(اباي – رۋحاني رەفورماتور دەۋىمىزدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى)

حاكىم اباي «ادام ۇعىلىنىڭ مىنەزدەرىن» تۇبىرىنەن زەرتتەپ-زەردەلەگەن، سونداي-اق، ونىڭ «ادامشىلىعىنىڭ كامالات تاپپاعى» نەدەن ەكەندىگىن   انىقتاپ بەرگەن حاس عۇلاما. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، جۇرەككە يماندىلىق ءدانىن ەككەن ديقانشى بابامىز. سەنسەڭىز، وسى اقيقاتقا كۇماندىلەر كوپ قازىر.  سوۆەتتىك كەزەڭدە اباي ادەبيەت شەڭبەرىندە قۇرسالدى، سوڭعى ونداعان جىلدار قازاق عىلىمى ءوشىپ-ءسونۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. سوندىقتان اباي دانا، اباي دارا دەگەنگە: «اباي فيلوسوفيانى ءبىلىپ پە ەدى؟ نەسىمەن كەمەڭگەر؟ اسىرا ماقتاپ، يدولدى قولدان جاسادىق» دەسىپ تىرەسە كەتەتىندەر كوپتىگى زاڭدىلىق. 

ابايدىڭ فيلوسوفياسى دانالىق كومبەسى، اسىرەسە، «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) اتتى ەڭبەگى التىن ساندىق. ونداعى تەرەڭدىك پەن رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق كۇشكە عاجاپتاناسىڭ. ول اسپانداعى تەمىرقازىق جۇلدىزى سياقتى كۇللى ادامزات وركەنيەتى دامۋىنا اداستىرماس باعدارشام! ونىڭ دالەلىنە تومەندە ابايدىڭ ءبىر عانا تەزيسىن تالداپ، تالقىعا سالماقپىز.   

«تاسديق»-تىڭ ءبىسسىمىلاسىن اباي ماحاببات ۇعىمىنان باستاعان، ونان سوڭ: «قاشان ءبىر بالا عىلىم-ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى» دەيدى. كوردىڭىز بە، ابايشا  ادام بولۋ شارتى – عىلىم-بىلىمگە سۇيىسپەنشىلىك. سەبەبى، بىلمەككە قۇمارلىق تازا جان قاسيەتى. ەكىنشىدەن، «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات». عىلىمنىڭ ءيىسى دە جوق ەل ەشقاشاندا دامي الماق ەمەس. ابايدىڭ عىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەۋ – ادامدىقتىڭ تۇما باستاۋى دەۋىنىڭ ءبىر استارى وسى ارادا. 

سونىمەن، ادام بولۋدى ءبىلۋى ءۇشىن بالاعا قانداي عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەتۋ كەرەك؟ الەمدىك پەداگوگيكا تىرەلگەن ءتۇيىندى اباي بىلايشا تارقاتىپ بەرەدى: «سونان سوڭ عانا  اللا تاعالانى تانىماقتىق،  ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا ءجالىب مانفاعات دافعى مۇزارراتلارنى (پايدالىنى الۋ، زالالدىدان قاشۋ) ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنسە، بىلەر دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى». كەرەمەت! 

دانىشپان ۇستازدار الىمساقتان باسىن قاتىرعان ماسەلەنىڭ  ءتۇيىنى  شەشىلىپ جاتسا، ونان اسقان دانالىق جارىعى بولا ما؟ سوندىقتان ءبىر اۋىز تەزيستى تالقىعا سالىپ، ول تۋرالى ويىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون سانادىق.  

كورىپ وتىرمىز، اباي بارشا عىلىم-ءبىلىم اتاۋلىنى ءتورت ارناعا جىكتەپ، كلاسسيفيكاتسيالاعان:

• اللا تاعالانى تانىماقتىق.

• ءوزىن تانىماقتىق.

• دۇنيەنى تانىماقتىق.
• پايدالى مەن زالالدىنى ايىرماقلىق ء(ىس-ارەكەت).

