جاراتىلىس زاڭدىلىعىنان ەش نارسە تىسقارى شىعا المايدى. قانشا عاسىرلار ءوتتى كۇننىڭ باتىپ، تاڭنىڭ اتۋىن، قىس كەلىپ، جازدىڭ كەتۋىن ەشكىم وزگەرتە العان ەمەس. سول سەكىلدى وزگەرمەيتىن ەرەجەلەردىڭ ءبىرى - ادامزات بالاسىنىڭ جەر بەتىندە ءدىنسىز ءومىر سۇرگەن عاسىرى بولعان ەمەس. ارينە مۇنىمەن بىزگە «ءدىنسىز ادام بولسا دا، ءدىنسىز قوعام بولمايدى» دەگەن ايتۋلى ءسوزدى راستاۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىز قالاي بولعاندا دا، ادامنىڭ اسىرەسە جاستاردىڭ بويىنداعى تابيعي ءدىني مۇقتاجدىق - دەگەن مۇقتاجدىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى كەزدەگى ۇلكەن پروبلەمالارىمىزدىڭ ءبىرى - وسى اقيقاتتى مويىنداي الماي ءجۇرمىز. مۇمكىن بۇل قازاق قوعامى كەشە عانا اتەيستىك ومىردەن شىققاندىقتان بولار.

ادام بالاسى تابيعاتىنىڭ قۇرىلىمى ءۇش دۇنيەدەن تۇرادى. ءتان، ءناپسى جانە رۋح (جان-دۇنيە). بۇل ۇشەۋىنىڭ ارقايسىنىڭ ءوز ازىعى بار. سول ازىعىن دۇرىس جولمەن جانە كەرەكتى مولشەردە قامتاماسىز ەتپەسە، تابيعي ءومىر ءسۇرۋ جۇيەسى بۇزىلىپ، ادام كوپتەگەن قولايسىزدىقتارعا دۋشار بولادى.

«ءدىن» - ءسوزى ارابتىڭ ءسوزى. باس يۋ، بويسۇنۋ، جازا، ماراپاتتاۋ، زاڭ دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. ياعني انىقتاماسىنا قىسقاشا توقتالار بولساق، «ادامنىڭ ءوزى سەنەتىن ەرەجەلەر مەن پىكىرلەردى ۇستانا وتىرىپ، بويسۇنۋى». جالپىلاما العاندا جوعارىدا اتالعان ماعىنالاردىڭ بارشاسىن دا قامتيدى.

جاراتىلىس زاڭدىلىعىنان ەش نارسە تىسقارى شىعا المايدى. قانشا عاسىرلار ءوتتى كۇننىڭ باتىپ، تاڭنىڭ اتۋىن، قىس كەلىپ، جازدىڭ كەتۋىن ەشكىم وزگەرتە العان ەمەس. سول سەكىلدى وزگەرمەيتىن ەرەجەلەردىڭ ءبىرى - ادامزات بالاسىنىڭ جەر بەتىندە ءدىنسىز ءومىر سۇرگەن عاسىرى بولعان ەمەس. ارينە مۇنىمەن بىزگە «ءدىنسىز ادام بولسا دا، ءدىنسىز قوعام بولمايدى» دەگەن ايتۋلى ءسوزدى راستاۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىز قالاي بولعاندا دا، ادامنىڭ اسىرەسە جاستاردىڭ بويىنداعى تابيعي ءدىني مۇقتاجدىق - دەگەن مۇقتاجدىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى كەزدەگى ۇلكەن پروبلەمالارىمىزدىڭ ءبىرى - وسى اقيقاتتى مويىنداي الماي ءجۇرمىز. مۇمكىن بۇل قازاق قوعامى كەشە عانا اتەيستىك ومىردەن شىققاندىقتان بولار.

