«ءبىر ادامنىڭ گەنىندە بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ كىتاپحانالارىنىڭ اقپاراتىنداي مالىمەت بار» دەيدى ەكەن گەنەتيك عالىمدار. قازاقستاندا كەشەندى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى 1960 جىلى باستالدى. ماتەماتيكادان دا وتە-موتە ءدال عىلىمدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسقارىپ، ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، رەسپۋبليكا عىلىمىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى ورازاق سماعۇلوۆ.

قان، سۇيەك، تەرى، شاشقا جازىلعان تاريح

1955 جىلى قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا لابورانت بولىپ ورنالاسقان جاس ەدى. حالقىن گەنەتيكا، انتروپولوگيا جاعىنان زەرتتەۋدى ارمانداعان ول الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىندا ءبىر جىل ستاجيروۆكادا (1956-1957) بولىپ، ادام اناتومياسى، باس سۇيەكتەردىڭ كلاسسيفيكاتسياسى، قان، سۇيەك، تەرى، ءتىس، شاش، ءتىس ءمورى، الاقان بەدەرى سياقتى تولىپ جاتقان ادام اعزاسى تۋرالى ءبىلىم الادى. كەلەسى جىلى ءبىلىمىن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى، بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ انتروپولوگيالىق مۇراجايىندا جالعاستىرادى. ورەكەڭ: «ەگەر وسى ەكى عىلىم وشاعىندا مەديتسينالىق-بيولوگيالىق ءبىلىم الماسام، وندا مەنىڭ قۇر تاريحشى ماماندىعىم حالقىمنىڭ سان عاسىرلىق اتا-تەگىن زەرتتەۋگە جاراماس ەدى»،– دەيتىن.

1958 جىلى اكادەميك ق.ي.ساتباەۆتىڭ قولداۋىمەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنا اسپيرانتۋراعا وقۋعا تۇسەدى. جالپى بۇل كەزدە كسرو-نىڭ انتروپولوگيالىق مەكتەبى، ونىڭ زەرتتەۋ تەرەڭدىگى مەن اۋقىمى جاعىنان الەمدە الدىڭعى ورىندا ەدى، سوندىقتان شەتەلدەن كەلىپ ءبىلىم الۋشى عالىمدار كوپتەپ سانالاتىن جانە ماسكەۋگە بارىپ وقۋ ۇلكەن مارتەبە بولاتىن. ماسكەۋدە وقىعان جىلدارىن ورەكەڭ ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الادى. الەمگە ايگىلى انتروپولوگتار گينزبۋرگ، دەبەتس، گەراسيموۆ، الەكسەەۆ، ينستيتۋت ديرەكتورى تولستوۆتاردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋزىنان تاستاماي، دارىستەرى مەن اۋىز ەكى اڭگىمەلەرىندە: «اياۋلى عالىمداردىڭ عىلىمي قارىمدىلىعىن بىلاي قويعاندا، ءوزارا ازىلدەسكەندەرىنىڭ ءوزى التىن ەدى عوي»، – دەپ ايتىپ وتىرادى.

10000 باس سۇيەكتى زەرتتەۋ

1965 جىلى «قازاقتىڭ كەسكىن-كەلبەتىنىڭ قالىپتاسۋى كونە جانە قازىرگى باس سۇيەكتەرى بويىنشا» دەگەن تاقىرىپتا «انتروپولوگيا» ماماندىعى بويىنشا تاريح عىلىمدا­رىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا قورعادى.

