مۇحان يساحان. جاڭاوزەن ءدۇمپۋىنىڭ داقپىرتى مەن اقيقاتى
الالاي دا بۇلالاي... باس جارىلدى. قول سىندى. قان توگىلدى. ايدىن كۇننىڭ امانىندا ازاماتتارىمىز مىرىشقا تۇيرەلدى. جاڭاوزەندە جەتى ايدان بەرى ەرەۋىلدەتكەن جۇرت، دۇرىسى كەرنەۋى زاپىرانعا تولى، كەتەۋى كەتكەن مۇنايشى قاۋىم قاسيەتتى جۇما كۇنى وسى كۇنگە دەيىن ءجۇنى جىعىلماعان جەرگىلىكتى ماڭعاز بيلىكتى جۇندەي ءتۇتتى. جەتى ايدان بەرى ناپاقا تاپپاعان اش-جالاڭاش جۇرت ءسوز ۇقپايتىن شەنەۋنىكتەردى اقىرى بولماعان سوڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، تەزگە سالماق بولدى. جارتى جىلدان استام ۋاقىت ناۋمەز كۇيدە نارازىلىق جاساعان مۇنايشىلاردىڭ جانايقايى اقىر-اياعىندا قىلشا موينى تالشا كەسىلىپ، جانپيدا-ءجانتاسىلىم ەتۋىمەن تىڭشىدى. ءيا، بيلىك قولىن قانعا مالىدى. ءوز حالقىن قويشا قىرىپ سالدى. بۇلعاق اياۋسىز قاندى قاساپ قىرعىنمەن جانشىلعانىمەن، ءدۇيىم ەل دۇرمەككە ەرىپ، ايقايعا سۇرەڭ قوستى. جاڭاوزەن جارىلىسىنىڭ جاڭعىرىعى شەتپە مەن اقتاۋعا ۇلاسىپ، الماتىعا دەيىن جەتتى. كوتەرىلىس رۋحى اسقاقتاعان ۇستىنە اسقاقتاي ءتۇستى. دەگبىرى ۇشقان داراقى بيلىك وكىلدەرى امالسىزدان كوپتىڭ ىعىنا جىعىلدى. حانىمىزدىڭ ءوزى ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، حالقىنىڭ الدىنان ءوتتى. حالىق تالابىنا كوندىگۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىمەن قاندى قىرعىن «جاڭاوزەن وقيعاسى» بىزگە قانداي ساباعىن قالدىردى؟
وقيعا قالاي ءوربىدى؟
الالاي دا بۇلالاي... باس جارىلدى. قول سىندى. قان توگىلدى. ايدىن كۇننىڭ امانىندا ازاماتتارىمىز مىرىشقا تۇيرەلدى. جاڭاوزەندە جەتى ايدان بەرى ەرەۋىلدەتكەن جۇرت، دۇرىسى كەرنەۋى زاپىرانعا تولى، كەتەۋى كەتكەن مۇنايشى قاۋىم قاسيەتتى جۇما كۇنى وسى كۇنگە دەيىن ءجۇنى جىعىلماعان جەرگىلىكتى ماڭعاز بيلىكتى جۇندەي ءتۇتتى. جەتى ايدان بەرى ناپاقا تاپپاعان اش-جالاڭاش جۇرت ءسوز ۇقپايتىن شەنەۋنىكتەردى اقىرى بولماعان سوڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، تەزگە سالماق بولدى. جارتى جىلدان استام ۋاقىت ناۋمەز كۇيدە نارازىلىق جاساعان مۇنايشىلاردىڭ جانايقايى اقىر-اياعىندا قىلشا موينى تالشا كەسىلىپ، جانپيدا-ءجانتاسىلىم ەتۋىمەن تىڭشىدى. ءيا، بيلىك قولىن قانعا مالىدى. ءوز حالقىن قويشا قىرىپ سالدى. بۇلعاق اياۋسىز قاندى قاساپ قىرعىنمەن جانشىلعانىمەن، ءدۇيىم ەل دۇرمەككە ەرىپ، ايقايعا سۇرەڭ قوستى. جاڭاوزەن جارىلىسىنىڭ جاڭعىرىعى شەتپە مەن اقتاۋعا ۇلاسىپ، الماتىعا دەيىن جەتتى. كوتەرىلىس رۋحى اسقاقتاعان ۇستىنە اسقاقتاي ءتۇستى. دەگبىرى ۇشقان داراقى بيلىك وكىلدەرى امالسىزدان كوپتىڭ ىعىنا جىعىلدى. حانىمىزدىڭ ءوزى ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، حالقىنىڭ الدىنان ءوتتى. حالىق تالابىنا كوندىگۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىمەن قاندى قىرعىن «جاڭاوزەن وقيعاسى» بىزگە قانداي ساباعىن قالدىردى؟
وقيعا قالاي ءوربىدى؟
ءاسىلى، تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى شىقپاي جاتىپ، قاندى وقيعانىڭ قالاي وربىگەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەسەك تە، وسى كۇنگە دەيىن عالامتوردا جاريالانعان دەرەكتەردى تالداي وتىرىپ، بۇلعاق بارىسىن شامالاپ دولبارلاۋعا بولاتىن سەكىلدى. جەتى ايدان بەرگى مۇڭ-زارى بيلىكتىڭ جەتەسىنە جەتپەگەن سوڭ ەرەۋىلشىلدەر جەلتوقساننىڭ 16 كۇنى كەڭ ماسشتابتا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزبەك بولعانعا ۇقسايدى. ءيا، ەرەۋىلشىلدەر نەگە ءدال وسى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى كۇنىن تاڭداپ الدى دەگەن ساۋال ءبارىمىزدىڭ سانامىزدا قىلاڭ بەرەدى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، ناق تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىق مەرەيلى شاعىن تويلاۋ كەزىندە توپالاڭ جاساعان ءجون بە ەدى؟ البەتتە، «جوق» دەيمىز ءبارىمىز ءبىراۋىزدان.
