اعارتۋشىنىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى حاقىندا

III ماقالا

بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءتىلى تازا قازاقشا ءۇش جىلدىق باستاۋىش مەكتەپكە زار بولعان احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى اۋىل (قىر) مەكتەپتەرىندە «وقۋعا كەرەك قۇرال جوق، ءتارتىپ [جۇيە – ءا.ع.] جوق، مولشەر جوق، جوسپار جوق» دەپ سىناي وتىرىپ، «ەكىنشىسىندە، ياعني ورىسشا شكولداردا ءتارتىپ تە بار، قۇرالدار دا ساي، مولشەر، جوسپار – ءبارى بار»، بىراق سونىسىنا قاراي پايداسى از دەيدى.  اق پاتشانىڭ قورلىق-زورلىعىن دا، قىزىلداردىڭ قىرعىنىن دا باستان كەشىپ، كوزبەن كورگەن ۇستازداردىڭ ۇستازىن كورىپكەل كورەگەن دەمەسكە شارامىز جوق، ول بۇگىنگى ءححى عاسىردىڭ زاماناۋي قازاعىنىڭ دا تىرلىك-تىنىسىن دالمە-ءدال كەيىپتەيدى: «ولاردىڭ [شكولانىڭ. – ءا.ع.] پايداسىن كەمىتىپ وتىرعان ءبىر-اق نارسە: قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان. سول شكولالار ارقىلى قازاق ءتىلىن جوعالتىپ، ورىس تىلىنە تۇسىرەمىز دەيدى; قازاق تۇتىنىپ وتىرعان اراب ءحارپىن تاستاتىپ، ورىس ءحارپىن الدىرامىز دەيدى. سول ءۇشىن اۋەلى بالالار انا تىلىمەن وقىماي، ورىس تىلىمەن وقىسىن; انا تىلىمەن وقىسا دا ورىس حارپىمەن وقىسىن دەيدى. سول ءۇشىن بىرەۋلەرى انا تىلىندە    وقىعان اتى بولۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە ورىس حارپى[مەن] باسىلعان كىتاپتاردان باستاپ وقىتىپ، ارىرەك بارعان سوڭ كىلەڭ ورىسشاعا تۇسپەك كەرەك دەيدى. بۇلار ەپتەپ قايىرماۋشىلاردىڭ جولى. بىرەۋلەرى ەپ-سەپتى قويىپ، بىردەن ورىسشا وقىتۋ كەرەك دەيدى» («قازاق» گازەتى، 1914 جىل، 9 ماي، №61).

اعارتۋشى وسى «ەپتەپ قايىرماۋشىلاردىڭ» قاقپانىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، الدىمەن وزىنە-ءوزى «قازاق باستاۋىش مەكتەبىنە نە كەرەك؟» دەگەن توتە سۇراق قويادى دا، ارتىنشا ءوزى شىعارىپ وتىرعان گازەتىنە «مەكتەپ كەرەكتەرى» اتتى ماقالا جازىپ («قازاق» گازەتى، 1914 جىل، 17 ماي، №62), كوكەيكەستى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.

راسىندا دا وسى قازاق باستاۋىش مەكتەبىنە نە كەرەك؟!. وزگە ۇلتتىڭ قام-قارەكەتىن وزدەرىنە ىسىرا قويىپ، ءبىر ءسات شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، اقيقاتىن اشىق ايتايىقشى. جالبىر تونعا جايىلعان جابىسقاق بيتتەي وتىز جىل بويى ارىلا المايتىنداي ورىس وقۋى اۋليە مە؟!. سيام ەگىزدەرىندەي ورىس تىلىنە نەمەگە كىندىگىمىزبەن بايلانىپ قالدىق؟!. ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءبىر ءتۇيىر ورىسى جوق جەرلەردەگى ارالاس مەكتەپتەر كىمگە ءدارۋ، نەگە ءزارۋ؟!. الدە بۇل ەلدەن ەرەك قازاق پەن قىرعىزدىڭ باسىنا كەلگەن ناۋبەت پە؟!. قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندەي، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي سلاۆيان اعايىندارى جان-جاققا بىتىراپ قاشىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءوز ەركىمىزبەن، شىن پەيىلىمىزبەن ايۋ-قۇشاققا قۇلاۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟!. شىنىمەن وسى قازاققا نە كەرەك؟!.