ادام بالاسى تابيعاتىنىڭ قۇرىلىمى ءۇش دۇنيەدەن تۇرادى. ءتان، ءناپسى جانە رۋح (جان-دۇنيە). بۇل ۇشەۋىنىڭ ارقايسىنىڭ ءوز ازىعى بار. سول ازىعىن دۇرىس جولمەن جانە كەرەكتى مولشەردە قامتاماسىز ەتپەسە، تابيعي ءومىر ءسۇرۋ جۇيەسى بۇزىلىپ، ادام كوپتەگەن قولايسىزدىقتارعا دۋشار بولادى.

«ءدىن» - ءسوزى ارابتىڭ ءسوزى. باس يۋ، بويسۇنۋ، جازا، ماراپاتتاۋ، زاڭ دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. ياعني انىقتاماسىنا قىسقاشا توقتالار بولساق، «ادامنىڭ ءوزى سەنەتىن ەرەجەلەر مەن پىكىرلەردى ۇستانا وتىرىپ، بويسۇنۋى». جالپىلاما العاندا جوعارىدا اتالعان ماعىنالاردىڭ بارشاسىن دا قامتيدى.

ال ورىس تىلىندە قولدانىلاتىن ءسوز «رەليگيانى» الاتىن بولساق، ول: ارلى بولۋ، تاقۋالىق، قۇرمەت ەتۋ، تابىنۋ، كيەلiلiك، شوقىنۋ دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى.

قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن قاتەلىگىمىز، «ءدىن» دەگەن ۇعىمدى وسى ايتىپ وتكەن «رەليگيا» دەگەن ۇعىممەن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. بۇل قوعامنىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە كەزدەسەتىن قاتەلىك.

يدەولوگياعا قايسى جۇيە بولسا دا تەرەڭ ءمان بەرىپ كەلگەن. سەبەبى، يدەولوگيا ارقىلى بۇتىندەي قوعامدى باسقارۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى. وزدەرىڭىز كەڭەس وداعىنىڭ دا قانشالىقتى ءمان بەرىپ، وتە مىقتى ازاماتتارعا تاپسىرعانىن جاقسى بىلەسىزدەر.

قازىرگى كەزەڭدە ەلىمىزدە ءدىني احۋالدىڭ كۇننەن كۇنگە كۇردەلەنىپ بارا جاتقانىن كوز كورۋدە. قازاق قوعامى ەگەمەندىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولا سالىسىمەن، 1992 جىلدىڭ باسىندا ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋراسىندا قابىلدانعان زاڭ ءتۇرلى سەكتالار مەن ءدىني توپتارعا ەلىمىزگە كەلىپ ەركىن جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا دىنگە اشىق تىيىم سالىنىپ، قۇدايسىزدىققا ماجبۇرلەگەنى بەلگىلى. قازاق قوعامىنىڭ جان دۇنيەسى وسى كەزەڭدەگى جاعدايدىڭ كەسىرىنەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بوساپ قالدى. قوعامنىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىنىڭ السىرەپ تۇرعان شاعىن سىرتتان كەلگەن ميسسيونەرلەر مەن ءدىني ۋاعىزشىلار وپ‑وڭاي پايدالانىپ كەتە باردى. سەبەبى، سول كەزەڭدە كەڭەستىك زاماننان شىققان قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتى سىن كوتەرمەيتىن جانە دە ءتۇرلى جوسپارلاردى قۇرۋعا بولاتىن بوس الاڭقاي بولاتىن. وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن ءبىر كىتاپتان ميسسيونەرلەردىڭ ۇلكەن جينالىستارىنىڭ بىرىندە بولعان مىناداي اڭگىمەنى وقىعان ەدىم. جينالىستى باسقارىپ وتىرعان مودەراتور ءار تاراپقا جىبەرىپ جاتقان ميسسيونەرلەرگە: «سەندەر باراتىن ەلدەرىڭدى ءوز دىندەرىڭە كىرگىزۋ ءۇشىن كەتىپ جاتقان جوقسىڭدار. ەگەر ولاي ەتسەڭدەر، سەندەر ولارعا ۇلكەن جاقسىلىق جاساعان بولاسىڭدار. سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ - ولاردى وزدەرىنىڭ ءدىنىن جوعالتقان، ەشقانداي ۇستانىمى جوق ماڭگۇرتتەرگە اينالدىرۋ»، ‑ دەپ تاپسىرما بەرەدى. ەلىمىزدىڭ تورىنە كەلىپ جۇمىس جاساپ جاتقان ميسسيونەرلەر وسىنداي ماقساتپەن كەلىپ جۇمىس جاساپ جاتىر.

