ازىعىمىزدان باس تارتىپ، ونى سوتتاۋ قالدى ما؟! الدە قىزىل يمپەريا تۇسىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتى قۇرتۋ مەن بۇرمالاۋ از بولدى ما، تۇتۋشىلارىن قۋدالاۋ كەمدىك ەتتى مە؟! بولماسا تاۋەلسىز ەلدىڭ قۇندىلىعىن سول قىزىل سانامەن عانا ولشەۋ جالعاسا بەرمەك پە؟!

سايتاننىڭ ورنىنا الداردى كىنالاماڭىز، قامال پروفەسسور!

كوزىم كوپتەن بەرى كوپتەگەن وقىرماندار سەكىلدى  «اباي» سايتىنداعى مىنا پىكىرگە ءتۇسىپ جۇرەتىن. سونشالىقتى ءمان بەرمەپپىن. بىراق دارداي الاش زياتكەرىنىڭ بۇل ءسوزى نە ەكەن دەگەن ويدىڭ جالت بەرگەنى راس-تى:

بالا دەگەن ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن ۇلگى تۇتۋعا لايىق دەپ ويلايدى عوي. الدار كوسە دەگەن كىم ءوزى؟ ول الاياق، الدامشى بىرەۋ. ونىڭ ۇيرەتەرى - زاڭ بويىنشا جازالاۋعا لايىق قىلمىس - الاياقتىق.
پروفەسسور كامال بۇرحانوۆ

شىنىن ايتسام، قامال (ول كىسى ەسىمىن باس سالىپ قازاقشالاعانىم ءۇشىن كەشىرەر) اعامىزدىڭ بۇل پايىمى ءبىراز جەرگە جەتەلەپ، الدار كوسە تۋرالى ءبىرشاما نارسەنى اقتارۋعا تۋرا كەلدى. ول كىسىنىڭ ادام تەنتەكتەردى جونگە سالىپ بولعانداي، ميفتىك كەيىپكەرگە تيىسكەنى، ءوز الدىنا ءبىر كۇلكى ەكەن.ونىڭ ۇستىنە قازاق قۇندىلىعىمەن كۇرەس استىرتىن دا، اشىق تا بولىپ جاتقانى ازداي.  ەندى بىرنەشە عاسىرلىق عۇمىرى بار ادەبي-فيلوسوفيالىق ازىعىمىزدان باس تارتىپ، ونى سوتتاۋ قالدى ما؟! الدە قىزىل يمپەريا تۇسىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتى قۇرتۋ مەن بۇرمالاۋ از بولدى ما، تۇتۋشىلارىن قۋدالاۋ كەمدىك ەتتى مە؟! بولماسا تاۋەلسىز ەلدىڭ قۇندىلىعىن سول قىزىل سانامەن عانا ولشەۋ جالعاسا بەرمەك پە؟!

ءبىز - ءوزىمىزدى ءوزىمىز جاتىرقاپ، ونسىز دا ءوزىن وزگەدەن ىزدەپ وتىرعان ۇلتپىز.  سول وسالدىق ەندى ابسۋردتىق ارەكەتكە اينالىپ بارادى.ەلدە عىلىمي اتاقتىلار كوپ بولسا دا، ادەبي-فولكلورلىق قاھارماندارىمىز جەتە زەرتتەلمەگەندىكتەن، زەردەلەنبەگەندىكتەن، بۇگىنگى قۇندىلىققا اينالماعاندىقتان  قاعاجۋ كورمەك تۇگىلى، بۇگىنگى اۋسەلەمىز ءۇشىن رۋحاني قۇندىلىقتى كىنالايتىن كۇيگە كوشە باستاۋىمىز - سول شاراسىزدىقتان.

رۋحاني دەنى ساۋ حالىق بۇگىنگى ومىرىنە كەرەك بارلىق جاۋاپتى كەشەگىسى مەن رۋحاني قۇندىلىعىنان تابادى.  جاسامپازدىققا جۇمىلدىرا المايتىن وكىمەت ءوز حالقىنا سوعىس اشاتىنى سەكىلدى، حالىق يگىلىگىنە اينالدىرا المايتىن ەليتا رۋحاني قۇندىلىقپەن الىسادى! بۇل جايتتى ءبىز قىزىل يمپەريا تۇسىندا باستان كەشكەنبىز، ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن جاڭالىق ەمەس، «جاڭالىعى» سول - ەگەمەن ەل بولعاندا ەلەس قۋ اۋرۋىنىڭ قايتا قىلاڭ بەرە باستاۋى!