احاڭشا ايتساق، قازاق مەكتەبىنە سول حح عاسىر باسىندا، تىپتەن قازىر دە ءۇش-اق نارسە كەرەك ەكەن.

بىرىنشىدەن – مۇعالىم («مەكتەپتىڭ جانى – مۇعالىم. مۇعالىم قانداي بولسا، مەكتەبى ءھام سونداي بولماقشى... ەڭ اۋەلى مەكتەپكە كەرەگى – ءبىلىمدى، پەداگوگيكا، مەتوديكادان حاباردار، وقىتا بىلەتىن مۇعالىم»).

ەكىنشىدەن – وقۋلىق («وقىتۋ ىسىنە كەرەك قۇرالدار قولايلى ءھام سايلى بولۋ كەرەك... ءىستىڭ تولىق جاقسى بولۋىنا قۇرالدار سايلى ءھام جاقسى بولۋى شارت).

ۇشىنشىدەن – جۇيەلى باعدارلاما («مەكتەپكە كەرەگى بەلگىلەنگەن پروگرامما. [وقىتۋدىڭ] ۇلگىسى يا مەرزىمدى ولشەۋى بولارعا كەرەك... ۇيرەتەتىن نارسەلەردىڭ كەسىمى-ءپىشىمى بولۋعا ءتيىس. سول ءپىشىم پروگرامما دەپ اتالادى»).

ال ەكىنشى كەرەك – وقۋ قۇرالداردىڭ ءوزىن احاڭ تاعى ەكىگە اجىراتادى: 1) پۇلعا تابىلاتىن ءھام 2) پۇلعا تابىلمايتىن زاتتار.

العاشقى پۇلعا تابىلاتىن زاتتار: قالام، قاعاز، قارا سيا، ساۋىت، وتىرۋعا كەرەك نارسەلەر (ياعني، پارتا، ۇستەلدەر). بۇگىنگى زاماننىڭ پۇلعا تابىلاتىن نارسەلەرى – عيمارات (ەكى، تىپتەن ءۇش اۋىسىممەن وقىماس ءۇشىن), كومپيۋتەر، قولجەتىمدى عالامتور... ەرتەڭگى وسكەلەڭ زامان بۇدان باسقا دا كەرەكتەردى الدىمىزعا تارتپاق. ءبىر وكىنىشتى قاپ دەگىزەرى – سول پۇلىڭىزدىڭ ءوزى تابىلماي تۇرعاندىعى!..

كەلەسى «قازىرىندە پۇلعا تابىلمايتىن: قازاق مەكتەبىندە قازاق تىلىندە وقىتۋعا كەرەك كىتاپتار. وتكەن نومىردە قازاق باستاۋىش مەكتەبىندە ۇيرەتىلەتىن بىلىمدەر مىناۋ دەدىك: وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، شارۋا-كاسىپ، جاعرافيا، جاراتىلىس جايى. وسىلاردى ۇيرەتۋگە كەرەك كىتاپتار قازاق تىلىندە جوق. مىنە، قازىر ىزدەسەك اقشاعا تابىلمايتىن قۇرالدار وسى. وسىلاردى دۇنياعا شىعارۋ كەرەك» («قازاق» گازەتى، 1914 جىل، 17 ماي، №62).

1. وقۋلىق

تون جاعاسىز، ەل اعاسىز بولمايدى. بولاشاعىنان ءۇمىتى بار ۇلت ۇلىلارىن تۋعىزباي تۇرا المايدى. وتكەن عاسىر باسىندا ۇلتىم، جۇرتىم دەپ اتقا قونعان الاش ارىستارى اراسىنان قازاقتىڭ باعىنا تۋعان قوس بىردەي اعارتۋشى بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ، وسى اقشا-پۇلعا تابىلمايتىن قۇرالداردى – العاشقى قازاقى وقۋلىقتاردى دۇنياعا شىعاردى.