ايتكەنمەن، ەرەۋىلشىلدەردىڭ جەتى ايدان بەرگى جانايقايىن بيلىك قاپەرىنە دە العان جوق. بىرنەشە رەت «وزەنمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ وكىلدەرىمەن بەيبىت تۇردە ءبىر ۇستەلدىڭ باسىنا كەلگەنىمەن، ەكى تاراپ ورتاق مامىلەگە كەلە المادى. كەلە المادى ەمەس، شىنىن ايتار بولساق، بيلىك سالىق تولەپ، قازىناعا پايداسىن تيگىزىپ وتىرعان «وزەنمۇنايگاز» باسشىلارىن قولدادى. رۇقساتسىز ەرەۋىلگە شىقتىڭدار دەپ، مۇنايشىلاردى بىرلەپ ەمەس، جۇزدەپ جۇمىستان قۋدى. كەسىپ الساڭ كەسىپ ال، شاۋىپ الساڭ شاۋىپ ال دەگەن سىڭايمەن مىزباقپادى.
اشىنعان ەرەۋىلشىلدەر جانداۋىسىن زورايتىپ جەتكىزۋ ماقساتىندا امال جوق توڭكەرىس جاساۋدىڭ تالماتۇسى - حالىق قالىڭ ءنوپىر بولىپ جينالاتىن مەجەلى كۇنى مايدانعا شىقتى. زادىندا، مۇنايشىلار تاۋەلسىزدىك تويىن تويلاۋعا قۇلىقسىز بولسا دا، وزدەرىنىڭ شىن مانىندەگى تاۋەلسىز ويدىڭ ويىنشىسى ەكەنىن ايگىلەمەك بولدى. قازاق قوعامىن جيىرما جىل بويى جاسىق، جاۋتىك ەتىپ تاربيەلەگىسى كەلگەن تاسقۇرساۋ بيلىكتىڭ الىمجەتتىك ارەكەتىنە ازات ەلدىڭ وعلاندارى توزبەيتىنىن كورسەتپەك بولدى. ياكي، بودان ەلدىڭ ەمەس، بوستاندىق سۇيگىش حالىقتىڭ ۇلاندارى ەكەنىن پاش ەتپەك بولعان ءتارىزدى. وسى بايلامعا بەل بۋعان ەرەۋىلشى قاۋىم اتويلاپ الاڭعا شىقتى...
«وزەنەنەرگومۇناي» مەكەمەسىنىڭ جۇمىسشىسى ورازباي تۇرسىنباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەرەۋىلشىلدەر حالىقتىڭ نارازى كوڭىل-كۇيى جايلى رەسمي حات جازىپ، جەرگىلىكتى بيلىككە الدىن-الا ەسكەرتكەن كورىنەدى.
- مەن ءوز قولىممەن جاڭاوزەن قالاسى پروكۋرورى مارات تويجانعا، قالا اكىمى وراق سارىبوپەەۆتىڭ كەڭسەسىنە اپارىپ، ەسكەرتۋ حات تاپسىردىم جانە تىركەتتىم. وندا «16-سى كۇنى تويدىڭ توپالاڭى شىعۋى مۇمكىن، بىراق ونى ەرەۋىلشىلەردەن كورمەڭدەر، حالىقتىڭ نارازىلىعى ءپىسىپ كەلەدى» دەپ بايانداعان ەدىك، - دەيدى ورازباي تۇرسىنباەۆ ازاتتىق راديوسىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن مالىمدەمەسىندە.
ونىڭ ايتۋىنشا جەرگىلىكتى بيلىك ەرەۋىلشىلەر ەسكەرتۋىنە قۇلاق اسپاعان. «ءبىزدىڭ نارازىلىعىمىزعا قاراماستان الاڭنىڭ قاق ورتاسىنا اكەلىپ كيىز ۇيلەر تىگىلە باستادى. ادەتتە مۇنداي ۇيلەردىڭ الاڭىنا شەتىن الا تىگىلەتىن ءوز ورىندارى بار ەدى. دەگەنمەن ولار ادەيى ەلدىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزدىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا ەرەۋىلشىلەر تۇرعان جەرگە اكەپ ورناتتى» دەيدى ەرەۋىلشى وتانداسىمىز.
- بىراق مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ شىدامىن تاۋىسقان ءتارىزدى. الاڭدا سۋىقتا ەرەۋىلدەپ تۇرعاندار شوعىرى از بولعانمەن ولاردىڭ تۋعان-تۋىستارى جەتەرلىك. ولاردىڭ بارلىعىن اش، اقشاسىز ءومىر ءسۇرۋ جالىقتىردى. قالاي بولعان دا ءبىر جاعىنا شىعۋ كەرەك بولدى، - دەپ تۇسىندىرەدى جاعدايدى ورازباي تۇرسىنباەۆ.