تورتتاعاندى جۇيەنى دۇرىس تالداۋ ماڭىزدى. جاراتۋشىنى تانۋ كەرەك، نەگە، ونسىز پەندەنىڭ جۇرەگى جىلى، كوڭىلى اشىق بولا المايدى. «ءوزىن تانۋ» شە؟ بۇل ءىلىم ادامنىڭ ءوزىن رۋحاني بولمىس، ياعني  جان دەپ ءبىلۋى ءۇشىن كەرەك. ونسىز اقىلى نۇرلى بولا المايدى. ال، «دۇنيەنى تانىماقتىق» اياسىنا كۇللى تابيعات، ياعني اي ءۇستى (عارىش، جۇلدىزدار الەمى) جانە اي استى جاراتىلىس تۇگەل كىرەدى. دۇنيەاۋي عىلىمدار تىرشىلىك لوكوموتيۆى ەكەنى ايتپاساق تا ايان. 

ءسويتىپ، اتالعان ءۇش تانىماقتىقتا رۋحاني جانە زاتتىق الەمدەر تۇتاس قامتىلعان. بالاعا ون سەگىز مىڭ عالام ۇيلەسىمىن ۇيرەتەتىن، بولمىس بىرلىگىن بىلدىرەتىن عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءۇش سالاسى وسىلار.

ءال-فارابي: «ارەكەتشىل ينتەللەكت الدىمەن بارلىقتىڭ ەڭ كۇردەلىسىن تانىپ-بىلەدى» دەيدى (فيلوسوفسكيە تراكتاتى. – الماتى، 1970. – 37-بەت). بولمىستى تانىپ-ءبىلۋدىڭ رەتتىلىگى –  كۇردەلىدەن قاراپايىمعا قاراي ەكەن. مىنە، اباي قولدانعان ءتاسىل دە وسى («تاسديق» تراكتاتىنىڭ مازمۇنى وعان سايما-ساي ەكەنىن ەسكەرتە وتىرايىق). عىلىمي لەكسيكادا بۇلايشا (جوعارىدان تومەن) ويلاۋ ءتاسىلى «دەدۋكتسيا» دەگەن اتقا يە.

ەندى ءتورت ساتىلى جۇيەگە قايتا ورالايىق. ءۇش تانىماقتىقتان سوڭ نەنى ۇيرەتۋ كەرەك؟ اباي: «پايدالى مەن زالالدىنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنسە» دەيدى. نەگىزى، «ايىرماقلىق» كۇردەلى ماسەلە، مۇنى قازاقتىڭ دەرتىنە، ناداندىق حالىنە ابايدىڭ:   «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ» («قالىڭ ەلىم، قازاعىم...») دەپ دياگنوز قويعانىنان-اق اڭعارۋعا بولادى.  

ءسويتىپ، تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرۋدىڭ تەتىگى – ءىس-ارەكەت، اباي تەرمينى بويىنشا، قام-قاراكەت دەگەن بايلام تۋادى. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەمەكشى، ءىس-ارەكەتىڭ جاقسى بولسا، پايدا الاسىڭ، ەگەر جامان بولسا، زالالعا تاپ بولاسىڭ. دۇرىس پەن بۇرىستى، وبال مەنەن ساۋاپتى ايىرۋ دا تەك ادامنىڭ ىسىنەن بىلىنبەك. وسىعان شەكتى ابايدىڭ «پايدالى مەن زالالدىنى ايىرماقلىق» دەگەنىن تەك ادامدىق تاربيە (ەتيكا) دەپ ءتۇسىنىپ، ونى ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبى شەڭبەرىندە قاراستىرىپ كەلدىك. بۇل جەتكىلىكسىز. ونىڭ ءتۇبىرى (گەنەزيسى) ءىس-ارەكەت دەپ بىلسەك قانا اباي وسيەتى دۇرىس ۇعىلماق. 

فيلوسوفيالىق ماڭىزدى پروبلەما بۇل. تۇسىنىكتەمەلەيىك. 

