ومار جالەلۇلى، ابايتانۋشى: قازاق مەملەكەتتىگىندە اتالىقتاردىڭ ماڭىزى زور بولعان
- ومار اعا، وسى جاقىندا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى جامبىل ءوماريدىڭ «اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ءوزىڭىز باسقارىپ، جۇرگىزگەن ەدىڭىز. سوعان قاراعاندا، بۇل كىتاپ سىزگە جاقسى تانىس بولار دەپ ويلادىق. وسى ورايدا، «اتالىقتار ينستيتۋتى دەگەن نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوندىقتان دا ەڭ اۋەلى «اتالىق» دەگەندى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.
- جالپى، ءبىز بۇرىن «اتالىق» دەگەن ءسوزدى حانداردىڭ بالاسىن تاربيەلەيتىن ادام دەگەن ۇعىممەن بايلانىستا عانا قابىلداپ كەلدىك. ونى دا كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن. ال مىنا ءتول مادەنيەتىمىزدەن اجىراعان جاھاندانۋ زامانىندا «اتالىق» سىندى كونە اتاۋلاردى سانادا جاڭعىرتۋ قيىننىڭ قيىنى بولايىن دەپ تۇر.
جامبىل وماريدىڭ ايتۋىنشا، اتالىقتار ينستيتۋتى سوناۋ كونە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. اتالىق مارتەبەسىنە ءجۇزدىڭ بەلدى، بەلگىلى دەگەن رۋلارى يە بولادى ەكەن. قازاقتا «ارعىن بولساڭ التاي بول، الشىن بولساڭ، اداي بول...» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەگى رۋلارعا نەگە ەرەكشە باسىمدىق بەرىلدى ەكەن دەگەن سۇراققا كوپتەن بەرى جاۋاپ تاپپاي ءجۇر ەدىك. نەگە اعا بالاسى ارعىن ىشىندەگى التاي اتاسىن وسىنداي دەڭگەيگە كوتەردىك دەگەن سۇراق كوكەيدى تەسەتىن.
- ومار اعا، وسى جاقىندا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى جامبىل ءوماريدىڭ «اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ءوزىڭىز باسقارىپ، جۇرگىزگەن ەدىڭىز. سوعان قاراعاندا، بۇل كىتاپ سىزگە جاقسى تانىس بولار دەپ ويلادىق. وسى ورايدا، «اتالىقتار ينستيتۋتى دەگەن نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوندىقتان دا ەڭ اۋەلى «اتالىق» دەگەندى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.
- جالپى، ءبىز بۇرىن «اتالىق» دەگەن ءسوزدى حانداردىڭ بالاسىن تاربيەلەيتىن ادام دەگەن ۇعىممەن بايلانىستا عانا قابىلداپ كەلدىك. ونى دا كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن. ال مىنا ءتول مادەنيەتىمىزدەن اجىراعان جاھاندانۋ زامانىندا «اتالىق» سىندى كونە اتاۋلاردى سانادا جاڭعىرتۋ قيىننىڭ قيىنى بولايىن دەپ تۇر.
جامبىل وماريدىڭ ايتۋىنشا، اتالىقتار ينستيتۋتى سوناۋ كونە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. اتالىق مارتەبەسىنە ءجۇزدىڭ بەلدى، بەلگىلى دەگەن رۋلارى يە بولادى ەكەن. قازاقتا «ارعىن بولساڭ التاي بول، الشىن بولساڭ، اداي بول...» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەگى رۋلارعا نەگە ەرەكشە باسىمدىق بەرىلدى ەكەن دەگەن سۇراققا كوپتەن بەرى جاۋاپ تاپپاي ءجۇر ەدىك. نەگە اعا بالاسى ارعىن ىشىندەگى التاي اتاسىن وسىنداي دەڭگەيگە كوتەردىك دەگەن سۇراق كوكەيدى تەسەتىن.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءوزىنىڭ «قازاق شەجىرەسىندە»: «تىشقاننىڭ دا ءساۋىرى بولادى دەسەدى. التاي ارعىننىڭ ءساۋىرى بولادى ەكەن»، - دەيدى. ءبىز عىلىمي سوزدىكتەردەن وسىنداعى «ءساۋىر» ءسوزىن قاراپ ەدىك. سويتسە، «ءساۋىر» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «بۇقا» جانە «تورپاق شوقجۇلدىزى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. سوندا ارعىننىڭ مىقتىسى، «بۇقاسى» بولعان التاي رۋىنان اتالىقتار شىعۋىنا بايلانىستى وسىنداي مارتەبەگە كوتەرىلگەن دەگەن تۇجىرىم شىعادى. ال اتالىقتار حاننىڭ قالقانى بولعان، بالاسىن تاربيەلەگەن، بىلايشا ايتقاندا، حاننىڭ باس ءۋازىرى، كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان، تەك سىرتقى عانا ەمەس، ىشكى ساياساتىنا دا، ودان قالا بەردى حان سارايىنىڭ ىشكى جۇمىستارىنا دا ارالاسىپ وتىرعان. حان اتالىقتارىن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىنا دا جۇمساعان. قىسقاسى، اتالىقتار حاننىڭ جولىندا ءىسىن، كۇشىن سارپ ەتكەن.