ال ەرەۋىلشى مارات جۇسىپباەۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، ولاردىڭ «الاڭدى بوساتىڭدار» دەگەن تالابىنان سوڭ پوليتسيا كۇش قولدانا باستاعان. وسى كەزدە «وزەنمۇنايگاز» كومپانياسى جۇمىسشىلارىنىڭ كيىمدەرىن كيگەن ءجۇز قارالى ادام توسىننان الاڭعا كەلىپ، شۋ كوتەرگەن. قانى قىزىپ تۇرعان قالىڭ بۇقارا الاڭدا تۇرعان شىرشانى، مۋزىكا ويناپ تۇرعان دىبىس كۇشەيتكىش اسپاپتاردى، اۆتوبۋستى، اعاش ۇيلەردى ورتەپ جىبەرگەن.
ادەپكىدە، ەكپىنى جەلدەي ەسكەن قالىڭ نوپىرگە شاماسى كەلمەگەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قارۋلانىپ، الاڭعا قايتا ورالىپ كەلىپ، ەرەۋىلشىلدەرگە تارس-تۇرس اۆتوماتتان وق جاۋدىرعان. قارداي بوراعان اجال وعىنان ەرەۋىلشىلدەردىڭ الدىڭعى لەگى قوعاداي جاپىرىلىپ، سۇلاپ تۇسكەن. كەيىن شەگىنىپ، قانى قارايعان ەرەۋىلشىلدەردىڭ ءبىر توبى «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالى كەڭسەسى، جاڭاوزەن قالالىق اكىمشىلىگى عيماراتى مەن قالاداعى ۇلكەن قوناق ۇيلەردىڭ ءبىرى «ارۋانانىڭ» ورتەپ جىبەرگەن.
ال، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قاشىپ قۇتىلا الماي، شالا-جانسار قولعا تۇسكەن ەرەۋىلشىلدەردى رەزەڭكە سويىلمەن ساباپ، ءبىرجولا شارۋاسىن تىندىرىپ جاتتى (ازاتتىق راديوسى جاريالاعان بەينەتاسپادا كورسەتىلدى). الاڭدا جايراپ جاتقان جۇزدەگەن ەرەۋىلشىنى جەدەل جاردەم شاما-شارقى كەلگەنشە اۋرۋحاناعا جەتكىزۋمەن بولعان. العاشقى ايقاستا-اق، ونعا تارتا ەرەۋىلشى ءجانتاسىلىم ەتىپ، جەتپىسكە جۋىعى اۋىر جارالانىپ، اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەن. قازا تاپقانداردىڭ التاۋى پوليتسيا قىزمەتەرى دەپ رەسمي مالىمدەمە تاراتىلعانىمەن، ەرەۋىلشىلدەرمەن تىلدەسكەن ازاتتىق راديوسىنىڭ تىلشىلەرى بۇل دەرەكتى راستاماي وتىر. بەيرەسمي دەرەكتەردە كەرىسىنشە ەرەۋىلشىلەردەن جەتپىسكە جۋىق جان شەيىت ءتۇسىپ، بەس جۇزدەي ادام جارالانىپتى. بيلىكتىڭ ماسەلەنى ۋاقىتىندا شەشپەي، ۋشىققان كەزىندە ءوز حالقىن وققا بايلاۋى، چەرچيلدىڭ «ماعان مىڭ ادامنىڭ قانىنان ءبىر تامشى مۇناي ارتىق» دەگەن وسپادار ءسوزىن ەسىمىزگە تۇسىرەدى...
شەتپە، اقتاۋ، الماتىداعى تولقۋ...
قاڭقۋ ءسوز، قاۋەسەت ەمەس، قاندى قىرعىننىڭ ناقتى ورىن العانىن ەستىپ-بىلگەن جۇرت جەر-جەردەن قاماۋدا وتىرعان باۋىرلارىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، ۇران تاستادى. جەلتوقساننىڭ 17 كۇنى شەتپە ستانتسياسىندا ەلۋگە تارتا ەرەۋىلشى اقتوبە-اقتاۋ وتارباسىن توقتاتىپ، تەپلاۆوزعا ءورت قويدى. ساقشىلارمەن بولعان قاقتىعىستا ءبىر ادام قازا تاۋىپ، ونعا تارتا ەرەۋىلشى جارالاندى. ىلە-شالا اقتاۋدىڭ ىنتىماق ورتالىق الاڭىندا بەس جۇزگە تارتا قالا تۇرعىنى جاڭاوزەندەگى جايسىزدىققا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قاماۋدا وتىرعان مۇنايشىلاردى بوساتۋدى تالاپ ەتتى. اقتاۋعا «قاراجانباس» جانە «جەتىباي» مۇنايشىلارى دا اعىلىپ كەلىپ (بەيرەسمي دەرەك بويىنشا), جاڭاوزەندەگى قاقتىستا قولعا تۇسكەن مۇنايشىلاردى بوساتۋدى سۇرادى. باسىنان باقايشىعىنا دەيىن مۇزداي قارۋلانعان اسكەريلەر ىنتىماق الاڭىن جان-جاقتان قورشاپ، شەرۋشىلەردى بىرنەشە كۇن بويى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستادى. جۇرتتى شەرۋگە ۇندەگەن بەلسەندىلەردى تۇس-تۇستان ۇستاپ اكەتكەنىمەن، ىنتىماق الاڭىنداعى تولقۋ نەگىزىنەن بەيبىت تۇردە ءوتتى.