جالپى، رۋحاني قۇندىلىق حالىقتى ازدىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە ساۋالتۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلەدى. ازدىرۋ ءۇشىن ونىڭ قاجەتى شامالى، ەسىرگەن بيلىك پەن ازعىن ادامدارى قوزدىرعان قوعام ءوزى-اق، قىلمىسكەردى دە، الاياقتى دا كسەروكستەن شىققان كوشىرمەدەي كوبەيتەدى. وعان ەرتەگىنىڭ  «سكانەرى» دە، «پرينتەرى» دە كەرەك ەمەس!

پروفەسسوردىڭ اتالمىش پىكىرى بۇرىن قاعاجۋ قالىپ، جەتە زەرتتەلمەي كەلگەن بۇل مۇرامىزعا ەرىكسىز  ارى امالسىز نازار اۋدارتىپ وتىر. وسىعان وراي، وقىرمان ءۇشىن بۇل تاقىرىپقا ءۇستىرتىن بولسا دا زەردەلەۋدى باستان كەشتىم. ءبىرىنشى اڭعارعانىم, الدار كوسە تۋرالى بايانداردىڭ سايتتاردا، كەيبىر جيناقتاردا ەرتەگى جانرىنا تەلىنگەنىمەن، ادەبيەتتە «اڭىز اڭگىمە» دەلىنەتىنى. ونىڭ ناقتى اتاۋى ورىس تىلىندە «پريتچ» دەلىنىپ، بارىنشا ءدال بەرىلگەن دەپ ەسەپتەيمىن. وكىنىشكە وراي، ول جانردىڭ قازاقى اتاۋى ءالى جوق. ول دا ءبىزدىڭ بۇل بايلىقتى قاۋزاۋداعى وسالدىعىمىز. نەگىزىندە شىعىس ادەبيەتىندە جالپىلاما «حيكايا» اتالىپ كەلگەن جانر وسىعان بارىنشا جۋىق اتاۋ بولسا كەرەك.

ەلەكتروندىق ەنتسيكلوپەديا - ۋيكيپەديادا بۇل جانر بىلايشا انىقتالىپتى:  پريتچي - جاي عانا ءماتىن ەمەس، جاي عانا اڭگىمە ەمەس. ءاربىر پريتچ بىردەڭە بەرە الادى، بىردەڭەگە ۇيرەتەدى، وندا ءبىز ءومىر سۇرەتىن الەمنىڭ كىشكەنتاي بولماسا ءىرى ەرەجەسى سىڭگەن الدەبىر شىندىق بار، الدەبىر ساباق بار.

ءابىل-فارادج دەگەن دانىشپان ءپريتچىنى (http://pritchi.ru/id_1063) سانانى سەرگىتەتىن ءارى جۇرەكتەگى قايعى مەن مۇڭدى الاستايتىن اڭگىمەلەرگە تەڭەپتى. «ولار ازاپ شەككەندەردى جۇباتاتىن، جۇرەكتەرى قاق ايىرىلعاندار ءۇشىن داۋا ءبالزام، اقىلعا يەك ارتۋشىلار مەن كۇلدىرگىنى باعالاي بىلەتىندەر ءۇشىن جولسەرىك بولسىن»، - دەپتى.

دەسەك تە، الدار كوسە تۋرالى پريتچىلەردى ەرتەگى ساناۋشىلار از ەمەس ەكەن، قىزدىڭ جۇگىندەي ەتىپ، مىنا ەلەكترون ورىسكە سالىپ قويىپتى: http://ertegi.ru/index.php?id=11&idnametext=316&idpg=1. ساپالى ەتىپ ورىسشاعا اۋدارىلعان.  بىراق، مۇنداعى ماتىننەن ءوز باسىم ەرتەگىگە ءتان ەرەكشەلىكتى اڭعارا المادىم. دۇرىسىن ايتقاندا، الدار كوسە حيكايالارى بالالارعا ارنالماعان. ول ماتەريالدىق دەڭگەيدەن كوتەرىلە الماعان ەرەسەك «بالاقايلارعا» ارنالعان. سونىسىمەن دە ءپريتچى! سونىسىمەن دە ەرتەگى ەمەس!