بىرنەشە جۇزدەگەن كونە باس سۇيەكتەرىن قازىرگى زامانعى قازاقتاردىڭ باستارىمەن سالىستىرا وتىرىپ، 10 جىلدىق ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى نەگىزىندە كەشەندى ەڭبەك دۇنيەگە كەلدى. «قازاقستاندا انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر 1960 جىلى باستالىپ قانا قويماي، قازاقتان تۇڭعىش كاسىبي انتروپولوگتىڭ شىعۋى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولدى»، – دەپتى ورتا ازيا ارحەولوگياسىنىڭ ءىرى مامانى، پروفەسسور م.ە.ماسسون. 1970 جىلى عالىمنىڭ قازاق­ستانعا ارناعان ماقالالارى وداقتىق، شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالداردا باسىلىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋداردى، ءتىپتى كەيبىر عالىمدار «قازاق» دەگەن حالىقتىڭ بار ەكەنىن ورەكەڭنىڭ ماقالالارىنان بىلەدى. ءبىرتالاي حالىقارالىق انتروپولوگيالىق كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، مازمۇندى، تەرەڭ باياندامالارىمەن قازاقستاندا ەتنوگەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى. 1975 جىلى ينديا وكىمەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋى بويىنشا جاساقتالعان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىندا ورەكەڭ نەگىزگى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلىپ، ءبىر جىل جەمىستى جۇمىس ىستەيدى. ناتيجەسىندە ءۇندىستان باسشىسى ينديرا گاندي كەڭەس عالىمدارىن ارنايى قابىلداپ، سىيلىق تاپسىرادى. ءوزىنىڭ 70 جىلدىق تويىندا ورەكەڭ: «ادام ومىرىندە قۋانىشتى كەزدەر كوپ بولادى عوي، بىراق سونىڭ ىشىندە ەستەن كەتپەس ەرەكشە ساتتەر سيرەك. ميلليارد حالىقتىڭ باسشىسى، ۇلى دا پاراساتتى شىعىس ايەلى ي.گانديدىڭ قولىمدى الىپ، العىس ايتۋى جانە قازاق­ستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن كوزبەن كورىپ، قولىممەن ۇستاپ، ءدامىن تاتقانىم – مەنىڭ ەڭ شاتتىقتى كۇندەرىم»، – دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى.

اكادەميكتىڭ ايتقاندارى

قازاقتار – انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىگى جاعىنان ەۋرازيادا تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە قوسىل­مايتىن جەكە-دارا ەتنوس. مۇنداي ەرەكشەلىكپەن جاراتىلعان حالىق الەمدە كەمدە-كەم. ويتكەنى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەشكىمگە ۇقسامايتىن كەرەمەت دامۋ ساتىلارىن بىلگەن.

وتكەن عاسىردىڭ 1970 جىلى جازىلعان «ناسەلەنيە كازاحستانا وت ەپوحي برونزى دو سوۆرەمەننوستي» دەپ اتالاتىن كىتابىمدا بۇدان 4 مىڭ جىل بۇرىن كونە قازاق جۇرتىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىمەن سالىستىرىپ، اراسىنداعى انتروپولوگيالىق، مورفولوگيالىق بايلانىستاردى انىقتادىم. ناتيجەسىندە ون بەسكە جۋىق حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا، قىتاي، جاپونيا، ءۇندىستان، تۇركيا، گەرمانيا، اقش، ۇلىبريتانيادا باياندامالار جاسادىم. ءسويتىپ قازاق حالقى ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىر وتكەندىگىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەدىم، شەتەلدە مۇنى مويىندادى، بىراق وسى قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق تاريحىنا ءوز ەلىمىزدە ءتيىستى ءمان بەرىلمەي كەلەدى.

1977 جىلى «ەتنيچەسكايا گەنوگەوگرافيا كازاحستانا» دەگەن 10 باسپا تاباق ەڭبەگىم جارىق كوردى. ادامداردىڭ قان جۇيەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىمدى سەرولوگيا دەيدى. الماتىدا وتىرىپ الىپ تون پىشكەن جوقپىن. قازاقتىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمىنا بايلانىستى باتىستا اداي، ورتالىق قازاقستاندا ارعىن، شىعىستا نايمان، جەتىسۋ وڭىرىندە ۇيسىندەردى زەرتتەدىم. سول ەڭبەكتە قازاقتىڭ ايتىپ جۇرگەن ءۇش ءجۇزىنىڭ انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق، پوپۋلياتسيالىق تۇرعىدان ايىرماشىلىعىن انىقتاعان ەدىم. قۇداي جارىلقاپ، جارتى عاسىردىڭ ىشىندە قازاقستاندى 3-4 اينالىپ شىقتىم، بارلىق تارامنان تەرەڭ زەرتتەۋ جاسادىم. ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ بيولوگيالىق تۇرعىدان ءجۇز، رۋعا قاتىستى ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى.