ال، الماتىدا جەلتوقساننىڭ 17-ءى كۇنى جەلتوقسان قۇرباندارىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش ماڭىنا ونداعان ادام جينالىپ، (سەرىكجان مامبەتالين، مۇحتار شاحانوۆ، جاسارال قۋانىشالين، حاسەن قوجا-احمەتتەر، سەرىك ساپارعاليەۆ بار) جەلتوقسان قۇرباندارى مەن جاڭاوزەندەگى شەيىتتەردىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتادى. ازا تۇتۋ راسىمىنەن كەيىن جاسارال قۋانىشالين، حاسەن قوجاحمەت، سەرىك ساپارعاليەۆ جاڭاوزەندەگى ادام قازاسى ءۇشىن قازاقستان بيلىگىن ايىپتادى. حاسەن قوجاحمەت جينالعاندارداردى جاڭاوزەندەگى وقيعالارعا قاتىستى نارازىلىق پيكەتىن وتكىزۋ ءۇشىن "نۇر وتان" ساياسي پارتياسىنىڭ الماتىداعى كەڭسەسى الدىنا بارۋعا شاقىرعانىمەن، ونى جانە وعان ەرگەن بىرنەشە ادامدى پوليتسيا ۇستاپ اكەتتى. سونداي-اق، ازاتىق تىلشىلەرىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا وپپوزيتسيا وكىلدەرى لاريسا بويار، ارمان وجاۋباەۆ، دميتري تيحونوۆتى دا ساقشىلار قاماۋعا العان.
جەلتوقساننىڭ 21 كۇنى جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ دالىزىندە ءبىر توپ قوعامدىق بەلسەندىلەردىڭ جيىن وتكىزدى. ەلۋگە تارتا ادام جينالعان جيىندا جۇرتشىلىق رەسمي اقپارات قۇرالدارىنىڭ شىندىقتى جاسىرىپ وتىرعانىن، ەرەۋىلشىلەردىڭ تالابى ورىندى ەكەنىن ايتتى. العاشقى بولىپ ءسوز العان جەلتوقسانشى حالەلحان ءادىلحانوۆ: - 1986 جىلى سۋمەن اتىپ، تاياقپەن ۇردى، ەندى تۋرا 25 جىلدان كەيىن ءوز اسكەرىمىز قارۋسىز قازاق جىگىتتەرىن اۆتوماتپەن اتتى. وعان كىم بۇيرىق بەردى؟اقتاۋدا 500-گە جۋىق ادامدى جەرتولەگە قاماپ، ۇستەرىنە سۋ قۇيىپ، ازاپتاپ جاتىر» دەگەن اقپارات بار. «قانداي ءدىني توپتا ەكەندەرىڭدى مويىنداڭدار» دەيتىن كورىنەدى. اقتاۋ الماتىدان الىس جاتىر، ايتپەسە حالىق كوتەرىلۋگە دايىن. اقتاۋ الماتىعا ەلەڭدەپ، بىزدەن كومەك كۇتىپ تۇر، - دەپ، ىزاعا بۋلىعا سويلەدى.
«رۋحانيات» پارتياسىنىڭ مۇشەسى عاليا ەرمۇقانوۆا جاڭاوزەن تۋرالى رەسمي اقپارات قۇرالدارى تاراتىپ جاتقان اقپاراتتارعا سەنبەيتىنىن، «وسى وقيعا كەزىندە 70 ادام جەرلەنگەنى تۋرالى ەستىگەنىن» جەتكىزدى. بۇدان كەيىن جازۋشى ساپابەك ءاسىپ، «ازات» قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى ازات كوكەن، «جاڭعىرۋ» ۇلتتىق وركەندەۋ ورتالىعىنىڭ اتىنان سويلەگەن داۋرەن ساتىبالدى ءسوز سويلەپ، بيلىكتىڭ قاندى قاساپ ارەكەتىن قاتاڭ سىنعا الدى.
اقپارات كوزدەرى نە دەدى؟
كۇن قۇرعاتپاي جاڭاوزەن وقيعاسى تۋرالى باق ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى اقپارات تاراتا باستادى. رەسمي اقپارات كوزدەرى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ، جاڭاوزەندەگى بۇلقىنىستى «ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر، باسبۇزارلار» جاسادى دەپ، «ولارعا جيىرما مىڭ تەڭگەدەن اقشا ۇستاتىپ، الاڭعا ايداپ سالعان ارانداتۋشىلار بولدى» دەپ قۇبادۇمبىل اقپارات تاراتتى. ال، «حابار» اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى بارىنەن اسىپ ءتۇسىپ، جاڭاوزەن ەرەۋىلشىلەرىن «قۇتىرعان يت»، «سىلىمتىك» دەپ سىباپ سالدى. اقتاۋدان شىعاتىن «لادا» گازەتىندە ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ جەتەكشىسى ءو.شوكەەۆ جاڭاوزەن وقيعاسىن شەتتەن كەلگەن ورالماندار جاسادى دەپ بىرجاقتى باعا بەردى.
