1982 جىلى ءۇرىمجى ۆوكزالىندا ءتاڭىرتاۋدىڭ قىرات-قىرقاسىنان كەلگەن ءبىر توپ قارا دومالاقتىڭ جولى ءتۇيىستى. ار جاعى پلاتسكارتتا جالعاسقان 72 ساعاتتىق ساپار ولاردىڭ تاعدىرىن دا توعىستىرىپ جىبەردى. مارقۇم توقتار قالەلۇلىمەن ونىڭ جەرلەسى مۇحتار (موڭعول) ۇشەۋىمىز ءۇش كىسىلىك ورىندىققا جايعاسساق، كەلەسى ۆاگوندا مۇرتتارى تەبىندەپ، ءبىراز دۇنيە كورگەنى ءجۇرىس-تۇرىسىنان، ءسوز الپەتىنەن بايقالاتىن راحىم ايىپۇلى مەن ءبازارالى ءارىپۇلى ورنىعىپتى. ولاردىڭ ار جاعىندا ۇيعىر جەرلەسىمەن قاتارلاسىپ ورىن العان دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ توبەسى قىلتيادى. سونىمەن باس اياعى جيىرماعا تاياۋ باقىتتان، قۋانىشتان بەتتەرى بال-بۇل جانعان زاماننىڭ ەركەسى، سۋ جاڭا ستۋدەنتتەر وسىلاي ۆاگون ىشىندە تانىستىق. پوەزد ۇلانبايدان ءوتىپ، قۇمنىڭ ىشىنە كىرىپ قارقىنى ۇدەگەندە تەرەزەدەن ۇشى قيارى جوق تاكلاماكان قۇمىنا تاڭدانا، تەلمىرە قاراعان دۇكەن ءماسىمحاننىڭ وسى ساپارعا اتتانعاندا ادەيىلەپ ساتىپ العان سۋ جاڭا باس كيىمىن جەل ۇشىرىپ كەتىپتى. سونىمەن:

جول ۇستىندە قارسى الىپ جارىق تاڭدى،
تارىمعا جەتكەنىمىز انىقتالدى.
تەرەزەدەن ۇيتقىعان تارىم جەلى،
كورىمدىك دەپ كەپكىمدى الىپ قالدى.

ورەپكىگەن كوڭىل، بالا جۇرەكتەن تۋعان بۇل ولەڭ بىردەمدە بارىمىزگە تاراپ ۇلگەردى. كۋرستاسىمىز دۇكەن ءماسىمحانۇلى وسى ولەڭمەن ەستە قالدى. سونىمەن جارىسىپ ولەڭ وقيتىن، باسەكەلەسىپ ولەڭ جازاتىن ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ەستەن كەتپەس كەزەڭى باستالدى.

ءتورت جىلدىق ستۋدەنتتىك ءومىر زۋىلداپ وتە شىقتى. ولەڭدەرىمىز، ماقالالارىمىز شىڭجاڭداعى باسپاسوزدە جاريالانىپ جاتتى. سول كەزدە قۇرعان «جاس قانات» اتتى ادەبي ۇيىرمەمىز ءبارىمىزدىڭ ءوسىپ جەتىلۋىمىزگە، قوعامنان ءوز ورنىمىزدى تابۋعا ىگى اسەرىن تيگىزدى. وقۋدى اياقتاعان سوڭ دۇكەن ءماسىمحانۇلى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا ءبولىنىپ، ايگىلى عالىمدار جاقىپ مىرزاحانۇلى مەن ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ شاكىرتى بولىپ ادۋىندى، وتتى ازاماتتىق جىرلار جازۋمەن بىرگە، ينەمەن قۇدىق قازاتىن عىلىمنىڭ شۇڭەتىنە بويلاپ كەتتى. 1991 جىلى قحر ءۇرىمجى «جاستار - ورەندەر باسپاسىنان» «جۇرەككە ساياحات» دەگەن العاشقى جىر جيناعى باسىلىپ شىقتى. بۇل جيناق سول كەزدەگى شىڭجاڭ قازاق جاستارى ءۇشىن العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى ەدى.

شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى بولىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ەرەكشە ءىز قالدىرىپ، جارتى عاسىرلىق شەجىرەسىنىڭ كۋاسى بولعان، ادەبيەتتىڭ بىرنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 40 جىلدىق مەرەيتويىندا پوەزيانىڭ قورىتىندى ماقالاسىن دۇكەن ءماسىمحانۇلى جازسا، پروزانىڭ قورىتىندى ماقالاسىن مەن جازعان ەدىم. كەشەگى كۋرستاس بۇل كۇندە ارىپتەسكە اينالىپ ادەبيەت پەن عىلىمنىڭ تاۋسىلماس اڭگىمەسىن، ءتىلسىم قۇپياسىن ايتىپ، ىزدەنىپ جۇرگەندە ءيىسى قازاقتى تەڭدەسىز باقىتقا بولەپ، جاستاردى شەت-شەگى جوق ارمانعا جەبەپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتتى. ءارى-ءسارى بولمادىق. دەنساۋلىقتىڭ بارىندا، بەس ساۋلىقتىڭ بارىنە حوش ايتىپ، ءبىر-ءبىر چەمودانىمىزدى كوتەرىپ، اتامەكەنگە جەتۋگە اسىقتىق.