قازاقستاندا قازاقتار قاشاننان بەرى تۇرادى؟

«قازاقستان تۇرعىندارى قولا داۋىرىنەن قازىرگى زامانعا دەيىن» – «ناسەلەنيە كازاحستانا وت ەپوحي برونزى دو سوۆرەمەننوستي (پالەوانتروپولوگيچەسكوە يسسلەدوۆانيە). – الما-اتا، 1970» ەڭبەگىندە قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان سۇيەكتەرى مەن قازىرگى زامانعى قازاقتاردىڭ سۇيەكتەرىمەن شەندەستىرە زەرتتەپ، 40 عاسىرلىق اتا-تەك ءۇردىسىن ناقتى فاكتىلەر كەلتىرە وتىرىپ، قازاقستان تەرريتورياسىندا قازاقتار 4000 جىلدان اسا ۋاقىت تۇرىپ كەلە جاتقانىن، ياعني قازاقتاردىڭ ەجەلگى وتانى ەكەنىن دالەلدەگەن. قازاق حالقى بۇرىن تازا مونعولويدتىق راسا دەپ ايتىلسا، سوموتولوگيالىق (ادام دەنەلەرىنىڭ ولشەمدەرى مەن وزگەرىستەرى), ودونتولوگيا ء(تىس ءمورى), دەرماتوگليفيكا (الاقان بەدەرى), سەرولوگيا (قان قۇرامى) زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە و.سماعۇلوۆ قورىتىندىسىندا ەۋروپالىق جانە موڭعولدىق راسالاردىڭ ارالاسۋىنان تۋاتىن تۋرانويدتىق راساعا جاتاتىنىن دالەلدەدى. قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالار اريلەر، سكيف-ساقتار، ت.ب. 100% ەۋروپالىق بولسا، ب.ز.د V عاسىردان موڭعولويدتىق بەلگىلەر 10% بولسا، ب.ز.د V عاسىردان باستاپ عۇن جانە باسقا تايپالارىنىڭ ورتالىق ازيادان قازاقستان تەرريتورياسىنا قونىس اۋدارۋىنا بايلانىستى 30%، VI-VII عع. تۇركىلەر يمپەرياسى كەزىندە 50%-عا جەتكەن. كەيىنىرەك ءىح-ح عاسىرلاردا قازاقتىڭ بۇگىنگى كەسكىن-كەلبەتى قالىپتاسىپ، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزىندە 70% مونگولويد ەلەمەنتتەرى، 30% ەۋروپالىق راسالاردىڭ ەلەمەنتتەرى بار قازىرگى قازاقتاردىڭ بەت-بەينەسى جاسالعان. دەمەك، ءحىىى-ءحىV عاسىرلاردان قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاقتاردىڭ انتروپولويالىق وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ساقتالىپ، وزگەرگەن جوق دەۋگە بولادى. سونىمەن، كەشەندى زەرتتەلگەن انتروپولوگيالىق ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەلەرى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ قازاقستاننىڭ كونە تۇرعىندارىمەن گەنەتيكالىق بايلانىستارىنىڭ ۇزىلمەي ساقتالىپ كەلگەنىن ايعاقتايدى.