ايگىلى ۇشكىل (تريادا) – اللا تاعالا، ادام جانە تابيعات. اۋەلگىسى – حاق (ماڭگىلىك), ياعني جان الەمى، ءۇشىنشىسى – حالق (جارالىس), ياعني زاتتىق الەم.  بۇل ەكەۋىن بىرىكتىرۋشى «كوپىر» –  ادام بولمىسى.  ادام بالاسى جاراتۋشىمەن ءھام جارالىسپەن قارىم-قاتىناستا. ءجا، ونى قالايشا، قايتىپ جاسايدى؟ تەك ءىس-ارەكەتى ارقىلى. دەمەك، قاراكەت قىلۋ – تۇراقتى سۋبستانتسيا. ال ەتيكا (ەكىنشى اتى – مورال) تۇراقتى ەمەس، ول زامانا اعىمىنا بەيىمدەلىپ وتىراتىن وزگەرمەلى، عىلىم تىلىمەن ايتساق، اكتسيدەنتسيالىق قاسيەتكە يە كاتەگوريا.  

«دالەلىڭ قايسى؟» دەرسىز. ءسۋفيزمنىڭ كلاسسيگى يمام عازالي ءوزىنىڭ باستى شىعارماسى – «يحيا» اتتى تراكتاتىندا ايتقان: «…زنانيە و پوتۋستوروننەم دەليتسيا نا ناۋكۋ پوۆەدەنيا ي ناۋكۋ وتكروۆەنيا. پود پوسلەدنەي يا پودرازۋمەۆايۋ تو، چتو ترەبۋەت تولكو وتكرىتيا زنانيا، ا پود ۆتوروي – ناۋكوي پوۆەدەنيا – تو، چتو ترەبۋەت تاكجە ي دەيستۆيا» (يحيا يلم اد-دين. ورىسشاعا اۋدارعان ۆ.ناۋمكين. – م.، 1980, – 275-بەت).

كەلەسى مىسال، ءال-ءفارابيدىڭ قيالىنداعى قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى، زەيىن قويىپ وقىساق، ىزگى ءىس-ارەكەتكە ۇمتىلۋشىلار. قالا باسشىسى، مەيلى، قالانىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى دەيىك، ءبارى دە ارەكەتشىل ينتەللەكت يەلەرى. 

ابايدىڭ وزىنە جۇگىنەيىك. «ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرسەڭ، ءجا يناندىڭ، – دەيدى ويشىل. – ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەن قالسا، ساعان پايدا بەرمەيدى. ونىڭ ءۇشىن سەن ءوزىڭ ينانماقتىعىڭنان پايدا الا المادىڭ. پايدا الامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى». باقساق، يماندى بەكىتۋ دە تەك ءىس-ارەكەتپەن. ونسىز كامىل يمان دا، وزگە ىزگىلىكتەر دە جوق. سول سياقتى اباي: «عۇمىر ءوزى – حاقيقات»  دەيدى. نەگە؟ سەبەبى، قاراكەتشىل ادام بار، قاراكەتسىز ادام جوق، ياكي ءتىرى ولىك. ايگىلى ءۇش قاسيەتتىڭ ءبىرى – «ىستىق قايرات» دەپ اتالۋى دا  وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. 

ءسويتىپ، تەكسەرىس ناتيجەسىندە «پايدالىنى الۋ، زالالدىدان قاشۋ» دەگەن اباي ءسوزىنىڭ ءمانىسى   – ءىس-ارەكەت ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر. ابايدىڭ كورگىسى كەلگەنى – قوعامعا پايداسى تيەتىن قارەكەتشىل ۇرپاق. پايدالى قارەكەت (ارابشا – «عامالۋس-ساليح») ۇعىمىنا اباي:  «يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان ...بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسىن» دەپ انىقتاما بەرەدى. مىنە، ءۇش «تانىماقتىقتى» ويشىلدىڭ ىزگى ءىس-ارەكەتپەن تولىقتىرۋى جانە  «ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا» دەپ ەسكەرتۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. 