ءپريتچى  بولسا، بالالار ءۇشىن ەمەس، تاربيەسى مەن ساناسى بالانىڭ دەڭگەيىندە قالماس ءۇشىن ەرەسەكتەرگە ارنالادى. بىراق ەرتەگىنىڭ ءبارى دە بالاعا ارنالا بەرمەيدى، وندا ادامزاتتىڭ اقىل-وي مايەگى مەن ءومىر زاڭدىلىعى كودتالعان كۇيىندە سيپاتتالادى. ەرتەگى - كودتالعان فيلوسوفيالىق سيۋجەتتەر مەن الگوريتمدەر تىزبەگى، ال ءپريتچى - مىسالدانعان ومىرشەڭ  ماڭىزدى ۇزىكتەر. الدار كوسە - ءوز زامانىنداعى ماڭىزدىلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن قاھارمان، ول ماڭىزسىز بولسا، الدەقاشان ۇمىتىلار ەدى. ول - ءوز زامانىنىڭ شايتاندارىن دا الداۋعا بولاتىنىن حالىققا ۇقتىرىپ، ونى وپتيميستىك جولعا جەتەلەگەن; الاياق، ۇرى بايلارىنىڭ، بۇگىنگىدەي ەل بايلىعىن ۇرلىقپەن، ادىلەتسىز تۇردە جەكەشەلەندىرگەن شىعايبايلاردى، توپاستىقتى، توعىشارلىقتى شەنەۋ ءۇشىن تۋىلعان. سونىسىمەن حالىققا الدار - ىستىق، قادىرلى ءارى سۇيىكتى كەيىپكەر. ونىڭ كەيبىر كەيىپتەرى قاڭباق شالدا دا بار، ونى تاراتپاي-اق قويالىق.

ەكىنشى اڭعارعانىم, الدار كوسەنى جاي عانا ويدان شىعارىلا سالعان قارابايىر كەيىپكەرلەر ساناتىنا قوسا قويۋعا دا، ول تۋرالى ءۇستىرت پايىمداۋعا دا استە بولمايدى.ويتكەنى، الداردىڭ باسكەشپەلەرىندە اسا تەرەڭ ميفولوگيالىق قايىرىمدار جەتەرلىك. وعان  اقىل مەن ۋاقىتتىڭ قايسىسىنىڭ جاسى ۇلكەن ەكەنىنەن حاباردار ەتەرلىك حيكمەتى اسا تەرەڭ  «الدار مەن جىلان» بايانى مىسال.مۇنداي عيبراتتى مول كەزدەستىرۋگە بولادى. وعان تەرەڭ بويلاۋ - بۇل ماقالانىڭ ماقساتى ەمەس. الداردىڭ جيرەنشە اقىلىنان اسقان دانالىعىنا دا «الداردىڭ جيرەنشەدەن دانالىعى قالاي استى؟» اڭگىمەسىنەن كۋا بولارىمىز جانە بار. بۇل حيكايانىڭ سىرى دانالىقتان دا ۇلى پاكتىك ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر. ال، الدار - پاك كەيىپكەر.

«الدار كوسە مەن الاشا  حان» بايانىندا ەلدىڭ اسقاق باسشىسىنىڭ ءوزى الداردى قالاي ارداقتايتىنىن كورەمىز. مۇنىڭ بارىندەگى پيعىل نەدە؟ الداردىڭ الياقتىعىندا ما؟  جوق! ونىڭ ادام اقىلى بويلامايتىن ادال ادامعا كەرەك دانالىعىندا، اقىلدىڭ  ورىندى قولدانسا، سۇمدىعى ادامنان ارتاتىن  شايتاندى دا الداي الۋىندا. ويتكەنى،  ادام بالاسىنا بەرىلگەن سول ۇلى قاسيەتتى بىلىققان بيلىك پەن الدامشى بايلىققا قول جەتكىزەتىن الاياقتىققا ەمەس، قوعامعا، جۇرتقا، جاراتقاننىڭ كولەڭكەسى بولىپ تابىلاتىن حالىققا پايدا بولارلىق قارۋ ەتۋدە ەكەنىن اڭداتادى. جانە دە الدار كوسەنى قىلمىسكەر ەتىپ تانيتىن ادامنىڭ دا اقىلى بولاتىنىنا ۇلكەن كۇدىك تۋدىراتىنىندا. ويتكەنى، ول - ادال اقىلدىڭ ەتالونى رەتىندە تاريحي كەيىپكە اينالعان قاھارمان!  الدار كوسە قازاقتان باسقا تۋىسقان تۇركىلەردىڭ ەشبىرىندە جوق، سونىسىمەن ول قازاقتىڭ اقىل مەن پاكتىك ولشەمىن كورسەتىپ تۇرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي-ميفولوگيالىق اڭسار، يدەال!