قانىمىز ءبىر – تەگىمىز تەرەڭ

60 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان ەتنوانتروپولوگيالىق ىزدەنىستەر قازاقتىڭ اتا-تەك تاريحىندا تاعى ءبىر ۇلكەن جاڭالىققا الىپ كەلدى. ورەكەڭ ەكسپەديتسياسى وسى ۋاقىتتار ىشىندە قازاقستاننىڭ شىعىس-باتىس، وڭتۇستىك-سولتۇستىك، ورتالىق ايماقتارىنىڭ اۋىل-سەلولارىنا بارىپ، ول كىسى مىنگەن، ۇستىندە شاتىرى بار گازيك ءجۇز-مىڭداعان جولداردى شيمايلاپ شىقتى. ورەكەڭ قازاقتىڭ قاي تۇكپىرىنە بارماس بۇرىن جەردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، اسىرەسە شەجىرەسىن مۇقيات قاراپ، سول جەردەن شىققان الماتىدا كىسىلەر بولسا، ولارمەن اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ اڭگىمەلەرىن جازىپ الادى. مىسالى، تاشكەنت قازاقتارىنا بارار الدىندا سول جەردىڭ تۋماسى، بەلگىلى ارحەولوگ ح.الىسباەۆپەن، ماڭعىستاۋلىق ع.ايداروۆپەن، شىعىس قازاقستاندىق ب.ساحاريەۆپەن، ت.ب. ادامدارمەن كەزدەسىپ، ۇلكەن دايىندىقپەن باراتىن. ءوز باسىم قازاقستاننىڭ قاي جەرىنە بارسام دا الدىن الا ورەكەڭمەن اقىلداساتىنمىن، سوندا ول كىسىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى ەكەنىن بايقاعانمىن. «قاتون-قاراعايدا مىناداي اقساقال بار ەدى، اتىراۋدا بالەنشە بار ەدى، ءتىرى بولسا ساعان كوپ مالىمەت بەرەدى. مەن سويلەسە الماعان تۇگەن سۇڭعىلا بار ەدى»،– دەپ اتى-جوندەرىن ايتىپ بەرەتىن.

بۇكىل قازاقستاننان جيناپ العان ماتەريالدارىن سۇرىپتاپ، اتاپ ايتقاندا التاي مەن ماڭعىستاۋ، سولتۇستىك قازاقستان مەن تاشكەنت، شىمكەنت، ت.ب. ايماقتاردىڭ قازاقتارىن ارا قاشىقتارى 3000-2000 كم، ەڭ ازى 1000 كم سالىستىرا زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كۇتپەگەن ناتيجە بەرەدى. سوندا وركەن جايعان التاي مەن ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ارا قاشىقتىعى 3000 كم، سولتۇستىك قازاقستان مەن شىمكەنت قازاقتارىنىڭ اراسى 1000 كم بولسا دا، ولاردىڭ اراسىندا انتروپولوگيالىق ايىرماشىلىقتارى وتە از ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى. انتروپولوگيالىق كونفەرەنتسيالاردا قازاقتىڭ بىرتەكتىلىگى جونىندە جاساعان باياندامالارى شەتەل عالىمدارىن تاڭداندىرادى. شەتەلدەردەگى مۇنداي زەرتتەۋلەردە، مىسالى، باۆاريا مەن سيلەزيانىڭ نەمىسى، ارحانگەلسك پەن ۆورونەجدىڭ ورىسى اراسىنداعى، ت.ب. حالىقتاردا قازاقتارداعىداي بىرەگەيلىك كورسەتكىشتەرى وتە تومەن بولعان. ەڭ باستىسى بۇل زەرتتەۋ قازىر قازاقتىڭ اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن «قازاقتىڭ باسى بىرىكپەيدى»، «قىرىق قۇراۋ، قىرىق رۋلى ەلمىز»، «قىرىق تەكتەن جارالعان»، ت.ب. سوزدەردىڭ ەشقانداي نەگىزسىز ەكەنىن كورسەتىپ قويماي، بىرتەكتىلىك جونىنەن الەمدە ەرەكشە ەل ەكەنىمىزدى دالەلدەدى. «قارعا تامىرلى قازاقپىز»، «اتامىز – الاش، كەرەگەمىز – اعاش»، «ءبارىمىز ءبىر الاشتىڭ بالاسىمىز» دەگەن حالقىمىزدىڭ اتالى سوزدەرىن و.سماعۇلوۆ قازىرگى زامانداعى ماتەماتيكادان دا ءدال عىلىم انتروپولوگيا زاڭدىلىعى بويىنشا دالەلدەپ بەردى.