بالانىڭ عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋى كوركەم مىنەز قالىپتاسۋىمەن جۇپتاسۋى شارت. اباي تەزيسى ەكەۋىنىڭ بىرگە ءورىلۋىنىڭ، ولاردىڭ تۇتاسقان سينتەزىنىڭ كۋاسى. وسى ايتىلعاندار تراكتات كىرىسپەسىن تۇسىنۋگە جەتكىلىكتى سياقتى.

سونىمەن، اباي ۇسىنعان جۇيەدە «ادام بول!» يدەياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ تەوريالىق نەگىزى قالانعان. ونىڭ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» دەۋىمىزگە مىزعىماس ارقاتىرەكتىڭ ءبىرى ەكەندىگى دە ءشۇباسىز. بىراق ازىرگە تۇيە ۇستىنەن وت كوسەگەن حالدەمىز. اباي ۇسىنعان كەمەل جۇيەگە سايكەس قاراكەت قىلدىق دەپ ماقتانا المايمىز. بوتەننىڭ قاڭسىعىنا قۇر ەلىكتەپ، رەفورما جاساۋدان كوز اشپاي كەلەمىز.  

     *  *  *

كۇڭكىل كوپ، «اباي اسىرا ماداقتالدى، قولدان كەمەڭگەر جاسادىق» دەيتىن. وعان توسقاۋىل تەك عىلىمي ىزدەنىستەر عانا. سوندىقتان اريستوتەل مەن ءال-ءفارابيدىڭ عىلىم-ءبىلىمدى جۇيەگە سالعان تاجىريبەلەرىن ەكشەپ، زەردەلەۋگە ءماجبۇرمىز. كومپاراتيۆتى (سالىستىرمالى) ءتاسىلدى قولدانايىق. 

اريستوتەل عىلىم-ءبىلىمدى ءۇش ۇلكەن توپقا ءبولىپ جىكتەگەن: تەوريالىق، پراكتيكالىق ءھام شىعارماشىلىق دەپ. ءبىرىنشى توپ –  فيلوسوفيا، ماتەماتيكا جانە فيزيكا، ەكىنشى توپ – ەتيكا (مورال) مەن ساياسات، ال، ءۇشىنشى توپ – ونەر، كاسىپ جانە قولدانبالى عىلىمدار دەپ كورسەتىپتى.  فيلوسوفيا، فالسافا دەسەك تە بولادى، وزگەدەن جوعارى. نەگە؟ وعان اريستوتەل «ول – بارلىق عىلىمنىڭ باسى» دەپ تۇسىنىك بەرەدى. فيلوسوفيا – اقىل-وي مەن پاراسات ءىلىمى، وزگەسى «يسسلەدۋيۋت نە ۆەچنىە، ا ۆەشش ۆ وتنوشەني ك چەمۋ-تو ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا» (اريستوتەل. مەتافيزيكا. – م.، مىسل، 1976, ت. 1. – 68-بەت). 

قورىتا كەلگەندە، كونە گرەك عۇلاماسى بىلاي دەپ ءتۇيىن تۇيەدى: «تاكيم وبرازوم ۆسە درۋگيە ناۋكي بولەە نەوبحوديمى، نەجەلي ونا، نو – لۋچشە نەت ني ودنوي» (سوندا، 95-بەت). وزگەلەر قاجەتتىرەك دەسەك تە، فيلوسوفيادان قۇندى بولا المايتىنى قالاي؟ ويتكەنى، ول تۇپكى حاقيقاتتى (جاراتۋشى مەن جان الەمىن) تانىتۋشى ءىلىم.

اريستوتەل تۇجىرۋىنشا، الەمنىڭ پايدا بولۋىنىڭ دا، قوزعالىستىڭ دا ەڭ العاشقى سەبەبى بار، ول – قۇداي (پەرۆىي سۋششي). ياعني رۋح، سانا العاشقى، ياكي جوعارعى، ماتەريا، بولمىس كەيىنگى، ياكي تومەنگى.  