دەسەك تە، وتاندىق اقپارات كوزدەرىنىڭ كوپشىلىگى بەيتاراپ ۇستانىمدى بولدى. مىسالى، «ايقىن» گازەتى، «abai.kz»، «masa.kz» جانە ستان ۆيدەوپورتالى رەسمي دەرەكتەر مەن راستالماعان مالىمەتتەردى دە قاتار بەرىپ وتىردى. ال، «جاس الاش»، «جاس قازاق»، «جاس قازاق ءۇنى»، «سۆاۆودا سلوۆا»، «ۆرەميا»، باسىلىمدارى جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شىنايى اقپاراتتى جاسىرىپ وتىرعانىن ايتىپ، بيلىكتى سىن ساداعىنا الدى. جاريالىقتىڭ تەڭدەسسىز جوقتاۋشىسى ازاتتىق تىلشىلەرى بولسا، رەسمي ورىندار تاراتقان اقپاراتتاردان قاراعاندا، وقيعا ورىنىنا وزدەرى بارىپ، ەرەۋىلشىلدەرمەن تىلدەسىپ، فوتوسۋرەت پەن بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ، ۇيالى تەلەفونعا تۇسىرىلگەن بەينە-روليكتەردى جاريالادى.
شي شىعىپ تۇرعان جەرگە وت قويىپ، ەرەۋىلشىلەردى جارعا يتەرىپ سالعان ارانداتۋشىنىڭ كىم ەكەنىن بىلە المادىق. بىراق، ۇيالى تەلەفونعا تۇسىرىلگەن جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ بارىسىن بايانداعان بەينە-روليكتەگى ومون قىزمەتكەرلەرىنىڭ قارۋسىز حالىققا وق اتقانىن كورگەننەن كەيىن جانىمىز تۇرشىگىپ، ازا بويىمىز قازا بولدى. ودان قالسا، شىنايى اقپارات تاراپ كەتپەس ءۇشىن جاڭاوزەن تۇرعىندارىنىڭ ۇيالى تەلەفوندارىن ساقشىلاردىڭ كۇشپەن تارتىپ الىپ جاتقانىن ەستىگەننەن سوڭ، ماسەلەنىڭ وسىلاي ۋشىعۋىنا بيلىكتىڭ وسپادار ورىنداۋشىلارىنىڭ ارەكەتى تۇرتكى بولعانىن ۇققانداي بولدىق.
وقيعا قالاي باعالاندى؟
بيلىك وكىلدەرى ءا دەگەننەن-اق وقيعا قاتىستى بىرجاقتى پىكىر ۇستاندى. قاقتىعىستى «ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر، باسبۇزارلار، ورالماندار ۇيىمداستىردى» دەگەنى بىلاي تۇرسىن، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ حالىققا وق اتقانىن كىنالاۋدان باس تارتىپ، قايتا ولاردى اقتاۋمەن بولدى. مىسالى، باس پروكۋرتۋرانىڭ رەسمي وكىلى ن.سۇيىندىكوۆ جەلتوقساننىڭ 17 كۇنى بەرگەن وقيعاعا قاتىستى تۇسىنىكتەمەسىندە: «قاقتىعىس باستالعان ساتتە الاڭدا اشۋ-ىزالى 800 ادام جينالىپ ۇلگىرگەن، ال قوعامدىق ءتارتىپتى بار بولعانى 120 قارۋ-جاراعى جوق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قورعاپ تۇرعان. ولاردىڭ كومانديرىندە عانا قارۋ بولعان، - دەپ، قۇقىق قورعاۋ ورگان قىزمەتكەرلەرىن اقتاي جونەلدى. ال، ىشكى ىستەرى ءمينيسترى قالمۇحامبەت قاسىموۆ وقۋ اتۋعا قاتىستى جۇرت ەستىسە، دۋ ەتىپ كۇلەتىن مالىمەت بەردى. ءبىزدىڭ ەلدە ەلوردانىڭ بۇيرىعىنسىز پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءشوپتىڭ باسىن سىندىرمايتىنى جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى بولعانىمەن، ول حالىققا وق اتۋعا ەشكىمنىڭ بۇيرىق بەرمەگەنىن، ەرەۋىلشىلدەردەن تەپكى كورگەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قويمادان قارۋ-جاراق الىپ شىعىپ، وزدەرى وق جاۋدىرعانىن جەتكىزدى. ءتىپتى، ەلباسىنىڭ ءوزى العاشقىدا «پوليتسيا ءوزىنىڭ مىندەتتى قىزمەتىن دالمە-ءدال ورىندادى جانە ءوز وكىلەتىن زاڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىردى» دەپ ماعلۇمدادى. اقتاۋداعى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن كەزدەسۋىندە: «پوليتسيا وزىنە باعىنباعان توپتى جۋاسىتۋ ماقساتىندا اۋەلى اسپانعا، كەيىن جەرگە قاراتا وق اتقان" دەپ تە باياندادى.