عالىمنىڭ كىتابىن نەگە ورتەدى؟

گەنەتيكالىق ماركەرلەرمەن الاشتىڭ بىرتەكتىلىگىن ايقىنداعان «قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق جاعراپياسى» (ەتنيچەسكايا گەنوگەوگرافيا كازاحستانا، 1977) ەڭبەگى باسپادان شىعا سالىسىمەن جولى بولمادى. «قازاقتىڭ بۇكىل رۋلارىن ءتىزىپ جازعان»، «قازاقتى ەرەكشە حالىق ەتىپ كورسەتكەن»، «ءبارىمىز ءبىر سوۆەت حالقى بولدىق، مۇنداي زەرتتەۋلەر نە ءۇشىن كەرەك؟»، «كپسس-ءتىڭ ۇلت ساياساتىنا قارسى»، ت.ب. جالالارمەن كىتاپ قويماسىنان شىعارتپاي 2000 تيراجى تۇگەل ورتەلدى. ساناۋلى دانالارى عانا عالىمداردىڭ قولىنا تيگەن، بۇل كىتاپقا سۇرانىس ەرەكشە ەدى.

ءبىر كۇنى ارنايى زەرتحاناسىنا ءحالىن بىلەيىن دەپ بارسام، قىزۋ جۇمىس ۇستىندە ەكەن. كىتابى جايىندا سۇراپ ەدىم، ەشقانداي كۇيزەلىسى كورىنبەدى. ايتقانى: «باستان قۇلاق ساداعا دەگەن. يتجەككەنگە، كولىماعا جەر اۋدارىپ جىبەرسە نە ىستەر ەدىم؟ مىنا جۇزمىڭداعان سۇيەكتەرىمدى كامپەسكەلەپ، زەرتحانامدى جاۋىپ تاستاسا نە بولار ەدى؟ وسىعان دا ءتاۋبا، جۇمىسىمدى جالعاستىرىپ جاتىرمىن». باسقا بىرەۋ بولسا كىتابىم ورتەندى دەپ ۋايىمدار ەدى، جۇرەگى ۇستار ەدى. مەن ورازاق اعامىزدىڭ قايسارلىعىنا ءتانتى بولدىم.

1986 جىلى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە و.سماعۇلوۆ ەڭ باستى كىنالىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە جان-جاقتان جابىلعان جالا مەن ارناۋلى ورىنداردىڭ تەكسەرىسىندە بولدى.

ەكەۋىندە دە ماسكەۋلىك عالىمداردىڭ ارا تۇسۋىمەن امان قالدى. ەشقانداي قيىندىققا مويىمايتىن قايراتتىلىعى مەن ءوپتيميزمى ارقاسىندا قازىر توقساننىڭ تاۋىنا شىقسا دا ۇنەمى ىزدەنىس، جۇمىس ۇستىندە.

1970-80 جىلى ورەكەڭ كوبىنەسە سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى ماتەماتيكا ينستيتۋتىنان شىقپاۋ­شى ەدى. ينستيتۋتتاعى جالعىز ەۆم جۇمىس كۇندەرى ماتەماتيكتەردىڭ وزدەرىنە كەرەك، دەمالىس كۇندەرى ورەكەڭ ەسەپتەۋلەرىن جۇرگىزەتىن.

