قازاقستان تاۋەلسiزدiك تاريحىنداعى ماڭىزى زور تۇلعالاردىڭ بiرi - مۇستافا شوقاي ەكەنi اقيقات. مiنە، وسىعان وراي قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعىنا وراي جاقىندا الماتىدا شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا "مۇستافا شوقايدىڭ عىلىمي مۇراسى جانە قازiرگi زامان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتi. بۇل - مۇستافا شوقايعا ارنالىپ حالىقارالىق دارەجەدە وتكiزiلگەن تۇڭعىش عىلىمي كونفەرەنتسيا.

حالىقارالىق جينالىسقا كوپتەگەن عالىمدار قاتىستى. ولاردىڭ اراسىندا ش.ءۋاليحانوۆ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور حانكەلدى ءابجانوۆ، مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان، اكادەميك پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆ، پروفەسسور گۇلجاۋحار كوكەباەۆا، تۇرىك عالىمدارى دوتسەنت ايحان پالا، دوتسەنت سەفا حەكيموعلى جانە باسقا دا عالىمدار قاتىستى.
كونفەرەنتسيانى اشۋ سوزىندە شىعىس­تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "ۇلى تۇلعالاردى بىلمەيىنشە بۇرىنعى داۋىرلەردىڭ ءبىر دە ءبىرىن تانىپ بىلۋگە بولمايدى" دەگەن ءسوزىن اتاپ ءوتىپ، مۇستافا شوقايدىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتى اكادەميك كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن شوقايدىڭ بۇكىل ەڭبەكتەرىنىڭ 13 تومدىعىن باسپاعا دايىنداپ جاتقانىن جەتكىزدى.

قازاقستان تاۋەلسiزدiك تاريحىنداعى ماڭىزى زور تۇلعالاردىڭ بiرi - مۇستافا شوقاي ەكەنi اقيقات. مiنە، وسىعان وراي قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعىنا وراي جاقىندا الماتىدا شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا "مۇستافا شوقايدىڭ عىلىمي مۇراسى جانە قازiرگi زامان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتi. بۇل - مۇستافا شوقايعا ارنالىپ حالىقارالىق دارەجەدە وتكiزiلگەن تۇڭعىش عىلىمي كونفەرەنتسيا.