بۇكىل ەكونوميكاسى جوسپارلى شارۋاشىلىققا قۇرىلعان مەملەكەت تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ ءبىر-ەكى اتتاعان سوڭ نارىقتىڭ شىڭىراۋىنا قويىپ كەتتى. سەنگەن رەسەي رۋبل اۋماعىنان شىعارىپ تاستادى. توقتاعان زاۋىت-فابريكا، كۇن ساناپ قۇنسىزدانعان اقشا، الاقاپ ارقالاعان ايەلدەر، تۇرمىستىق توۆارلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، اۋىل حالقىنىڭ جاپپاي قالاعا اعىلۋى. ارينە، بۇنىڭ ءبارى ءبىزدى جاسىتا المادى. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس دەپ ءبارىن دە كوپپەن بىرگە كورىپ، «ۇلت باتىرى» بولماي، قاراپايىم قازاقستان ازاماتى رەتىندە ومىردەن ءوز ورنىمىزدى تابۋعا تالپىندىق.

بارىم دا، باقىتىم دا عىلىم دەپ بىلگەن دۇكەن ءماسىمحانۇلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تابان اۋدارماي ون جىلعا تاياۋ ۋاقىت ۇستاز بولدى.

2002 جىلى عاسىر ايرىعىندا استاناعا الماسىپ كەلىپ لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق قىزمەت شاقىرىلىپ ءارى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ جيىرما جىل ۋاقىتىن ءبىر كۇنگىدەي وتكىزدى. وسى ارالىقتا ولەڭ مەن عىلىمي زەرتتەۋ قوس قاناتى بولىپ، وتىزدان استام ادەبي، عىلىمي، اۋدارما ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. 300-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرى ەل ءىشى سىرتىنداعى بەدەلدى باسىلىمداردا جاريالاندى. اسىرەسە «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ قامقورلىعىمەن باسپادان شىعىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى عىلىمي-رۋحاني ومىرىندەگى ۇلكەن قۇبىلىس رەتىندە باعالاندى. ارينە، قازاقتىڭ ەڭ تىنىش وتىرعانى ەكى كەبىستى ءبىر-بىرىنە كيگىزىپ وتىرادى دەمەكشى اۋىزبەن وراق وراتىن داۋكەستەر بۇل سوزدىكتى س.نايمان باستاعان ۇجىمدىق ەڭبەكپەن سالىستىرىپ سونىڭ كوشىرمەسى دەپ ءسوز تاراتتى. ماماندار بۇل سوزدىككە جوعارى باعا بەردى. س.نايمان باستاعان ۇجىمدىق ەڭبەكتە 50000 ءسوز بەن تەرمين بولسا، بۇل سوزدىكتە 80000 تەرمين مەن ءسوز كىرگەنىن اتاپ ءوتتى. سول كەزدە تاريحي، رەالدىق شەكتەمەگە بايلانىستى اتالمىش سوزدىكتە كوپتەگەن تەرميندەر قىتايشا الىنسا، بۇل سوزدىك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ءبىر جۇيەگە تۇسىرىلگەن ستاندارتقا تولىق جاۋاپ بەرەدى. وركەنيەتتى ەلدەردە مۇنداي سوزدىكتەر 10-20 جىلدا جاڭارتىلىپ، تولىقتىرىلىپ وتىرادى. تانىمال باسپالار مەن ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءوز ۆاريانتى بولادى. ويتكەنى، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ۇزدىكسىز جاڭالىقتار اكەلەۋى كوپتەگەن تەرميندەردى جاڭارتتى. ولاردى بىرلىككە كەلتىرىپ، اينالىسقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سوزدىككە ۇلكەن وزگەرىس كەرەك ەكەنى ساۋاتتى ادامداردىڭ ءبارى بىلەتىن شىندىق. ال جالاقورعا كەرەگى تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، ءوزىنىڭ ارام پيعىلىن ىسكە اسىرۋ عانا.

«ەرىم دەيتىن ەر بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان شىقسىن» دەپ ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي دۇكەن ءماسىمحانۇلى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جىلى ورنىن سۋىتىپ، جۇرەگىن قولىن ۇستاپ، اڭقالاقتاپ اتامەكەنگە الىپ-ۇشىپ كەلگەنى، ودان كەيىن ينەمەن قۇدىق قازىپ عىلىممەن اينالىسقانى، ۇستازدىق جولىندا جان مەن ءتاننىڭ بار جىلۋىن ارناۋى تەككە كەتكەن جوق، ەسكەرۋسىز دە قالمادى.