ايتسەدە، "حيۋمان رايتس ۋوتچ" حالىقارالىق قۇقىققورعاۋ ۇيىمىنىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا عىلىمي قىزمەتكەرى ميحرا ريتتمان ازاتتىقتا جاريالاعان مالىمدەمەسىندە تارتىپسىزدىك بارىسىندا ادام ولىمىنە اكەپ سوعاتىن ارەكەت جاساۋعا بولمايتىنىن ايتىپ: ء"تىپتى تارتىپسىزدىكتەر مەن زورلىق-زومبىلىق ۋاقىتىندا دا، پوليتسيا ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا ارتىق كۇش قولدانباۋى كەرەك» دەدى. ال، وتاندىق بىلىكتى زاڭگەر ابزال قۇسپانوۆ: «پوليتسيا - تومەننەن جوعارىعا باعىناتىن، يەرارحيالىق ساتى ۇلگىسىندەگى قۇرىلىم بولعاندىقتان، اتىس قارۋىن قاتارداعى پوليتسيانىڭ وزدىگىنەن قولدانۋى مۇمكىن ەمەس نارسە. ياعني - بۇقارا حالىققا قارسى اتىس قارۋىن قولدانۋعا مىندەتتى تۇردە بىرەۋ بۇيرىق بەرگەن» دەيدى.
راسىندا دا، شەتەلدەردە مۇنداي شيەلەنىس تارتىپسىزدىككە ۇلاسقان جاعدايدا، بىردەن اۆتوماتتان وق جاۋدىرمايدى. مۇزداي سۋمەن اتقىلاپ نەمەسە كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قولدانىپ جاتاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ماسەلەن، وسى بيىل لوندوندا ون مىڭداعان جاستار كوشەگە شىعىپ، جاپپاي تارتىپسىزدىك جاسادى. سوندا اعىلشىن بيلىگى بىردە-ءبىر وقتى شىعىنداعان جوق. شىعىنداعانى بىلاي تۇرسىن، مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىن دا حالىققا كەزەمەدى. ال، ءبىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلار اتا جاۋىن جاۋىن كورگەندەي ەرەۋىلشىلەردى سالعان جەردەن جۋساتىپ سالدى. ءتىپتى، ۇلتىمىزدىڭ جازىلماس جاراسى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە دە جاستارعا قارسى ماسكەۋ سۋىق قارۋ قولدانباعان ەدى.
بيلىك وقيعانىڭ شىعۋ توركىنىن دە بىرجاقتى باعالايتىن سياقتى. پرەزيدەنت: «بەيبىت حالىق مەرەكەگە كەلدى، مىنە وسى بۇقاراعا ماس ءارى قارۋلى ارانداتۋشى ادامدار ارالاستى»، دەپ، قاندى وقيعانىڭ ءورىس الۋىنا ارانداتۋشىلار سەبەپ بولعانىن بىرنەشە رەت قاداپ تۇرىپ ايتتى. ال، تاۋەلسىز ساراپشىلار جەتى ايدان بەرى مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋىلىنىڭ بۇلايشا قاندى قىرعىنمەن اياقتالۋىنا بيلىكتىڭ ەڭبەك داۋىن دەر كەزىندە شەشپەگەنىنەن تۋىندادى دەپ بىلەدى. مىسالى، جۋرناليست دۋۆانوۆتىڭ ويىنشا، جاڭاوزەندەگى وقيعا ەرەۋىلشى مۇنايشىلارمەن تەڭ دارەجەلى كەلىسىم جاساۋدان باس تارتقان بيلىكتىڭ كەسىرىنەن بولعان. «جاڭاوزەندە قارۋلى قاقتىعىس بولماي قويۋى نەعايبىل ەدى. ويتكەنى بيلىك ءاۋ باستان ءوز پىكىرىنەن تانباي، ەرەۋىلشىلەرمەن ساناسپاي، ولاردى جۇمىستان شىعارىپ، ءارتۇرلى ارانداتۋعا دۋشار ەتكەن. سوندىقتان بۇل وقيعاعا دا بيلىكتىڭ ارانداتۋى سەبەپ بولۋى مۇمكىن» دەيدى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ دا وقيعا قاتىستى كوزقاراسى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى. ءابىش كەكىلباەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، عاريفوللا ەسىم، قۋانىش سۇلتانوۆ، كامال بۇرحانوۆتار وقيعانى ناعىز بۇزاقىلىق، بەيباستاقتىق، قانقۇيلى قىلمىس دەپ باعالاسا، مۇحتار ماعاۋين باستاعان ءبىر توپ قالامگەرلەر بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا وق اتۋىن قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا اقتاۋعا جاتپايدى دەپ بىلەدى. اقىن، مىرزان كەنجەباي: «اقىل-ەسى ءتۇزۋ ادام 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى مەن قازىرگى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن كورىپ وتىر، ەكەۋىنىڭ ستسەناريى - بىردەي. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە دە قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى ءدال وسىلاي سويلەگەن. ولاردى ينتەلليگەنتسيا دەگەننەن گورى «جانتىقتار» دەپ اتار ەدىم. سوناۋ جاڭاوزەندە تاعدىرى يتكە تالانىپ جاتقان ادامدارعا الماتىدا وتىرىپ، تورەلىك ايتۋعا كىمنىڭ قۇقىعى بار؟ مۇرات جۇرىنوۆ 8 ايدان بەرى جاڭاوزەنگە بارىپ پا؟ فاريزا وڭعارسىنوۆا جاعدايلارىن سۇراپ پا؟ ءابىش كەكىلباەۆتىڭ اتىن دا اتاعىم كەلمەيدى. مىنە، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ سيقى وسى، - دەيدى ارقالى اقىن تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا. ال، تەمىرحان مەدەتبەك دەر كەزىندە شەشىمىن تاپپاعان بولماشى ەڭبەك داۋى، نارەگەي نارازىلىقتىڭ وسىلايشا قاندى قىرعىنمەن اياقتالۋىن «ۇلتتىق تراگەدياعا» بالادى.