جوقتان بار جاساپ، تىڭعا تۇرەن سالعان العاشقى ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى استانا ورىنبوردا ءوزىنىڭ ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «ءتىل-قۇرال» ءھام «ادەبيەت تانىتقىش» سىندى وقۋلىقتارىمەن قازاق قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ ىرگەتاسىن قالاسا، ودان ءبىر مۇشەل كەيىن تۋعان ەنتسيكلوپەديست-عالىم، ۇلتىنىڭ ءتان داۋاسى مەن جان جاراسىنىڭ شيپاگەرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى استانا تاشكەندە جالعىز ءوزى جانتالاسا ءجۇرىپ، «تابيعات تانۋ»، «ادامنىڭ ءتان تىرلىگى»، ءۇش تومدىق «جانۋارلار» اتتى تۇڭعىش ءتول وقۋلىقتارىمەن قازاق جاراتىلىس تانۋ عىلىمىن اياعىن تۇرعىزىپ، ءتول تەرمينوگياسىن ء(پان سوزدەرىن) قالىپتاستىردى. ولاردىڭ ءىزىن قۋعان شاكىرت-تۇستاستارى، ۇلت جاناشىرلارى عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءار سالاسى بويىنشا وقۋلىق ءتۇزىپ، ءتول دۇنيە تۋدىرۋعا تالاپتانىپ، قولدارىنا قالام الا باستاعان بولاتىن...

قۇداي بۇنى كوپ كورگەندەي، قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا تاعى دا كەزەىتى الا بۇلت ءۇيىرىلدى. 1925 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ماسكەۋدەن ارنايى تاپسىرمامەن  استانا قىزىلورداعا تابانى تيگەن ف.گولوششەكين وزىمەن بىرگە الاپات الاقۇيىن داۋىل الا كەلدى. شىبىنشا قىرىلعان، ازىپ-توزىپ، بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان قالىڭ قازاق «ورازا-ناماز توقتىقتا» دەپ، ازعانتاي قازاقى وقۋ-بىلىمىنەن ايىرىلدى. جەتىمدەر ءۇيى مەن ينتەرناتتىڭ قارا نانىن مىسە تۇتقان مىسكىندەرگە ەندى قانداي وقۋ بولسا دا ءبارىبىر ەدى. كولىگىن ەندى-ەندى سايلاي باستاعان ۇلتتىق ءبىلىم كوشى توقىراپ، مۇلدەم توقتالدى. «حالىق جاۋلارى» جازعان ءتول وقۋلىقتاردى تۇتىنۋعا تىيىم سالىندى،  تاپقاندارى جينالىپ الىپ ورتەلدى. ولاردىڭ ورنىن شەكەسىندە «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» ۇراندى دۇمبىلەز وقۋلىقتار باستى... «ەپتەپ قايىرماۋشىلار»، اسىرەسە تىڭعا تۇرەن سالعان ن.حرۋششەۆتىڭ زامانىندا ەپ-سەپتى قويىپ، قازاق بالالارىن مۇرنىنان ءتىزىپ بىردەن ورىسشا وقۋعا كوشىردى. دۇركىن-دۇركىن سوققان سول داۋىل-اجداھالار باسىن جۇتىپ، كۇشىگىندە تالانعان قازاق قاۋىمى باسقا تيگەن تاياقتان ساباق المادى، ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك ءتىل ورنىقپاي، بىرىڭعاي ۇلتتىق قازاق مەكتەبى ماسەلەسى شەشىمىن تاپپاۋى سوندىقتان.

ءبىر مەدەت تۇتارىمىز، ۇلت كوسەمدەرى، الاساپىران زاماندا الاش ارىستارى ەككەن ءدان، توككەن تەر بوسقا كەتپەدى. اسىرەسە، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ انا ءتىلىن تۇرلەگەن، قازاق ۇلتتىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى «ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولدى» (م.اۋەزوۆ باعاسى). ويتكەنى ول قازاقتىڭ جانى – انا تىلىنە قاتىستى ەڭبەكتەر ەدى. ويتكەنى ول بالتالاسا دا مۇقالمايتىن، قاي زاماننىڭ دا ىستىق-سۋىعىنا ءتوزىمدى كەشەندى، ەر-تۇرمانى كەلىستى قايتالانباس تۋىندىلار ەدى.