 «اللاتاعالانى تانىماقتىق» ءىلىمىن اباي دا الدىعا قويىپ وتىر.

 ەندىگى رەتتە «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان قىپشاق دالاسىنىڭ تۋماسى ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەڭبەگىنە كوز سالايىق. ول ءوزىنىڭ «عىلىمدى كلاسسيفيكاتسيالاۋ تۋرالى ءسوز» اتتى ەڭبەگىندە عىلىمدى بەس تۇرگە جىكتەگەن ەكەن: 1) ءتىل تۋرالى عىلىم; 2) لوگيكا (ارابشا-مانتىق); 3) ماتەماتيكا; 4) فيزيكا جانە مەتافيزيكا; 5) ازاماتتىق عىلىمدار جانە زاڭ ىلىمدەرى.

عۇلاما اتالعان بەس ءتۇردىڭ اربىرىنە كىرەتىن عىلىم تارماقتارىن تارقاتىپ ايتقان. مىسالى، ماتەماتيكا عىلىمى اياسىنا اريفمەتيكا، گەومەتريا، وپتيكا، استرونوميا، مۋزىكا، اۋىرلىق جانە ءتيىمدى تاسىلدەر تۋرالى دەلىنگەن جەتى سالانى توپتاپ ارقايسىسىنا تالداۋ جاساعان. ءسويتىپ، ءال-فارابي جۇيەسى عىلىمنىڭ سول زامانعى سالالارى تۇگەل قامتىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. 

«سوتسيالنو-ەتيچەسكيە تراكتاتى» اتتى ەڭبەگىندە ەكىنشى ۇستاز اتالعان عۇلاما: «ادامدى ادام قىلعان ەس-اقىلى (ساناسى)» – دەپ كەسىپ ايتقان (اتالعان ەڭبەك. – ا.، 1973, – 37-بەت). اباي: «جاندى حايۋانداردان اقىلدى ينساندى (ادامدى) جاراتىپتى»، «اقىل – ماعلۇمدۇر، عىلىمنىڭ ءبىر اتى ەكەندىگى» جانە «اقىلمەن بىلمەي – يمان جوق» دەپ بۇل تانىمدى تولىقتىرا تۇسەدى.   بىراق، اقىل زەرەك ساۋلەلى بولسىن: «اقىلعا ساۋلە قونباسا، قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك». 

اقىل قۋاتىمەن ادامنىڭ الەمدى تانۋ مۇمكىندىگى شەكسىزدىگىن مويىنداۋ – قوس دانىشپانعا ورتاق. بۇل تانىمدى سەنىمنەن (دىننەن دەپ ۇعىڭىز) جوعارى قويعاندىق بەلگىسى. باسقاشا ايتقاندا، عىلىممەن تاپقان ياكيني يمان ۇستازعا ەرىپ قىلعان تاقليدي يماننان بيىك.

دىنگە ءال-ءفارابيدىڭ بەرگەن انىقتاماسى قىزىق: «رەليگيا ەست نارودنوە ميروۆوززرەنيە، پوپۋليارنايا، ۋپروششەننايا ي وبششەدوستۋپنايا فيلوسوفيا». ال، قۇدايدى اقىلمەن تانۋدىڭ ءمانىسى وزگەرەك: «بوجەستۆەننايا ناۋكا»... ۆحوديت ۆ گرۋپپۋ تەورەتيچەسكيح ناۋك ي بازيرۋەتسيا نا دوۆوداح رازۋما، يدەت «پۋتەم دوكازاتەلستۆ» (يزبراننىە تراكتاتى. – ا.، عىلىم، 1994.  – 64-بەت).

بۇل رەتتە ابايدىڭ: «ءبىز جاراتۋشى ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراي بىلەتۇعىن پەندەمىز. ...ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ الاتىن پەندەمىز» (45-ءسوز) دەگەن تانىمىن ەسكە الساق ورىندى.