الدار تۋراسىندا ءسوز قوزعاعاسىن، ونىڭ «تۋ» ءداۋىرى تۋراسىنا از-كەم توقتالۋعا تاۋەكەل ەتەيىك. وعان الدار كوسە حيكايالارىنىڭ مازمۇنى مەن ماقساتى باستى نەگىز. تاعدىرلاس، تاريحتاس باسقا حالىقتاردا بۇنداي قاھارماننىڭ كەزدەسپەۋى  - تۇركىلىك تانىمنىڭ قازاق حاندىعى داۋىرىندە سينتەزدەلىپ، يزوتەريالىق ءىلىمدى پاش ەتەتىن سوپىلىق يدەولوگيانىڭ داۋىرلەگەن شاعىنا سايكەس كەلۋىنەن بولار. الايدا، الداردى تۋىنداتقان ماتەريال بىرنەشە عاسىرلىق  سەكىلدى:  ونىڭ كوسەلىگى ناۋرىز مەرەكەسىندە ءبىر كۇن ەلدى بيلەۋگە قۇزىرى بولار باسىنا قىزىل تەلپەك كيەتىن ەجەلگى كەيىپكەردەن دە حابار بەرەدى. وتتىڭ تاعى ءبىر ۇعىمى «ال» («القىزىل» ءسوزىنىڭ تەگى) ەكەنىن ەسكەرسەك،الداردىڭ شىنىندا دا ۋاقىت-جىلاننان (ساقتار ۋاقىت نىشانى رەتىندە ەكىباستى جىلاندى دارىپتەيدى) دا جاسى ۇلكەن ەكەنىنە كوز جەتەدى. «الدار» ءسوزىنىڭ «الداۋ» ەتىستىگىنەن گورى، «وتشىل» ۇعىمىن بەرەتىن ەسكى سەمانتيكالىق ماعىناسى كوڭىلدى كوبىرەك تارتادى. ەندەشە، الدار تاعدىرى جەڭىل-جەلپى قاراپ، جەڭىل ويدى جەبەي سالاتىن جايتقا جاتپايدى.

سوندىقتان وعان ءتيىسىپ، كوسەنى ناعىز الاياقتاردىڭ ىشىنەن ىزدەپ الاس ۇرۋدىڭ ءجونى جوق. ونىڭ ۇستىنە الداردىڭ اقىلىن كيىپ، الاياق بولعان ادامدى كەزدەستىرمەدىك، بىراق ونى بىلمەي وسكەن نە تەرىس تانىعاندار اراسىندا  الاشتىڭ بايلىعىن تالان-تاراج ەتكەن بيلىك پەن بايلىق يەلەرى جەتىپ ارتىلادى.

كەرىسىنشە، الاشتان الاياق شىقپاس ءۇشىن، الداردى شاڭ تيمەس ۇلى كەيىپكەر رەتىندە استانانىڭ باستى بۇرىشىنا تاس ءمۇسىنىن قويعىزۋعا باستاما كەرەك، قامال مىرزا! جانە ونى بۇگىنگى اقىلدىڭ الاسارىپ، ادالدىقتىڭ كىرلەگەن زامانى تۇرعىسىنان باعالاپ، كۇلكىگە قالۋدىڭ ءجونى تاعى جوق! جۇرتتىڭ نازارىن ناعىز قىلمىسكەرلەر مەن الاياقتاردان باسقاعا اۋدارىپ، ايدالادان ەلەس ىزدەۋ دە ابىروي ەمەس.

سەرىك ابدىرەشۇلى،  مادەنيتتانۋشى

«اباي-اقپارات»