بيىل، 2020 جىلى 1269 جىلى تالاس قۇرىلتايىندا دەربەستىك العان ايبىندى ۇلى ۇلىس التىن ورداعا 750 جىل تولىپ وتىر. تاريحتا جوشى ۇلىسى، ۇلىق ۇلىس سىندى اتاۋلارمەن بەلگىلى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ 750 جىلدىعىنا وراي مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تاپسىرما بەرگەن. وندا التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ، وسى جىلدى مەرەيتوي رەتىندە مەركەلەۋ تۋرالى ايتقان.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسى تاپسىرماسىنا وراي وتكەن جىلدان باستاپ ەلىمىز تاريحىنداعى ۇلى ۇلىستىڭ 750 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ جۇمىستارى جاندى جۇرگىلىپ جاتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ وتكەن جىلى جوشى حاننىڭ كەسەنەسىن زيارات ەتىپ، «ۇلىتاۋ-2019» حالىق­ارا­لىق تۋريستىك فورۋمىندا ءسوز ءسوي­لەگەن بولاتىن.

قاسىم-جومارت توقاەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

«ۇلىتاۋ ايماعى مىندەتتى تۇردە قازاقستاننىڭ تۋريستەر تارتۋ كارتاسىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋى ءتيىس. بۇرىن جوبالانعان «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تابيعي پاركىن قۇرۋ ماسەلەسىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. بيىل مۇندا تۋريستەر ءۇشىن ارنايى ورتالىق اشىلۋى ءتيىس. ۇلىتاۋ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ەتنوگرافيالىق ءتۋريزمنىڭ ورتالىعىنا اينالۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستاردى التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ قارساڭىندا باستاۋ كەرەك»،  – دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى.

تاريحىن تانىماعان ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر دەگەن ءسوز بار. تاۋەلسىز ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى تاريحتى ءبىلىپ، وتكەن ۇلى تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتىپ جۇرسە، ەلدىڭ ەرتەڭى دە جارقىن بولماق. وسىنى باسا نازاردا ۇتساعان ەل باسشىلارى ءاردايىم تاريحي تامىرمىزدى وياتىپ، ۇلتتىق رۋحىمىزدى تاسقىنداتۋعا باسا ءمان بەرىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»، «رۋحاني جاڭعىرۋ» سىندى اسا ۇلكەن باعدارلامالىق ماقالالارى قازاقستان حالقىنىڭ تاريحي تارمىرىن تۇگەندەۋىنە ۇلكەن سەرپىن بەردى.

سول سەكىلدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ۇلى دالانىڭ ۇلىق تاريحىن تۇگەندەۋ جۇمىستارىنا اسا ءمان بەرىپ، وسى جۇمىستارعا ءوزى تىكەلەي قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن وتكەن جىلدان باستان ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تاريحي داتالاردى اتاپ وتەۋ باعىتىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار ءوتىپ جاتىر. سونداي-اق، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار باعدارلامالار قابىلدانىپ، كىتاپتار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلىپ جاتىر.

ءسوزمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، جاقىندا عانا جارىق كورگەن «جوشى حان. ۇلى دالا» اتتى تاريحي كىتاپتى ايتۋعا بولادى. اتاقتى التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى قارساڭىندا جارىق كورگەن بۇل كىتاپ مەملەكەت باسشىسىنىڭ التىن وردا نەگىزىن قالاۋشى جوشى حانعا مىندەتتى تۇردە قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك دەگەن تاپسىرماسىنا ساي جارىق كورىپ وتىر.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «جوشى حان. ۇلى دالا» اتتى تاريحي كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولات كومەكوۆ تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتىپ، جۇمىس ىستەدى. اتالعان ۇجىمدىق ەڭبەك قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ اتاقتى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى اياسىندا جارىق كورىپ وتىر.

ەرەكشە ايتا كەتەرلگى، التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى قارساڭىندا جارىق كورگەن «جوشى حان. ۇلى دالا» كىتابىنا ەنگەن ماقالالاردى قازاقستان جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى جازدى. رەسەيلىك عالىمدار شىڭعىس حاننىڭ يمپەريالىق جانە پوستيمپەريالىق تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان ۇلكەن زەرتتەۋشىلەر سانالادى. ولاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە بۇل كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە ءوز كومەگىن تيگىزدى.