- ارىستان، بارقى، نيازدار قاي حانداردىڭ اتالىعى بولدى ەكەن؟
- التايدان تارايتىن سايدالى دەگەن رۋدان ارىستان اتالىق تۋادى. ول كەزىندە حاقنازار حاننىڭ اتالىعى بولعان. ودان كەيىن ارىستاننىڭ ۇرپاعى بارقى تاۋكە حاننىڭ اتالىعى بولعان. ال بارقىنىڭ ۇرپاعى نياز باتىر ابىلمامبەت حاننىڭ اتالىعى ەكەن. سوندا بۇل ينستيتۋتتىڭ كونەلىگى سونداي - سوناۋ حاقنازار حاننان باستاۋ الادى دەگەن ءسوز. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر اۋلەتتەن تاراعان اتالىقتار ينستيتۋتى 300 جىلداي ۋاقىتتى قامتىعان كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسىنى ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەي كەلدىك.
- نە سەبەپتى؟
- ويتكەنى بىزدە حاندىق جۇيە جويىلدى. ءبىزدى وتارلاۋ ءۇشىن، جويۋ ءۇشىن تاريحي سانانى جويۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان دا حانداردى الاۋىز، ءبىر-بىرىمەن قىرىقپىشاق ەتىپ كورسەتتى. حانداردىڭ ءوزى تاريحي ساحنادان جويىلىپ جاتقاندا، اتالىقتار تىپتەن جوعالدى دەسەك تە بولادى. قازىرگى كەزدە اتالىقتار اۋلەتىنىڭ جارىققا شىعۋى ارقىلى قازاق تاريحىنا قان جۇگىرىپ، جان كىرە باستايدى.
- اتالىقتار ينستيتۋتىنا ۇقساس ينستيتۋتى بار ەلدەر بار ما؟ الدە مۇنداي ينستيتۋت بىزدە عانا ما؟
- مۇنداي ينستيتۋت جاپونداردا دا بار. ولاردا دا يمپەراتورعا بەرىلگەن، پاتشا ءۇشىن جانىن پيدا ەتەتىن رۋلار بولعان. ولار يمپەراتور جولىندا وزدەرىن قۇرباندىققا شالۋعا دەيىن بارادى. سونداي جانكەشتىلىك تانىتقان بىزدە وسى اتالىقتار اۋلەتى ەكەن. جالپى، كىتاپتىڭ جارىق كورۋى تاريحىمىزعا ۇلكەن جاڭالىق اكەلىپ وتىر.
- ەڭبەك، نەگىزىنەن، قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان؟
- بىزدە كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحىمىز كوبىنە ورىستىڭ، اراب-پارسىنىڭ جازبالارىنا سۇيەنۋ ارقىلى جازىلاتىن. بۇل كىتاپتا دا اراب-پارسى جازبالارىنا سۇيەنەدى، بىراق مۇندا قازاقتىڭ ءتول شەجىرەسى مەن اۋىز ادەبيەتىندەگى دەرەكتەر ءبىرىنشى ورىنعا قويىلعان.
قازاق تاريحىنىڭ دا وزىندىك ءداستۇرى بار. ول تۇرىك شەجىرەسىن جازعان سوناۋ ءابىلعازىدان، قادىرعالي جالايريدان باستاۋ الىپ، ءماشھۇردىڭ شەجىرەسىمەن جالعاسىن تابادى. مىنە، وسىلاردىڭ ەڭبەگى، ياعني شەجىرە مەن اۋىز ادەبيەتكە نەگىزدەلگەن تاريح قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحى اتاندى. سول ءداستۇرلى تاريحتىڭ ەڭ سوڭعى وكىلى ەرماحان بەكماحانوۆ ەدى. بەكماحانوۆ رەپرەسسياعا ۇشىراعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحى توقتاپ قالىپ ەدى. ەندى سول ءۇزىلىپ قالعان جەلىنى جامبىل اعامىز جالعاستىردى دەسە دە بولادى. بۇل كىتاپتىڭ تاعى ءبىر قۇندىلىعى وسىندا.
- بۇل اتالىقتاردىڭ ۇرپاعى قاي جەردە قونىس تەپكەن؟
- بارقىنىڭ اۋلەتى تۇركىستان مەن تاشكەنتتىڭ ماڭايىندا قونىس تەپكەن ەكەن. كەيىن شەكارا بولىسكەندە ولاردىڭ ءبىراز بولىگى وزبەكستان تەرريتورياسىندا قالىپ، ولاردىڭ ىشىندە وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەندەرى دە بار كورىنەدى. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە بۇل اتالىقتار اۋلەتى دە كەلدى. كىتاپ شىققاننان كەيىن ولاردىڭ ساناسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر پايدا بولىپ، وزدەرىنىڭ تەگىن تانىپ، قازاقتىققا قايتا ورالىپ جاتقان جايى بار. بۇل كىتاپ تەك ءبىر اۋلەتتى عانا ايتىپ قويمايدى، قانشاما تاريحتى قامتيدى. قازاقتىڭ باسىن قۇراۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر.
اۆتور: سالتان ساكەن