تاۋەلسىزدىك تاڭىمەن بىرگە اتا ءدىنىمىز - يسلامعا دا ەركىندىك بەرىلدى. ارينە حالقىمىزدىڭ جاستارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلداردان باستاپ ءدىن ىلىمدەرىن ۇيرەنۋگە دەن قويا باستادى. قازاقتىڭ جاستارى بابالارىمىزدىڭ جولىن قۋىپ يسلام ەلدەرىنە ءىلىم ىزدەۋ ءۇشىن ساپار شەگىپ تە ۇلگەردى. سول جاستارىمىزدىڭ يسلامنىڭ قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ەشبىر تۇرعىدان بوتەندىگى جوق ءتالىمىن ۇيرەنىپ كەلىپ جاتقانى بارشىلىق. دەسەك تە، سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن مۇلدەم جوققا شىعاراتىن كەيبىر اراب، پارسى، پۇشتۋن ەلدەرىندە ءتالىم الىپ كەلگەن جاستارىمىز بار ەكەنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. قازاقتى مۇشرىككە تەڭەيتىن اراب ەلدەرىنەن كەلگەن ۇستازدار دا ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدىڭ الماتى، شىمكەنت جانە ەلىمىزدىڭ باسقا دا قالالارىندا بەلسەندى جۇمىستار جاسادى.

قازاق اتامىز: «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» ‑ دەيدى عوي. جوعارىدا ايتىپ وتكەن باسقا ءدىندى نەمەسە سەكتالاردى ۋاعىزدايتىن ميسسيونەرلەرگە قاراعاندا، يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ كەلىپ جاتقان ۋاعىزشىلاردىڭ قاۋپى كۇشتىرەك سياقتى. سەبەبى، جالپى قازاقتىڭ قاراكوزدەرى باسقا ءدىننىڭ جانە ءدىني توپتاردىڭ ۋاعىزىنا ۇركە قارايدى. كوپ جاعدايدا پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، قوعامدىق نەمەسە رۋحاني سياقتى ءتۇرلى پروبلەمالارعا دۋشار بولىپ جۇرگەن كىسىلەر باسقا ءدىندى ۋاعىزدايتىن ميسسيونەردىڭ قۇرعان تۇزاعىنا تۇتىلۋى مۇمكىن.

ال ءسالافي، حيزبۋت‑تاحرير سەكىلدى باسقا دا يسلامدى ۋاعىزداپ كەلىپ جاتقان توپتارعا ءيىسى قازاقتىڭ مۇسىلماندىق بولعاندىقتان، الدانۋى تەز بولىپ جاتىر. ارينە بۇل ماسەلە قاۋىپتى. سەبەبى اقيقات، تاۋحيد، تۋرا جول، تازا يسلام، قۇران مەن سۇننەت سەكىلدى كەرەمەت دەۆيزدەرمەن اڭگىمەنى باستاعان كەزدە، ءدىني ساۋاتى اتەيزم مەن يسلامنىڭ ورتاسىندا قالقىپ تۇرعان قازاقتىڭ ازاماتى لەپ‑لەزدە وسى جالعان ۇرانداردىڭ ارتىندا كەتكەنىن بىلمەي قالادى.  يسلامعا قاتىستى ءداستۇرلى ەمەس مۇنداي توپتاردىڭ تارالۋىنىڭ ارتىندا ۇلكەن كۇشتەر تۇرعانداي كورىنەدى.