ال «جوشى حان. ۇلى دالا» كىتابىننىڭ جاۋاپتى رەداكتورى دۇنيەجۇزىلىك شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريحشى عيزات تابۋلدين مىرزا بولدى. ايتا كەتەرلىگى، عيزات تابۋلدين بۇعان دەيىن التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ۇجىمدىق ەڭبەككە جاۋاپتى رەداكتور بولعان. اتاپ ايتقاندا ول كىسىنىڭ «شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسى: تاريحي تالداۋى» اتتى ەرتەرەك جارىق كورگەن ۇجىمدىق جۇمىسقا جاۋاپتى رەداكتور بولعان تاجىريبەسى بار. ۇلكەن عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن جازىلعان ءىرى جيناقتىڭ بەزەندىرۋ جۇمىستارىمەن بەلىگلى سۋرەتشى الجاپار دانياردىڭ يلليۋستراتسيالارى ارنايى پايدالانىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

ءبىز ءسوز ەتىپ جۇرگەن «جوشى حان. ۇلى دالا» تاريحي كىتابىننىڭ العاشقى تۇساۋكەسەرى لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميليوۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن بولاتىن. اتالعان جوعارعى وقۋ ورىنىندا وتكەن تاريحشىلار كونگرەسىندە وسى تاريحي تۋىندىنىڭ تۇساۋكەرسەرى بولعان. بۇل كىتاپ شىعىستانۋشىلارعا، تاريحشىلارعا، سونداي-اق قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن بارلىق وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان.

«جوشى حان. ۇلى دالا» كىتابى ءتورت ۇلكەن بولىمنەن قۇرالعان. ءبىرىنشى ءبولىمى «ۇلى دالا» دەپ اتالادى. بۇل ءبولىمنىڭ باستى ايتارى ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن بايتاق ەۋرازيا دالاسىندا داۋرەندەگەن دەشتى-قىپشاق مەملەكەتى جايلى تولىق مالىمەت توپتاستىرىلعان. وندا اتالعان مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جايلى، سول كەزەڭدەگى موڭعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى، قىپشاق ۇلىسىنىڭ كوشپەندىلەرى جانە ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني اۋماقتارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى توپتاستىرىلعان.

ال «جوشى حان» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋىندا بيىل 750 جىلدىعى تويلانىپ جاتقان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – جوشى حان جايلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ەنگىزىلگەن. سونداي-اق، التىن وردانىڭ زاڭدى جالعاستىرۋشىلارى سانالاتىن اتاقتى كوك وردا، اق وردا جايلى جانە قازاق حاندىعى تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى توپتاستىرىلعان.

ال ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ اتاۋى «كوشپەندىلەر تاريحىنان» دەپ اتالادى. بۇل تاراۋدا بيىل ەسىمى ەرەكشە ۇلىقتالىپ جاتقان جوشى حاننىڭ اكەسى، اتاقتى يمپەراتور شىڭعىس حان جايلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ەنگىزىلگەن. سونىمەن قاتار، بۇل بولىمدە شىڭعىسحاننىڭ (تەمۋجين) وكىل اكەسى سانالاتىن العاشقى ۇستازى، ارسكەري ونەرگە ۇيرەتكەن اتاقتى حان تۇعىرىلحان جايلى دا ەڭبەكتەر ەنگىزىلدى. ءدال وسى تۇعىرىلحان جەتىنشى عاسىردا نەگىزى قالانعان كەرەي ۇلىسىنىڭ تاريحى، اتالعان ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك قۇرلىمى تۋرالى كولەمدى ەڭبەكتەردى دە وسى تاراۋدان تابۋعا بولادى.

«جوشى حان. ۇلى دالا» كىتابىنىڭ سوڭعى ءبولىم ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتاقتى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنا ارنالادى. سونداي-اق، بۇل بولىمدە قازاق حاندىعى تۇسىنداعى باتىرلاردىڭ ەرلىگى جانە ورالدىڭ ەل تاريحىندا الاتىن ورنى جايلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە ەنگىزىلگەن. مۇندا قازاق حاندىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنەن تارتىپ، كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان كوتەرىلىسكە دەيىنگى كوپتەگەن اتاقتى باتىرلار قامتىلعان.

ەرەكشەلەپ ايتا كەتەرلىگى، «جوشى حان. ۇلى دالا» كىتابىنىڭ بەتاشار ماقالاسىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. كىتاپتىڭ قولىنا العان وقىرمان ەڭ الدىمەن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى «ۇلىتاۋ-2019» حالىق­ارا­لىق فورۋمىندا ءسوي­لەگەن ءسوزىن وقي الادى.

Abai.kz