ايتپاقشى، ءبازبىر تاياز ويلى جازعىشتار وقيعا بارىسىنداعى قان توگىلۋدىڭ سەبەبىن ادايلاردىڭ قىزبالىعىمەن بايلانىستىرعىسى دا كەلدى. جەتى اي بويى تابان اۋدارماستان بەيبىت تۇردە ميتينگى جاساعان كوپشىلىكتى قالايشا اسىرەقىزىلدىققا سالىندى دەي الامىز؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ اداي بولسىن، ورالمانى بولسىن، وڭگەسى بولسىن ءبارىمىز ءبىر ۋىزدان جارىعان الاش دەگەن اردا حالىقتىڭ بالاسىمىز عوي. ەندەشە، وسىنداي قىم-قۋىت شاقتا ءبىرىمىزدى تەلى-تەنتەك ساناپ، ءوزىمىزدى ءتوزىمدى ساناۋىمىزدىڭ قاجەتى قانشا؟
تەگىندە، بيلىك جاڭاوزەندەگى جاعدايعا دەر شاعىندا كوڭىل بولگەندە، بالكىم قاندى وقيعا ورىن الماس ەدى. ەندى كەلىپ «سىرتتان بىرەۋلەر ارانداتتى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا الماي وتىر. ارانداتۋشى نەگە باسقانى ايداپ سالا المايدى؟ نەگە ءدال جاڭاوزەننىڭ جۇمىسشىلارىن قوزدىرىپ باعادى؟ ۇستىرتتەن ءبىر سەبەپپەن شي شىقپاسا، ارانداتۋشى تەكتەن تەككە ونىڭ وتىن ۇرلەي المايتىن ەدى عوي! سوندىقتان بىزدىڭشە «جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى - قاراپايىم قالىڭ بۇقارا، ال وقيعانىڭ ورىن الۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - وسى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك مۇددەسى ەدى» دەپ تۇيىندەگەن الدەقايدا دۇرىس سەكىلدى.
كىم ارانداتتى؟
قاندى وقيعانىڭ اق-قاراسى انىقتالماي جاتىپ-اق بيلىك جاستاردى وتقا يتەرگەن ارانداتۋشىلاردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ سالدى. الايدا، ارانداتۋشىنىڭ كىم ەكەنىن ناقتى كەسىپ ايتپادى. دەگەنمەن، بيلىك وكىلدەرىنىڭ بىرنەشە رەت قادالىپ تۇرىپ ايتقانىنا قاراعاندا، راسىندا دا ارانداتۋشى مۇددەلى توپ بار سەكىلدى. بۇگىندە سول اراندتۋشى كىم بولدى دەگەن ساۋال بارشا جۇرتتىڭ ساناسىن سانسىراتىپ وتىر. ەندى، وسىعان از-كەم بال اشىپ كورسەك...
بىرىنشىدەن ارانداتۋشى كىم بولۋى مۇمكىن دەگەندە سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەي ەسىمىزگە ورالادى. ويتكەنى، رەسەي ءالى وتارشىلدىق پيعىلىنان ارىلماعان ەل. ءسۇرىنىپ كەتسەڭ وماقاسا قۇلاتىپ، وتار ەتۋگە ءازىر. كەزىندە باكيەۆ اقش پەن رەسەيدىڭ اراسىندا ويىن ويناماقشى بولعانىندا، ارىستاننىڭ ويىنى تۇلكىنىڭ مويىنىن ءۇزىپ، رەسەي ءبىر-اق كۇندە قىرعىز اسپانىنا قارا داۋىل تۇرعىزعان بولاتىن. ايتسەدە، سوڭعى جيىرما جىلدىقتا قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا قاراما-قايشىلىق ورىن العان ەمەس. قايتا، قازاقستان ۇنەمى رەسەيدىڭ قولىن ۇزارتىپ، ءورىسىن كەڭەيتەتىن باستامالار كوتەرىپ كەلە جاتىر. رەسەي ءۇشىن ۇتىمدى سانالاتىن تمد، شىۇ، ودبك، كەدەن وداعى، ەەو سەكىلدى جوبالار قازاقستان تاراپىنان ۇسىنىلدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ ءاربىر ىستە رەسەيمەن ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ كەلە جاتقان الەمدە ءبىر سۋبەكتى بولسا، ول ءسوزسىز - قازاقستان. ياعني، رەسەيدىڭ جەر بەتىندەگى جالعىز دوسى ءبىزدىڭ ەل دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى باستى باسەكەلەسى كۇنگەيدەگى الاشاپاندى اعايىن ەكەنى بەلگىلى. بەتپە-بەت كەلگەندە «قازاقتان دوسىڭ بولسا، جولدا قالمايسىڭ» دەپ قۇشاعىن جايعانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە يسلام اكانىڭ نۇراعاڭنىڭ باستامالارىن قولداي بەرمەيتىنى ايدان انىق. ەلباسىنىڭ «ورتا ازيا وداعى» يدەياسىن قولداماعانىن بىلاي قويعاندا، يسلام اكانىڭ بوتەگەسى بۇلكىلدەپ، بولەك كەتىپ، تۇركى ينتەگراتسياسىنا دا كىرمەگەنى وسىنىڭ ايعاعى؟ دەسەك تە، وزبەكتىڭ قازىر قازاققا وشتىك قىلاتىنداي قاۋقارى جوق. حالقىنىڭ جارتىسى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ەسەبىنەن كۇنەلتىپ ءجۇر. ياعني، اشىعىن ايتساق، تاشكەنتتىڭ ازىرگە قازاقستانعا قىر كورسەتەتىندەي شاماسى جوق.