مىسالىعا سالافيلىك باعىتتى الاتىن بولساق، بۇل توپ قاي قوعامعا بارسا دا، ناتيجەسى سول قوعامدى ءبولىپ جارۋمەن، مۇشەلەرىنىڭ اراسىنا الاۋىزدىق سالۋمەن جانە اگرەسسيانى وياتۋىمەن كورىنەدى. سەبەبى، ءسالافيزم نەمەسە ۋاحابيزم (ەكى اتاۋ بولعانىمەن زات بىرەۋ) باسقا ءدىن وكىلدەرىن قويا تۇرعاندا، يسلامعا قاتىستى باعىتتاردىڭ ەشبىرىن مويىندامايتىن، ولاردىڭ بارشاسىن اداسۋشىلار مەن توزاقىلارعا تەڭەيتىن توپ. مىنە وسى ەرەجەمەن ءومىر سۇرەتىن باعىتتىڭ باسقا پىكىرگە اگرەسسيامەن قاراپ، ءتۇرلى شارالارعا بارۋى تابيعي ءجايت سەكىلدى. دەمەك، بۇل - اگرەسسيا مەن دورەكىلىككە نەگىزدەلگەن باعىت. بۇعان تاريحتا بولعان وقيعالار دا كۋا. سونداي‑اق، سوڭعى كەزدەردە باتىس وڭىرىندە سالافيلىك‑تاكپىرلىك تاربيەمەن سۋسىنداعان ازاماتتاردىڭ تاراپىنان بولىپ جاتقان وكىنىشتى وقيعالار بۇل قورىتىندىنى راستاپ وتىر. ولاي دەيتىنىم ەلىمىزدەگى بايسالدى سالافيلەر توبىنىڭ بەلدى وكىلدەرى ولاردى «ەۆرەيسكي نەمەسە امەريكانسكي سالافيلەر»، ال ءبىز اقيقات جولىن ۇستانعان سالافيلەرمىز - دەپ مويىنداپ تا ءجۇر ەكەن.

كەيبىر ساراپشىلار ءسالافيزمدى بايسالدى جانە راديكالدى دەپ قاراستىرۋ كەرەك دەپ جاتادى. بىراق ولار، بايسالدى سالافيلەر ءوزارا ءبىرىن‑بىرى سابىرعا شاقىرىپ، قولعا بيلىكتى الايىق، سودان كەيىن ءدىندى اداسۋشىلاردان تازارتامىز دەپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن سياقتى. سونداي‑اق، سول بايسالدى سالافيلەرگە ءار كۇنى قازاقتىڭ بىرنەشە قاراپايىم بالاسى قوسىلىپ، بايسالدى سالافيلەردىڭ بىرنەشەۋى راديكالدىعا اينالىپ جاتقانىن دا قاپەردەن شىعارماۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. اعىمداعى جىلدىڭ تامىز ايىندا ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ تاراپىنان قۇرىلعان اقپاراتتىق توپتاردىڭ جۇمىستارىنان كەيىن، ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىندەگى بايسالدى سالافيلەر بەلسەندى تۇردە، جاتپاي-تۇرماي قارسى داعۋات جاساپ ۋاعىزدارىن جۇرگىزىپ جاتىر دەگەن مالىمەتتەردى دە ەستىپ جاتىرمىز. سوندىقتان، بۇل يدەولوگيانى قانشا اجىراتىپ قاراعاننىڭ وزىندە، بىرتە‑بىرتە تولىعىمەن تامىرىنا بالتا شاباتىن شارالاردى قابىلداۋ كەرەك. ولاي بولماسا قازاق قوعامىنىڭ دىنىنە جانە رۋحانياتىنا تونگەن قاۋىپ كۇشەيمەسە السىرەمەيتىنى انىق.

جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەلىمىزدىڭ مۇنايلى باتىس ولكەسىندە بولىپ جاتقان قاندى وقيعالاردىڭ ماقساتى - قارا بايلىقتىڭ ۇستىندە تۇرعان ولكەنىڭ شىرقىن بۇزىپ، سونىڭ سىلتاۋىمەن سىرتقى كۇشتەر ءوز ىقپالدارىن ورنالاستىرۋ سەكىلدى. سىرتقى جاۋدىڭ ۇستاناتىن ءپرينتسيپى، «ءبولىپ جار دا، بيلەي بەر» ەكەنى بەس ەنەدەن بەلگىلى. دەمەك، وسىنداي جىمىسقى ساياساتتىڭ قۇربانى - ءوزىمىزدىڭ ساناسى ۋلانىپ قالعان قاراكوز باۋىرلارىمىز.

ءبىزدىڭ قازىرگى كەزدەگى پروبلەمامىز - ءدىني ساۋاتسىزدىق. ەندى بىردە ءدىني ساۋاتىمىز بولسا دا، ول قاتە باعىتتا بولىپ تۇر. ءدىني ماسەلەلەرگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ءوزى ۋاحابيزم مەن يحۋان ءمۋسليميندى بىرگە قاراستىرىپ، اجىراتىپ بەرە الماي جاتادى. حالىقتى اۋزىنا قاراتىپ، سوزىنە توقتاتاتىن عۇلامالارى بار مالايزيا، تۇركيا سەكىلدى مۇسىلمان ەلدەرىندە حالىقتىڭ بوتەن ءدىني باعىتتىڭ ۋاعىزىنا ەرۋ پروبلەماسى وتە سيرەك بايقالادى. سەبەبى، ول ەلدەردىڭ عۇلامالارى حالىقتىڭ دۇرىس ءدىني ساۋاتىن قالىپتاستىرۋمەن بىرگە، بۇرىس باعىتتاردىڭ قاتەلىكتەرىن عىلىمي تۇرعىدان حالىققا جەتكىزە بىلگەن. مىنە وسى تۇستا ءبىزدىڭ قوعامعا ءدىني ساۋاتى تەرەڭ، حالىقتى وزىنە ەرتە الاتىن جانە ونىڭ سەنىمىنە يە بولا الاتىن  عالىمداردىڭ قاجەت ەكەندىگىن ايتا كەتۋ كەرەك.

جوعارىدا ايتىلعان عالىمدار مەن مامانداردى ەلدە وقىتىپ دايىنداۋ قاجەت، شەتەلگە جىبەرمەۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار ءار كەزدە كوتەرىلىپ قالادى. بىراق بۇلاي جاساۋمەن ءبىز الدىمىزعا قويعان ماقساتتى ودان ارى ۇزاقتاتا تۇسەمىز. سەبەبى، ءبىز شىعىسقا بارىپ ءبىلىم الۋ - ءال‑فارابي، بۇحاري، تيرميزي سەكىلدى تاريحي تۇلعالاردىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. دەمەك بۇل جولدى تىيۋعا بولمايدى، سونداي‑اق، تىيۋ مۇمكىن ەمەس تە. ەگەر دە ءبىز تىياتىن بولساق، بىرىنشىدەن ەلىمىزدەگى ءدىني مامانداردىڭ ساپاسىن تومەندەتەمىز، اتاپ ايتقاندا يسلامعا قاتىستى. ەكىنشىدەن، اراب ەلدەرىنە بارىپ ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستارىمىزدى زاڭسىز ارەكەتتەرگە يتەرمەلەيمىز. سونداي‑اق ەۆروپا، امەريكا، جاپونيا سەكىلدى قازاققا قانشا قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن ەلدەرگە مەملەكەت ارنايى باعدارلاما ارقىلى جاستاردى ءدۇنياۋي ءبىلىم الۋعا جىبەرىپ جاتىر. كەرەك بولسا، شاشتارازدىقتى ارى قاراي وقىپ، تەرەڭ مەڭگەرۋ ءۇشىن دە قازاقتىڭ جاستارى شەتەل اسىپ جاتىر. ال ەلىمىزدىڭ رۋحانياتىمەن اينالىساتىن ءدىن ماماندارىن دايىنداۋ ءۇشىن، سول جاستاردى اراب ەلدەرىنە جىبەرمەگەن جاعدايدا، مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ادىلەتسىزدىك بولىپ، نارازىلىققا دا تاپ بولۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەنى تىيۋ ەمەس، رەتتەۋ جانە جۇيەلەۋ كەرەك.