سونىمەن، ءۇش عىلىمدىق جۇيەگە (اۆتورى – اريستوتەل، فارابي جانە اباي) جاسالعان شاعىن شولۋدان شىعار قورىتىندى: قۇدايدى تانۋ ءىلىمىنىڭ ورنى توردە. ىلكىدە ونى دەدۋكتسيالىق ويلاۋ مەتودى دەگەنبىز، وكىنىشكە قاراي، وسى زامانعى عىلىمي پروگرەسس سۇيەنگەن مەتود – يندۋكتسيالىق  ويلاۋ (بولمىستى تومەننەن جوعارى قاراي زەرتتەۋ), سوعان باسىمدىق بەرىلگەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن قاعيدانىڭ كۇش الۋى، ومىرشەڭ بولۋى وسىمەن دە ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

جاراتۋشى يەنى تانۋ ءىلىمىنىڭ ورنى نەلىكتەن توردە دەگەن ساۋالعا اباي «تاسديق» تراكتاتىندا ناقتىلى جاۋاپ بەرەدى. بۇل ەڭبەكتە  اللا تاعالانىڭ ءسۇبۋتيا سيپاتتارى اراسىندا وزگەلەرىنە «حارەكەت بەرەتۇعىن» – عىلىم مەن قۇدىرەت ەكەندىگى العاش رەت عىلىمي نەگىزدە انىقتالعان. اللانىڭ سەگىز سيپاتىنان: «پەندەسىندە دە اربىرىنەن ءوز حالىنشە بار قىلىپ جاراتىپتى» دەيدى اباي.  سولاردىڭ ىشىندەگى باستىسى – عىلىم، ياعني ادامعا قۇدايدىڭ ەرەكشە اقىل دارىتقاندىعى. ەكىنشىدەن، كوركەم ەسىمدەرى بويىنشا جاراتۋشى «راقىمدى، عادالاتتى»  دەگەن تۇجىرىم جاساي كەلە، قۇدايىلىق وسى ءۇش ءحاسلات (عىلىم، راقىم، عادالات) يەسى بولۋ ادامنىڭ كەمەلدەنۋ، ياعني تولىق ادام بولۋ شارتى دەپ انىقتاۋ دا – اباي جاڭالىعى. «تاسديق» – قازاق فالسافاسىنىڭ التىن ساندىعى ءھام الەم ويىنىڭ ەۆەرەست شىڭى بولماعى سودان.

تراكتات كىرىسپەسىندەگى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەتۋ جۇيەسىنە قايتىپ ورالايىق.  جوعارىدا بۇل جۇيە وزىق ءارى ءمىنسىز دەپ مىسالدار الدىق. ونى قايتا تۇلەتۋ، تامىرىنان ءتىرىلتۋ – اباي ەنشىسى دەۋگە تولىق نەگىز بار (مۇنى تياناقتاپ جەتكىزۋ ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ). ولاي بولسا، تورتكۇل جۇيەنى «ابايدىڭ عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەتۋ زاڭى» دەپ اتاپ، فارابي بابامىز ارمانداعان ارەكەتشىل ينتەللەكت تاربيەلەۋدى نەگە قولعا الماسقا؟

بۇل رەتتە ەسكەرتەر ءجايت، «اللا تاعالانى تانىماقتىق» دەگەندى وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنە تەولوگيا، تەوسوفيا نەمەسە ءدىنتانۋ سياقتى ءبىر ءپاندى ەنگىزۋ دەپ ۇقساق قاتتى جاڭىلىسقا ۇرىنامىز. ماقالادا قوعامدىق سانانى سىرەسكەن اتەيستىك كوزقاراس توڭىنان ارىلتىپ، جاس ۇرپاققا «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى» دەگەن ءداستۇرلى ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ماسەلەسىن قوزعاپ وتىرمىز.  سوندا عانا «اباي جولى» ۇعىمىنىڭ ءىشىن كورىپ، ساۋلەسىن سەزىنەتىن بولامىز. 