حالىقارالىق جينالىسقا كوپتەگەن عالىمدار قاتىستى. ولاردىڭ اراسىندا ش.ءۋاليحانوۆ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور حانكەلدى ءابجانوۆ، مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان، اكادەميك پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆ، پروفەسسور گۇلجاۋحار كوكەباەۆا، تۇرىك عالىمدارى دوتسەنت ايحان پالا، دوتسەنت سەفا حەكيموعلى جانە باسقا دا عالىمدار قاتىستى.
كونفەرەنتسيانى اشۋ سوزىندە شىعىس­تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "ۇلى تۇلعالاردى بىلمەيىنشە بۇرىنعى داۋىرلەردىڭ ءبىر دە ءبىرىن تانىپ بىلۋگە بولمايدى" دەگەن ءسوزىن اتاپ ءوتىپ، مۇستافا شوقايدىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتى اكادەميك كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن شوقايدىڭ بۇكىل ەڭبەكتەرىنىڭ 13 تومدىعىن باسپاعا دايىنداپ جاتقانىن جەتكىزدى.
ءال-فارابي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گۇلجاۋحار كوكەباەۆا ءوزىنىڭ پولشا جانە گەرمانيا ارحيۆتەرىندە جۇمىس ىستەگەنىن ايتا كەلىپ، ولاردا مۇستافا شوقايدىڭ ناتسيستەرمەن بىرگە ىستەسكەن ساتقىن ەكەنىن ايعاقتايتىن ءبىر دە ءبىر قۇجات بولماعانىن، كەرىسىنشە ونىڭ ناتسيستەرگە قارسى بولعانىن كورسەتەتىن كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ بار ەكەنىن باسا كورسەتتى.
مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان رەسەيلىك تاريحشىلار ءالى دە بولسا شوقايعا ساتقىن رەتىندە باعا بەرىپ كەلگەنىن ايتىپ ءوتتى. ءتىپتى ولار ناتسيستىك ارميا قاتارىندا قىزمەت ىستەگەن ۆلاسوۆتى، اق گۆاردياشى دەنيكين ىسپەتتى قولباسشىلاردى ورىس پاتريوتى دەپ اقتاۋدا، بىراق تۇركىستان لەگيونىندا بولعانداردى ساتقىن رەتىندە اياۋسىز سىناۋدا ەكەن. بۇعان قاراعاندا، رەسەيلىك تاريحشىلار شوقاي تۋرالى زەرتتەۋلەردەگى سوڭعى جىلداردا قازاق عالىمدارىنىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنەن حابارسىز كورىنەدى. بۇنىڭ باستى سەبەبى رەسەي عالىمدارىنىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىندە جاتسا كەرەك. سوندىقتان قازاق تىلىندەگى شوقاي تۋرالى ماڭىزدى زەرتتەۋلەردى ورىس، اعىلشىن، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىنە اۋدارىپ وتىرۋ قاجەت سياقتى. وسى ورايدا ماڭىزدى ءبىر قادام ءبىزدىڭ 2002 جىلى تۇرىك، 2004 جىلى قازاق تىلىندە شىققان «مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى جانە كۇرەسى» اتتى ەڭبەگىمىز فرانتسۋز پارلامەنتىنىڭ دەمەۋىمەن فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقاندىعىندا بولىپ وتىر. جاقىن ارادا پاريجدە باسپادان جارىق كورمەك. بۇل كىتاپ جانە باسقا دا قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ورىس تىلىنە دە اۋدارىلعاندا بالكىم شوقايدىڭ ساتقىن ەمەس ەكەنىن بىلسە دە، بىلمەگەن بولىپ وتىرعان رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىزگە جاۋاپ بولار ەدى.
ال ەندى وسىدان ءدال 70 جىل بۇرىن، اتاپ ايتقاندا 1941 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى دۇنيەدەن وتكەن شوقايدىڭ مۇراسى، يدەيالارى بۇگىنگى قازاقستانعا نە بەرەدى دەگەن سۇراققا كەلەيىك.
مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا ءبىز نەگە مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسيادا جۇرگەن كەزىندە تاۋەلسىز ۇلتتىق قازاق مەملەكەتى تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىن تالدامايمىز. ونىڭ پىكىرلەرىن بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ بارىسىنداعى ءىس-شارالارعا پايدالانبايمىز. نەگىزىندە، مۇنى پايدالانعاندار جوق ەمەس. اسىرەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2005 جىلى اقپان ايىنداعى جولداۋىندا شوقايدىڭ كەزىندە ايتىپ كەتكەن ء"بىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسىن" ودان ءارى دامىتىپ "ورتالىق ازيا وداعىن" ۇسىنعان ەدى.
شوقاي يدەولوگيالىق قىسىم شەكتەۋلەر بولماعان ەركىن ورتادا كەڭەس وداعىنىڭ قول استىنداعى قازاقستان، ءتىپتى بۇكىل تۇركىستان ءۇشىن تاۋەلسىزدىككە قالاي قول جەتەتىنى، تاۋەلسىز بولعاندا قالاي ءومىر سۇرە الاتىندىعى جونىندە ويلانىپ-تولعانىپ باعا جەتپەس، قۇندى يدەيالار قالدىرىپ كەتكەن. ەگەر بۇكىل الاش قايراتكەرلەرى، اتاپ ايتقاندا ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن، مىرجاقىپ دۋلات، ماعجان جۇماباي سىندى ۇلى تۇلعالارىمىز دا سول كەزدە ەۋروپاعا شىققاندا نە بولار ەدى؟ ولار بىزگە تاۋەلسىزدىك جونىندە قانداي ويلار تاستاپ كەتەر ەدى؟ ءبىر مۇستافا شوقايدىڭ ءوزى شەتەلدە، ەۋروپالىق عىلىمي ورتادا، كورنەكتى ساياسي تۇلعالاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ قازاقستان جانە بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ء"بىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسىن" جانە ولاردىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل جانە تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ويلار مەن پىكىرلەر تاستاپ كەتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى ونىڭ قوماقتى ەڭبەگى «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1929 - 1939 جىلدارى اراسىندا جاريالانعان 117-سانىندا ورىن الۋدا.