«قاندارىڭدى تەكسەرەيىك»

1972 جىلى قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا كافەدراسى اشىلىپ، ءدارىس وقۋعا وداققا، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى، تانىمال عالىمدار شاقىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ورەكەڭ بىزگە «تاريحي انتروپولوگيانى» وقيتىن. العاشىندا اكادەميانىڭ عالىمدارى دارىسكە شورقاق، ۋاقىتىمىز بوس بولاتىن شىعار دەپ ويلادىق. ول كەزدە ورەكەڭنىڭ زەرتحاناسى كوكبازاردىڭ جانىندا پاتشا زامانىندا سالىنعان ەسكى ۇيدە ەدى. ءىشى تولعان سۇيەك. ۋاقىتىندا كەلەمىز، ەكى ساعات ۇنەمى ءدارىس وقۋمەن بىرگە سۇيەكتەردى، ءوزى جاساعان كەستەلەردى، ەسەپتەۋلەردى كورسەتىپ وتىراتىن. بىردە: «كەلەسى جولى قان تۋرالى ساباق وتەمىز»، – دەدى. اكادەميك كاسسيرسكيدىڭ «قان تۋرالى عىلىم» (ناۋكا و كروۆي) كىتابىن كورسەتىپ: – كىتاپحانادان الىپ، تانىسىپ كەلىڭدەر،– دەدى. ءدارىسى اياقتالار كەزدە: «ەندى قاندارىڭدى الىپ، گرۋپپاسىن انىقتاپ بەرەيىن، وزدەرىڭنىڭ گرۋپپالارىڭدى بىلسەڭدەر ماعان ايتپاڭدار، ءوزىم تەكسەرەمىن»، – دەپ ءبارىمىزدىڭ بارماقتارىمىزدان قان الىپ، انىقتاپ بەردى. ادامنىڭ باسىن ولشەۋگە ارنالعان تسيركۋلعا ارنالعان قۇرالدى كورسەتىپ، ءوزىنىڭ ەسكيزى بويىنشا مەحانيكالىق زاۋىتتا جاساتقانىن ايتتى. وسى فاكتىلەر ورەكەڭنىڭ ءوز ىسىنە شىن بەرىلگەن ناعىز عالىم ەكەنىن كورسەتپەي مە؟

1990 جىلى اكادەميك م.ح.اسىلبەكوۆ اقش-تىڭ ۆيسكونسين ۋنيۆەرسيتەتىندە بولعاندا «قازاقستاننان قانداي عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى بار ەكەن؟» دەپ كومپيۋتەرىنە سۇرانىس بەرگەن ەكەن. «سوندا ورازاقتىڭ ەڭبەكتەرى شىعا كەلدى»، – دەپ ماقتانىشپەن ايتىپ ەدى.

اكادەميك و.س.سماعۇلوۆتىڭ عىلىمداعى تابىستارىن ءسوز ەتكەندە بىرنەشە ەرەكشەلىگىنە توقتالامىز. ول – ءوز حالقىنىڭ پاتريوتى، بۇكىل سانالى ءومىرىن قازاقتىڭ اتا-تەك تاريحىن زەرتتەۋگە ارنادى، زەرتتەپ قانا قويماي الەمگە تانىتتى. قازاقستان، سونىمەن قاتار كسرو-داعى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنان شىققان تۇڭعىش انتروپولوگ. وي-ءورىسى كەڭ ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى مەن تانىمى مول زەرتتەۋشى. ەڭ باستىسى الەمدىك دارەجەدەگى عالىم، ورىسشا ايتقاندا ۋچەنىي س ميروۆىم يمەنەم. قىزى ايناگۇل ەكەۋى بىرگە جازعان سوڭعى كىتاپتارىنىڭ ءبىرى «قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى» (پرويسحوجدەنيە كازاحسكوگو نارودا پو داننىم فيزيچەسكوي انتروپولوگي. –الماتى، 2017) الەم عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارتتى، بىرنەشە شەتەلدىك پىكىرلەر شىقتى. جالپى، ورەكەڭ قالامىنان تۋعان جۇزدەن استام عىلىمي زەرتتەۋ­لەر بيبليوگرافيالىق سيرەك باسىلىمدارعا اينالدى، الەمدىك انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ التىن قورىنا قوسىلدى.

احمەت توقتاباي،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

دەرەككوزى: قازاق ادەبيەتى گازەتى

Abai.kz