ۇشىنشىدەن، شىعىستاعى كورشىمىز اسپان استى ەلى دە قازاقتىڭ اتىنىڭ وزعانىن قالاي بەرمەيدى. الداعى ءجۇز، ەكى ءجۇز جىلدىقتا قازاقتى جۇتىپ قويۋدى (قۇداي ساقتاسىن) ماقسات ەتەتىن قىتاي اجداھاسى ازىرشە تابەتىن تارتىپ، جەراستى جادىعاتتارىمىزعا جانە ەلىمىزگە ادام ينۆەستيتسياسىن سالۋمەن اقىرىنداپ، باياۋ باتىسقا جىلجي بەرۋدى كوزدەپ وتىر. ياعني، قىتايدىڭ قازىر قازاققا بۇلىك سالاتىنداي ءجونى جوق.
تورتىنشىدەن، جاڭاوزەن وقيعاسىن مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا اقش ۇيىمداستىرعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، اق ءۇي قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى باستى سەرىكتەستىگى رەتىندە تانىعانىمەن، سوڭعى كەزدە اقوردا بارلىق ماسەلەدە كرەملمەن اقىلداساتىن بولىپ الدى. كەدەن وداعىنا مۇشە بولعانىن ايتپاعاندا، ەندى رەسەيمەن ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرماقشى بولىپ وتىر. ودان قالا بەردى تاقاۋدا قازاقستان باستاپقى كەلىسىمدى بۇزىپ، اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ «قاراشىعاناق» كەنىنىڭ 10 پايىز پاكەتىن يەلەندى. اقوردانىڭ الپاۋىتتاردان ىقپاستان بۇلاي دەربەس ارەكەت ەتۋى اقش-قا ۇناي قويماسى بەلگىلى. البەتتە، اقش بۇل ويىندى تىكەلەي ءوزى ەمەس، اكەجان قاجىگەلدين، مۇحتار ءابليازوۆ، راحات اليەۆ، ۆيكتور حراپۋنوۆ سەكىلدى ديسسيدەنتتەردىڭ قولىمەن جاساي الادى. ءابليازوۆتىڭ عالامتور ارقىلى الدىن-الا كوتەرىلىستىڭ بولاتىنىن حابارلاعانىن قاپەرگە الساق، وسى ءتورتىنشى بولجام شىندىققا جاناساتىن ءتارىزدى. ال، ءابليازوۆتاردىڭ تاپسىرماسىن ەل ىشىندە كىمدەر ورىندادى دەگەن ماسەلەنى قازاقستاننىڭ بارلاۋ قىزمەتى انىقتاۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.
ءتۇيىن
«ءار ءىستىڭ ءبىر حيكمەتى بولادى» دەگەن دانالىقتى نەگىزگە الساق، «جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ» دا امانگەلدى ايتالى اعامىز ايتپاقشى بىزگە بەرەر ءوز ساباعى بار. ياعني، بيلىك «قازاقستان ءوزىن-ءوزى الەۋمەتتىك مەملەكەتى رەتىندە ورنىقتىرادى» دەگەن قاعيدانى تەك اتازاڭىمىزعا جازىپ قويماي، ەندى ناقتى ومىرلىك ۇستانىمعا اينالدىرۋى قاجەت. دەيتۇرعانمەن، ءبىز حيكمەتتى تەرەڭ سەزەنە الاتىن ۇكىمەتىمىزدى كورمەي وتىرمىز. مۇنايشىلاردىڭ ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ كەتۋىنە وسى سالبۋرىن ۇكىمەتتىڭ سامارقاۋلىعى اسەر ەتكەنى كوپشىلىككە ايان. ەندەشە، ەلباسىمىز «جاڭاوزەن وقيعاسىنا» جول بەرگەنى ءۇشىن ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا جىبەرۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، ءماسىموۆ ۇكىمەتى قازاققا بەرەتىنىن دە بەرىپ بولدى، قازاقتان الاتىنىن دا الىپ بولدى. اتام قازاق مۇندايدا «تىلەپ العان اۋرۋدىڭ ەمى جوق» دەيدى. ياعني، ۇكىمەت جازاسى تەك قانا وتستاۆكا بولۋى ءتيىس...
«اباي-اقپارات»