كەشەندى دەيتىنىمىز احاڭ انا ءتىلىن قوپارا زەرتتەپ، ساتى-ساتىمەن، قازاقى ۇعىم-تۇسىنىكپەن تۋعان ءتىلدىڭ بار ەرەكشە  قاسيەت-قادىرىن تۇگەل اجىراتىپ، ايقىنداپ بەردى. العاشقى «الىپپەلەر» («وقۋ قۇرالى» اتاۋلى) مەن «ساۋات اشقىشتار» انا ءتىلى سارايىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ توسەلسە، قابىرعالارىن «ءتىل-قۇرالمەن» ءورىپ تۇرعىزدى، شاتىرىن «الىپپە استارى»، «ءتىل جۇمسار»، «بايانشى»-لارمەن جاپتى. «الىپپە» جايىن وتكەن جولى ءسوز ەتكەنبىز، ەندىگى اڭگىمە ارقاۋى «ءتىل-قۇرالدار» تۋرالى بولماق.

جاسىراتىنى جوق، ماماندار اراسىندا ءجۇز جاساعان ءۇش تومدىق «ءتىل-قۇرال» مۇعالىمدەر سۇيەنەر وقۋ قۇرالى عانا ما، الدە ءتىل ءبىلىمىنىڭ باستاۋى بولا الاتىن عىلىمي ەڭبەك پە دەگەن زاڭدى سۇراق، باسىن اشىپ الار تۇيتكىل ماسەلە بار. ارينە، بۇعان ءاتۇستى قاراپ، بىردەن ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرۋ جاۋاپسىزدىق بولماق. ونىڭ ۇستىنە احاڭنىڭ ءىلىمىنىڭ نەگىزىندە تەك ءتىلتانىم تاراۋلارى عانا ەمەس، جازۋ، ەملە، ورفوگرافيا مەن ورفوەپيا، فولكلور مەن مۇراتانۋ، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ سان تاراۋ سالالارى دامىپ، وركەن جايىپ وتىر. سوندىقتان احمەتتانۋ ءالى دە ۇشتالا تۇسسە، ءتۇرلى سالا ماماندارى تەرەڭدەپ زەردەلەپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسا تۇسسە دەگەن تىلەك بار.

ءبىزدىڭ بايقاپ، تاڭ قالۋدان تانباي كەلە جاتقان احاڭنىڭ تىلتانىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ قازاقى تابيعيلىعى، ۇعىمعا جەڭىلدىگى جانە اتاۋ ءسوز، تەرميندەرگە وتە ورىندى، ءساتتى ءجىپ تاعاتىندىعى. قوس اعارتۋشى – احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن العاش قولعا العان وقىرماننىڭ ءوزى ەش قينالمايدى، بەلگىسىز دە بەلگىلى ءبىر عاجايىپ الەمگە ەنىپ كەتكەندەي، بۇرىن بىلمەسە دە، ول تۋرالى ەشقاشان ويلانباسا دا، وقۋلىقتى وقىعانداسول جازىلعان قۇبىلىستى باياعىدان بىلەتىندەي ءبىر سيقىرعا تاپ بولادى. احاڭنىڭ تىلتانىمدىق ەڭبەكتەرى قانشا دەگەنمەن ابستراكتىلى دۇنيە عوي، ال حالەكەڭنىڭ اناتومياسىن – «ادامنىڭ ءتان تىرلىگىن» (الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2019) باجايلاپ وقىپ كورىڭىزشى. باستان باشپايعا دەيىنگى دەنە مۇشەلەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى، جۇرەك سوعىسى، قان اينالىسى، اس قورىتۋ، ءبارى-ءبارى عىلىمي نەگىزدە، بىراق قاراپايىم دا ناقتى قازاقى ۇعىم-تۇسىنىكتەرمەن جۇرەككە جەتەدى. كوز جۇگىرتىپ شىققانىڭىزدىڭ وزىندە كوپ نارسە ەستە قالادى، ءبىلىم ۇشقىنىن ساپ ەتىپ ۇستاپ العانداي بولىپ، ەش قينالماستان جادىڭىزعا جازىپ الاسىز. مەن مۇنى وكىنىشكە وراي كەيىنگى بىرنەشە بۋىننىڭ جوعالتقان، بايىرعى قازاق ءتىلىنىڭ مايەكتى ءسوز تۇنباسىنىڭ قادىر-قاسيەتى دەپ بىلەم. احاڭداردىڭ سارقىتى – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسى مەن سيقىرلى سىرلى ءتىل الەمىنە ىنتامەن بويلاساڭىز، قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ جۇتاڭدىعىن، قازاقيلىق كەڭىستىگىمىزدىڭ قانشالىقتى تارىلا تۇسكەنىن بايقار ەدىڭىز.  «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەمەي مە، اسىرە ساۋاتتىعىمىز كەيدە ماعان قازاقى ساۋاتسىزدىققا الىپ كەلەتىندەي بولىپ كورىنەدى...