     *  *  *

باتىس الەمى «ادام – ەڭ باستى قۇندىلىق» دەپ جاريالاپ، ادامگەرشىلىك قاعيداتتار قاتاڭ ساقتالۋىنا قول جەتكىزدى. ايتسە دە، «شىرىگەن» ۇعىمىنان ارىلا المادى. سەبەبى، ەۋروپا ەلدەرىنە جاراتۋشىسىز ويلاۋ جۇيەسى، ياعني تەك ەتيكا جانە مورال قۇندىلىقتارى ارقىلى ءومىر ءسۇرۋ قالىبى ءتان. 

تەك پايدا تابۋ، بايلىق يەسى بولۋدى مۇرات تۇتقان، ياعني رۋح تاربيەسى ءالسىز قوعامدا جاراتۋشى زاڭىنا (مەيىرىم مەن ادىلەتكە) جول جابىق. بۇل جاعدايدا ادامزات قايتىپ ءبىر باۋىر بولماق، ازعىندىق، قاتىگەزدىك ازايماق؟ 

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، تاربيەسىز ءبىلىم الۋدىڭ ءبىر مىسالى «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدەن ءبىلىم العان جاس ماماندار سياقتى. وتاندىق وقۋ ورىندارى سول باتىستىق ۇلگىگە جالتاقتاعان كوشىرمە ەسەپتى. قۇدايشىلىق تا، ۇلتتىق تاربيەنىڭ دە ءيىسى جوق. اباي «قاشىق بول!» دەپ ۇندەگەن زالالدى قاراكەتتەر ارامشوپتەي قاۋلاپ وتىرعانى سول. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، نەگە ءدىن فەنومەن، سەبەبى، ادام اللاعا مۇقتاج، جاراتۋشى يەنى تانىپ-ءبىلۋ پارىزى.

وسى تۇرعىدان ءبىلىم بەرۋدىڭ وزىندىك ۇلتتىق ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋ وزەكتى ماسەلەمىز. سونداي-اق، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىن جاڭعىرتۋعا، ولاردى تۇگەلدەي جاڭا رەلسكە سالۋعا اسىعايىق. 

بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ: «ەڭ الدىمەن، ءبىلىم يگەرۋ. ءبىز بۇكىل الەمدى اقىل-وي مەن پاراساتتى پايىم ارقىلى عانا مويىنداتا الامىز. زامان تالابىنا ساي ءبىلىم الۋ ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا جول اشادى. ەكىنشى، تاربيە ماسەلەسى. اقىننىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەن وسيەتىن ءاردايىم ساناعا ءسىڭىرۋ قاجەت»، – دەپ كۇردەلى كەزەڭ تامىرىن تاپ باسىپ، وقۋ-اعارتۋ جۇيەمىزگە دۇرىس باعىت بەردى.  

دەمەك، ۇلتتىڭ عىلىم-ءبىلىمى دامۋى ەڭ جاندى ماسەلە! سول عىلىم-ءبىلىم تاربيە بەرۋمەن ۇشتاسقاندا ادامدىق قاسيەتتەر تولىسىپ، جەتىلۋگە مۇمكىندىك الماق. ۇلى ابايدىڭ تولىق ادام، ءۇش ءسۇيۋ ىلىمدەرىنە ءمان بەرۋ قاجەتتىگى مىنە وسىدان تۋادى. «اباي – رۋحاني رەفورماتور» دەپ جار سالۋىمىز دا سوندا شىندىققا اينالماق.  

 قورىتىندى: اباي دانالىق وي-تانىمدارى – ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەرەجەسى. ولاردى زەرتتەپ-زەردەلەۋ، عىلىمي تالداۋ قاجەتتىلىك. بىراق، ەڭ ماڭىزدىسى – ومىردە، تاجىريبە جۇزىندە قولدانۋ. حالقىمىز رۋحاني تۇلەسىن، ءار قازاق ادام دەگەن اتقا لايىق بولسىن! سول ءۇشىن اباي جولىنا تۇسەيىك، قىسقا عۇمىردى مەيىرىم، ادىلەتپەنەن سۇرەيىك، اعايىن، ايتپەسە جوق.   

اسان وماروۆ

Abai.kz