يسلام الەمىندە جانە اراب ەلدەرىندە قازاقتىڭ دىنىنە قايشى ءتالىم بەرمەيتىن وقۋ ورىندارى جۇزدەپ سانالادى. سونداي وقۋ ورىندارىمەن كەلىسىم شارتتار جاساسىپ، قابىلەتتى جانە تالاپتى جاستاردى زاڭدى جولمەن جىبەرىپ، ونى تولىق قاداعالاۋعا الۋ كەرەك. بۇل شارا مەملەكەتتىڭ تاراپىنان بولاشاق باعدارلاماسى سەكىلدى ارنايى جۇيەنىڭ اياسىندا ىسكە اسۋى ءتيىس. ارينە كەيبىر سىنشىلار بۇل ۇسىنىسقا قاتىستى قازاقستان زايىرلى مەملەكەت، سوندىقتان مۇنداي ءدىني ماسەلەنى قاراماعىنا الا المايدى دەپ قارسى پىكىر ايتۋى مۇمكىن. بىراق مەملەكەت قانشا زايىرلى بولسا دا، قوعامنىڭ قۇلدىراۋىنا جول بەرمەي، الدىن الۋ شارالارىن قابىلداۋعا مىندەتتى. ءدىني ماماندار ماسەلەسى وسىنداي جولمەن تۇركيا سەكىلدى زايىرلى مۇسىلمان مەملەكەتىندە شەشىلىپ كەلە جاتىر. سونداي بولعان جاعدايدا وقۋعا كەتكەن جاستار مەملەكەت جانە ەل الدىنداعى بورىشىن كوبىرەك سەزىنەرى دە ءسوزسىز. سونداي‑اق، قوعامعا جاناشىر، قازاقتىڭ قامىن جەيتىن ءدىني مامانداردىڭ سانى مەن ساپاسى دا ارتارى داۋسىز.

يسلام دىنىنە قاتىستى حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋعا جۇمىس جاساپ وتىرعان نەگىزگى رەسمي ورىن دەپ مەشىتتەردى ايتا بىلەمىز. قازاقتىڭ جاستارى نەگە باسقا توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتىر،؟ سەبەبى، مەشىتتەردەگى يمامدارىمىزدىڭ ساۋاتى دا مادەنيەتى دە وتە تومەن بولىپ، كەلگەن حالىقتى قاناعاتتاندىرماي جاتادى. سوندىقتان، يمامداردىڭ ساۋاتى مەن مادەنيەتىن دامىتۋ شارالارىن قابىلداۋ كەرەك. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىن سىناۋدى جانە مازاقتاۋدى توقتاتىپ، وسى ءداستۇرلى ۇستانىممەن جۇمىس جاساپ جاتقان نەگىزگى ءدىني ينستيتۋتقا حالىقتىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا جانى اشيتىن تاراپتاردىڭ بارشاسى ءدىني باسقارمانىڭ ساياسىنىڭ استىنا حالىقتى جيناپ بەرۋگە جۇمىلا اتسالىسىپ جۇمىس جاساۋ كەرەك. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ تەك فورمالدىق دەڭگەيى مەن مارتەبەسىن عانا ەمەس، ونىڭ ءىس جۇزىندەگى مارتەبەسىن جان‑جاقتى كوتەرۋ قاجەت. قازاق قوعامىن ءدىني باسقارماعا سەنىپ ارقا سۇيەگەندە عانا يسلامنىڭ اتىن جامىلعان نەمەسە تاريحىمىز بەن دىنىمىزگە تۇك قاتىسى جوق اعىمدار مەن توپتاردىڭ جەتەگىنەن امان الىپ قالا الامىز. سونىمەن قاتار، ءبىلىمدى جاستاردى دۇرىس ءارى ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. ءبىلىمدى مامانداردى ءتيىمدى جانە دۇرىس پايدالانباۋ كەمشىلىگى تەك مەشىتتەردە عانا ەمەس عانا ەمەس، دىنگە قاتىستى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بولىمدەرىندە دە بايقالادى.