حوش، احاڭنىڭ «ءتىل-قۇرالىنا» ورالايىق.  ورىنبور قالاسىندا 1914 جىلى «ءتىل-قۇرالدىڭ» ەكى كىتابى قاتارىنان جارىق كوردى. ونىڭ ءبىرى – «ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ءبىرىنشى جىلدىق» دەپ اتالسا، كەلەسىسى – «ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ەكىنشى جىلدىق».

جوعارىدا احاڭنىڭ «الىپپەسىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابى ورىنبوردا 1912 جىلى، ەكىنشى كىتابى 1913 جىلى جارىق كورگەنىن ايتقانبىز. ەندى، مىنە، 1914 جىلى باسپا بەتىن كورگەن تاعى جاڭا قوس وقۋلىعىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. بىزدىڭشە، مۇنداي حرونولوگيا بۇل ەڭبەكتەردىڭ جازىلىپ ءبىتۋ ۋاقىتىن ءدال كورسەتپەيدى، تەك تاتار اعايىنداردىڭ قول ۇشىن سوزىپ، باسپاحانالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ ورايىن تاپقان ءساتى دەپ بىلگەن دۇرىس.

قوس كىتاپ تا ءوزىنىڭ ءۇشىنشى باسىمىندا اتىن وزگەرتىپ، مازمۇنىن ناقتىلاي تۇسەدى: «ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى» (ورىنبور، 1923) جانە  «ءتىل-قۇرال. ءسوز جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ەكىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى»  (ورىنبور، 1923). وسىلايشا العاشقى وقۋلىق بۇگىنگى ۇعىم-تۇسىنىككە ساي «فونەتيكا»، ال كەلەسىسى «مورفولوگيا» ەكەنى ايقىندالىپ تۇر.

اڭگىمەنى قىسقارتىڭقىراپ، وسى تۇستا ءار كىتاپتىڭ ءبولىم-بولىمگە (قارا ارىپپەن كورسەتىلدى. – ءا.ع.), تاراۋ-تاراۋعا ءبولىنۋى بويىنشا مازمۇنىن كەلتىرە كەتسەك، قالىڭ وقىرمان قاۋىم بۇگىنگى ءوزى جاسىنان جاتتاپ وسكەن اتاۋ سوزدەردى (تەرميندەردى) اينىتپاي تانىپ قويارى ءسوزسىز.

ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ، فونەتيكانىڭ مازمۇنى:

ءسوز باسى

ءتىل مۇشەلەرى

• سويلەۋ مەن سويلەم
• سويلەم مەن ءسوز
• ءسوز بەن بۋىندار
• بۋىن مەن دىبىس

قازاق تىلىندەگى دىبىستار

اتاۋىش سوزدەر

• زات ەسىم
• سىن ەسىم
• سان ەسىم
• ەسىمدىك

شىلاۋ سوزدەر

• ۇستەۋ
• دەمەۋ
• جالعاۋلىق
• وداعاي ءسوز

تاسىمال

احاڭ تۇڭعىش كىتابىنىڭ «ءسوز باسىندا» ءتىل، جازۋ، وقۋ، وقۋشىلاردى داعدىلاندىرۋ، سىناۋ تاقىرىبىندا قىسقا دا نۇسقا تۇجىرىمدى ويلارىن جەتكىزە كەتەدى: «ءتىل – ادامنىڭ ادامدىق بەلگىسىنىڭ زورى، جۇمسايتىن قارۋىنىڭ ءبىرى»، «ءبىزدىڭ زامانىمىز – جازۋ زامانى: جازۋمەن سويلەسۋ اۋىزبەن سويلەسۋدەن ارتىق دارەجەگە جەتكەن زامان»، «حالىق ءومىرى ءبىر جىلداپ، ون جىلداپ، قاتتا ءجۇز جىلداپ تا ەمەس، مىڭ جىلداپ سانالادى. سونداي ۇزاق ءومىرىنىڭ ىشىندە ءار حالىقتىڭ تۇتىنىپ كەلە جاتقان سوزدەرى، ول سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ تىزىلەتىن داعدىلى جولى، جۇيەسى، قيسىنى بولادى. ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى».

ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سويلەۋ مەن سويلەمدى، سويلەم مەن ءسوزدى، ءسوز بەن بۋىندى، بۋىن مەن دىبىستى تانىتانىن ايتادى. ال دىبىس تانۋدان ءحارىپ ماسەلەسى تۋادى. دىبىس پەن ءحارىپ ماسەلەسىنەن جازۋ ەرەجەلەرى مەن ءسوز تۇرلەرى، ءسوز تۇلعالارى مەن ءسوز وزگەرۋلەرى تۋادى. «ءسويتىپ «ءتىل-قۇرالدىڭ» 1-ءشى بولىمىندەگى دىبىس جۇيەسى مەن تۇرلەرى دەگەن ءتىل تانىتۋ بولىمىنە وسى ايتىلعان نارسەلەردىڭ ءبارى دە كىرەدى، ارقايسىسىنان قىسقاشا باستاۋىشتىق دارەجەلى ءبىلىم بەرىلەدى» دەيدى ۇستاز.

احاڭنىڭ «الىپپەسى» سياقتى «ءتىل-قۇرالدار» دا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى. ولاردىڭ ناقتى قانشا رەت، قانشا تارالىممەن باسىلىپ شىققانى ءالى ناقتىلانا قويعان جوق. ءبىز تومەندە بۇل كىتاپتاردىڭ قولىمىزعا تۇسكەندەرىن تانىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىك

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ءبىرىنشى جىلدىق. – ورىنبور، 1914. – 53 بەت.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ءبىرىنشى جىلدىق. – تاشكەنت، 1918. –   32 بەت.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ءبىرىنشى جىلدىق. – تاشكەنت، 1922. –   90 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1923. – 46 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءتورتىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1924. – 48 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. بەسىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1924. – 48 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. بەسىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1925. – 39 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. وزگەرتپەي بەسىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1926. – 39 بەت.

ءتىل-قۇرال. دىبىس جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءبىرىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. وزگەرتىلىپ، التىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1927. – 39 بەت.

«ءتىل-قۇرالدىڭ» ەكىنشى كىتابى – «مورفولوگيانىڭ» مازمۇنىنا دا كوڭىل اۋدارساڭىز ءجۇز جىلدى ارتقا تاستاپ، تىلىمىزدە ماڭگىلىككە ورناعان احاڭنىڭ تەرميندەرىنە ۇشىراساسىز.

سويلەۋ بولىمدەرى

• زات ەسىم

تاۋەلدى قالىپ

• وڭاشا تاۋەلدىك
• ورتاق تاۋەلدىك
• سىن ەسىم
• سان ەسىم
• ەسىمدىك

ەتىستىك

• ەتىستەر
• رايلار
• كوسەمشە
• ەسىمشە
• ۇستەۋ
• دەمەۋ
• جالعاۋلىقتار
• وداعاي

مورفولوگيانىڭ بىزگە بەلگىلى باسىلىمدارى مىنالار.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ەكىنشى جىلدىق. – ورىنبور، 1914 (سىرتقى مۇقابادا – 1915). – 120 بەت.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ەكىنشى جىلدىق. – تاشكەنت، 1920. – 96 ب.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ەكىنشى جىلدىق. – قازان، 1920. – 104 بەت.

ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ەكىنشى جىلدىق. ەكىنشى رەت باسىلۋى. – تاشكەنت، 1922. – 96 بەت.

ءتىل-قۇرال. ءسوز جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ەكىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1923. – 128 بەت.