سوندىقتان ءبىز «ياش تۇركىستان» جۋرنا­لىن­داعى تەك شوقايدىڭ جازعاندارىن عانا ەمەس، بۇكىل جازىلعانداردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ باسۋعا ءتيىسپىز.
ويتكەنى شوقايدىڭ "ياش تۇركىستان" جۋرنالى - تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەستىڭ تۋى بولىپ تابىلادى. جۋرنالدىڭ ماقساتىن العاشقى سانىندا اتاپ كورسەتكەن شوقاي مۇنىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىنا قول جەتكىزۋى جولىنداعى كۇرەس ەكەندىگىن ايتادى. ال بۇل كۇرەستىڭ نەگىزىن ساياسات، مادەنيەت جانە ءتىل سالالارىنداعى جۇمىستار قۇرايدى. شوقايدىڭ پىكىرى بويىنشا ەڭ الدىمەن تۇركى الەمىندە مادەنيەت پەن ءتىل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. تۇركى مادەنيەتىن بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مادەنيەتى دەپ ۇعىنعان ءجون. تۇركى حالىقتارى ءبىر-ءبىرىنىڭ سويلەگەنىن جانە جازعانىن ەشقانداي اۋدارماشىسىز ءتۇسىنۋى كەرەك. ستامبۋلدا شىققان گازەت سامارقاندا دا وقىلۋعا ءتيىس. وسىلايشا، تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى بىرلىك پەن تۋىستىق سەزىمدەرى كۇشەيە بەرمەك. وسىنداي بىرلىك-بەرەكە قامتاماسىز ەتىلگەننەن كەيىن باسقا حالىقتارمەن تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىندە وداقتاسۋدى جاقتايدى. شوقاي مۇنى تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قاجەت دەپ سانايدى.
مىنە، وسىنداي قۇندى ويلار «ياش تۇركىستان» بەتتەرىندە كوپ كەزدەسەدى. بۇل - ەگەمەندىكتى نىعايتۋ، باياندى ەتۋ، ماڭگىلىك ەتۋ جونىندەگى بۇكىل ساياسات شارالاردىڭ جيىنتىعىنىڭ اتاۋى. گەوساياساتتىڭ اتىنان دا اڭعارىلعانىنداي ءۇش تۇعىرى بار. ءبىرىنشىسى ەكوساياسات، ياعني ەكونوميكالىق ساياسات، ەكىنشىسى گەوساياسات، گەوگرافيامىزدى، قازاقشا ايتقاندا جاعراپيامىزدى، ەلدىڭ تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ جانە ەلدىڭ ايماقتىق ورنالاسۋىنا قاراي ساياسات جۇرگىزۋ، ياعني گەوپوليتيكا. ءۇشىنشىسى ەتنوساياسات، ول قازاق حالقىنىڭ ەتنومادەنيەتىن، وزگە حالىقتاردى كەمسىتپەستەن قالپىنا كەلتىرۋ ساياساتى. ءبىر ەل وسى ءۇش سالادا مىقتى بولمايىنشا ەگەمەندىگىن ساقتاي الماس دەمەكپىن. قازاقستان الدىنعى ەكى ساياساتتا الەمدى تاڭ قالدىرارلىق ۇلكەن تابىستارعا جەتتى. ەندى ەگەمەندىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ەتنوساياساتتا ۇلكەن تابىسقا جەتۋىمىز قاجەت. ويتكەنى الەمدىك كۇشكە يە ەلدەردىڭ ەتنومادەنيەتتىك پروبلەمالارى جوق. ماسەلەن رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەگەن ورىس، امەريكادا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەن امەريكالىق، كىتايدا قىتاي ءتىلىن بىلمەگەن قىتاي بار ما دەگەن سۇراققا جوق دەپ جاۋاپ الاسىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتىڭ ەتنوساياساتى قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەگەن قازاق بار ما دەگەن سۇراققا جوق دەپ جاۋاپ الىنعاندا تابىسقا جەتكەن بولادى. گەوساياساتتا ەگەمەندىكتىڭ كەپىلىنىڭ جاس­تار ەكەنى داۋسىز. شوقايدىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسى ءۇشىن زور ءۇمىت ارتقان "ياش تۇركىستان", ياعني "جاس تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ اتى كەزدەيسوق قويىلعان ات ەمەس، قايتا سانالى تۇردە جاسالعان تاڭداۋ ەدى. مۇنىڭ ءوزى، شوقايدىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىندە جاستارعا دەگەن سەنىمىنەن تۋىنداعان ەدى. بۇل سەنىمىن شوقاي ءبىر سويلەممەن بىلاي دەپ ورتاعا سالادى: ء"بىز تاۋەلسىز تۇركىستانىمىز ءۇشىن قاجەتتى بارلىق نارسەنى جاس ۇرپاقتان كۇتەمىز." سول سەكىلدى تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن قاجەتتى بارلىق نارسەنى جاس ۇرپاقتان كۇتۋگە بولادى. ولاردى وسى ورايدا ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شوقاي سىندى تاۋەلسىزدىككە بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارناعان تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى جانە يدەيالارىمەن تانىستىرۋىمىز قاجەت.

22.12.2011

ابدiۋاقاپ قارا،
ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى،
شوقايتانۋشى

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=7051