ۇلت كوشباسشىسىنىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل»، «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل»، «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 25 جىل»، «استانا قالاسىنا 20 جىل» مەرەكەلىك مەدالدارمەن ماراپاتتالدى. 2010 جىلى «قر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى»، 2012 جىلى قر جازۋشىلار وداعىنىڭ حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، 2012 جىلى قر بجعم-ءنىڭ «ى. التىنسارين» ءتوس بەلگىسىنە، 2013 جىلى قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» قۇرمەتتى اتاعىنا يە بولدى.

جۇمىر باستى پەندە ءۇشىن، بۇل اتاق-مارتەبەلەر ەشكىمنىڭ تاقياسىنا تار كەلمەس. توككەن تەردىڭ، ەتكەن ەڭبەكتىڭ وتەۋى دەپ بىلەمىز. دۇكەن مىرزادا بۇل اتاقتاردى، الدە كىمدەر قۇساپ ەمەڭ-ەسىكتەرگە سۇعىنىپ كىرىپ سۇراپ العان جوق، نەمەسە اتاق-قۇمار شەنەۋنىكتەردىڭ تۋعان كۇنىنە، الدە مەرەيتويلارىندا ارناۋ وقىپ، پوەزيانىڭ قۇنىڭ كەتىرىپ تىلەنىپ العان جوق. ەڭبەكتەندى، ەڭبەگى جاندى. تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن جۇرەگىمەن سەزىندى. ەرىنە ەلى قورمال بولدى.

دوسىمىز دۇكەن 50 ەڭسەرگەندە، ەڭسەسى بيىك كەزىندە، اقىل پاراسات تولىسىپ، كەمەلىنە كەلگەن شاقتا، ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن پارتيا «نۇر-وتان» پارتياسى بەرگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، پارتياىشىلىك ىرىكتەۋ – پرايمەريزگە قاتىسۋعا بەل بايلاپ وتىر ەكەن. ارينە ءسات-ساپار تىلەيمىز. بۇكىل ادامزات جوعارعى تەحنولوگياعا جۇگىنىپ، ءبىلىمنىڭ ءداۋىرى باستالعاندا، بۇكىل سانالى عۇمىرىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وتكىزگەن دۇكەندەي ازاماتتىڭ ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋ ورنى – ماجىلىسكە كانديداتۋراسىن ۇسىنۋى زاڭدى ءارى قۇپتارلىق ءىس. سايلاۋ الدى باعدارلاماسىن پاراقتاعاندا ەكى ۇسىنىسى نازارىمىزدى ەرەكشە اۋداردى: «شەكارالىق جانە سولتۇستىك ايماقتارداعى بوساپ قالعان ەلدى مەكەندەردى جەدەل تۇردە قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى ۇلتتىق باعدارلاما قابىلداۋ». «قازىرگى كەزدە قازاقستان حالقىنىڭ جالپى سانى 18 ميلليون شاماسىندا.  بۇل پروبلەما ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باسىم باعىتى مارتەبەسىنە دە لايىق، ونى شەشۋ ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ دەموگرافيالىق جانە كوشى-قون ساياساتى سالاسىندا تۇبەگەيلى ءارى باتىل قادامدار جاساۋ قاجەت».

د. ءماسىمحانۇلىنىڭ بۇل ەكى ۇسىنىسى ەلىمىزدىڭ قازىرگى ناقتى جاعدايى ءارى بولاشاق ستراتەگياسى ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى، دەر كەزىندە كوتەرىلگەن دايەكتەمە. جىل باسىندا «وتانداستار» قورى ۇسىنعان دياگرامما 5 جۇگىنسەك 2000-2019 جىل ارالىعىندا قازاقستاننىڭ جالپى ءوسىمى 10% عانا ەكەن، بۇل ارالىقتا تاجىكستان مەن وزبەكستاننىڭ جالپى ءوسىمى 68%، 60% بولىپ ءبىزدى شاڭ قاپتىرىپ كەتتى، بىلاي كەتە بەرسەك ۇلان بايتاق جەرىمىزگە كىم يە بولادى؟ سىرتقى كوشى-قون كوڭىل كونشىتپەيدى، ىشكى-سىرتقى كەدەرگىلەر شاش ەتەكتەن، ىشكى كوشى-قوندا وڭىپ تۇرعان جوق. بيۋروكراتيا مەن كوررۋپتسيا ادىمىن اشتىرمايدى. سوندىقتان ءبىلىمى مول، كورگەنى كوپ، تاجىريبەسى جەتەرلىك، ەكى ەلدىڭ جاعدايىمەن جاقسى تانىس دۇكەن ءماسىمحانۇلىن پارلامەنتتەن كورگىمىز كەلەدى. ءۇمىتىمىزدى اقتايدى، سەنىمىزدى جوعالتپايدى. ىسكە ءسات.

ءومارالى ادىلبەكۇلى 

Abai.kz