قازىرگى جاستاردىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر توپقا قاتىستى بولماسا مۇسىلمان بولا المايتىنداي تۇسىنىك قالىپتاستى. حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋمەن بىرگە، قوعامنىڭ ساناسىنا ەشبىر توپقا قاتىسى جوق «قاراپايىم مۇسىلمان» ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سەبەبى ءبىزدىڭ قايسىبىر قاراكوزىمىز بەلگىلى ءبىر ءدىني توپقا قاتىستى بولسا، سول توپتىڭ شەڭبەرىنىڭ ىشىندە ارەكەت ەتەدى. ياعني سول توپتىڭ قۇرىلىمىنا باعىنىشتى ءارى تاۋەلدى بولادى. ارينە بۇل جاعداي ونى بولاشاقتا ءتۇرلى تەرىس قىلىقتارعا يتەرمەلەۋى ابدەن مۇمكىن. ال اتادان كەلە جاتقان ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ۇستانىم - حانافي ءمازحابى جانە ماترۋدي مەكتەبى قازاقتىڭ بالاسىن تەك قازاق قوعامىنىڭ مۇددەسىنە تاۋەلدى ەتەدى. مىنە وسى تۇستا ءبىزدىڭ ءدىني باسقارمانىڭ ءرولى - نەگىزگى ءرول بولۋ كەرەك.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ولقىلىق، دىنگە قاتىستى كوپ ادامدار «حانافي» ءمازحابىن ۇستانامىز، وسى دۇرىس مازحاب دەگەنىمەن، بۇل مازحاب تۋرالى كوپ نارسە بىلمەي جاتادى. «ادام بىلمەگەنىنىڭ دۇشپانى» دەلىنەدى عوي. مۇنداي كەمشىلىكتىڭ كەيدە ءمۇيىزى قاراعايداي اعالارىمىزدىڭ دا باسىندا بار ەكەنىن كورەمىز. بىلسە دە قاتە تۇستارى كوپ نەمەسە حانافي مازحابىنا مۇلدە قايشى پىكىرلەردى ايتىپ، تىرلىكتەردى ىستەپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. سولاردىڭ ىشىندە يمامدار دا بولىپ جاتادى. ءبىزدىڭ جولىمىز حانافي ءمازحابى ەكەنىندە داۋ جوق. بىراق ءبىز حانافيلىككە قاتىستى ناداندىققا جاقىن قازىرگى جاعدايمىزبەن، بۇل ۇلى مەكتەپكە زيانىمىزدى تيگىزىپ، سالافيلەردىڭ تاراپىنان ودان ارى قارالانۋعا سەبەپشى بولىپ جاتىرمىز. سوندىقتان، بۇل مەكتەپتىڭ قازاق جەرىندەگى مارتەبەسىن كوتەرۋ جانە دارىپتەۋ ءۇشىن نەگىزگى تۇپنۇسقا ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ باسۋ، ءتۇرلى اعارتۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. بۇل ەلىمىزدەگى يسلام تاقىرىبىنىڭ نەگىزگى ورىندالۋى كەرەك شارالارىنىڭ ءبىرى بولۋ ءتيىس. ءبىز سوندا عانا مىناۋ قابىرعاسى سوگىلىپ، ىدىراپ بارا جاتقان قازاقتىڭ جاستارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرە الاتىن بولامىز.

شوحاەۆ ەركىنبەك كەرىمبەكۇلى

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى،

ءدىنتانۋ ماگيسترى

«اباي-اقپارات»