ءتىل-قۇرال. ءسوز جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ەكىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءتورتىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1924. – 128 بەت.

ءتىل-قۇرال. ءسوزدىڭ جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ەكىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، جاڭا ەملەمەن بەسىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1925. – 122 بەت.

ءتىل-قۇرال. ءسوزدىڭ جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ەكىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، جاڭا ەملەمەن التىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1927. – 122 بەت.

سوناۋ 1914 جىلى-اق باستاۋىش مەكتەپتە بالالارعا ءتىل تانىتۋ ءۇش تاراۋ بولىپ بولىنەتىنىن اشىپ ايتقان احاڭ: «ءسوزدى دۇرىس ءتىزىپ سويلەۋ، اسىرەسە دۇرىس ءتىزىپ جازۋ ءۇشىنشى جىلدىق «ءتىل-قۇرالدا» ايتىلماقشى»، – دەگەنىمەن قازاق گرامماتيكاسىنىڭ سوڭعى تاراۋى – «سينتاكسيس» كىتابى كوپ كەيىن، 1923 جىلدان باستاپ عانا جارىق كوردى. مۇنىڭ سەبەبى قازىر دە عىلىمي ورتادا سينتاكسيس سالاسىنىڭ تابيعاتى كۇردەلى سانالىپ، وڭايلىقپەن تانىپ، زەرتتەپ-زەردەلەۋگە كونە بەرمەيتىندىگىنەن بولسا كەرەك.

بۇل ورايدا دا از سوزبەن ءۇشىنشى كىتاپتىڭ مازمۇنىنا كوڭىل ءبولۋ ارقىلى احاڭنىڭ سينتاكسيستى ءپان رەتىندە قالىپتاستىرعانىنا كوز جەتكىزەمىز.

سويلەم جۇيەسى

سويلەم جۇيەلەرى

• باستاۋىش
• بايانداۋىش
• انىقتاۋىش
• تولىقتاۋىش
• پىسىقتاۋىش
• بۇراتانا سوزدەر

سويلەم تۇرلەرى

• بولىمدى سويلەم
• بولىمسىز سويلەم
• تولىمدى سويلەم
• تولىمسىز سويلەم
• جالاڭ سويلەم
• جايىلما سويلەم
• سۇراۋلى سويلەم
• لەپتى سويلەم
• تىلەكتى سويلەم

ال ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپتىڭ تارالىمىنا كەلسەك، قولىمىزدى مىناداي مالىمەتتەر بار.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءبىرىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1923. – 68 بەت.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى ءhام تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانتقىش كىتاپ. ەكىنشى باسىلۋى. – ورىنبور، 1924. – 67 بەت.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، جاڭا ەملەمەن ءۇشىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا،
1925. – 73 بەت.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. ءتورتىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا، 1927. – 73 بەت.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، جاڭا ەملەمەن بەسىنشى باسىلۋى. – قىزىلوردا،
1927. – 73 بەت.

ءتىل-قۇرال. سويلەم جۇيەسى مەن تۇرلەرى. ءۇشىنشى ءتىل تانىتقىش كىتاپ. تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، جاڭا ەملەمەن التىنشى باسىلۋى. – تاشكەنت-قىزىلوردا، 1928. – 72 بەت.

سونىمەن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە جولىن كەسىپ، كوشىن توقتاتقان العاشقى قازاق وقۋلىقتارى مەن ولاردىڭ اۆتورلارى تۋرالى اڭگىمە ەندى عانا باستالدى. بۇگىنگى وزەكجاردى تالاپ – قازاق ۇلتتىق مەكتەبىن قالىپتاۋعا بۇل مۇرا وقۋلىقتاردىڭ قانشالىقتى پايداسى بارلىعى تۋرالى ەڭ الدىمەن ۇستازدار قاۋىمى ءۇن قوسسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى، كەڭەسىپ پىشكەن تون ەشقاشان كەلتە بولماس.

(جالعاسى بار)

پروف. عاريفوللا انەس

I ماقالا: ءار نارسە «الىپپەدەن» باستالادى...

II ماقالا: اعارتۋشىنىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى حاقىندا

Abai.kz