1. جول باسى. قارقارالى

اباي مۇراسى – ادامزات يگىلىگى. سوندىقتان، ۇلى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولاتىن مەرەيتويىن يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋدى قازاقستان پرەزيدەنتى وتكەن جىلى كوتەرگەن بولاتىن. ويشىل اقىننىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ، ونىڭ وشپەس مۇراسىن وسكەلەڭ ۇرپاققا، وزگە حالىقتارعا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن كولەمدى ءىس-شارالار بەلگىلەنگەنى دە ءمالىم. بىراق، الەمدى جايىلعان ىندەت سالدارىنان ولاردىڭ ءبىرازى ونلاين فورماتقا كوشىرىلسە، كوبى بەلگىسىز مەرزىمگە شەگەرىلدى. وسىعان قاراماستان، اباي رۋحىمەن قاۋىشۋعا نيەت ەتكەن بەلسەندى ازاماتتار ونىڭ اسىل مۇراسىمەن قايتا تانىسۋ، تابانى تيگەن توپىراقتى باسۋ، ساناسىن جاڭعىرتۋ ماقساتىمەن ءتۇرلى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. «قاراعاندى – قارقارالى – قاينار – قاراۋىل – كەرەگەتاس – قۇرقۇدىق – جيدەباي – اقشوقى – ءبورلى – سەمەي – قاراعاندى» مارشرۋتىن بەلگىلەگەن ءبىزدىڭ اۆتوكەرۋەن وسىنداي ىزگى شارالاردىڭ ءبىرى بولادى دەپ جوسپارلانعان ەدى.

عالىم ءھام ساياساتكەر، قوعام بەلسەندىسى ايتقوجا فازىل اعامىز جازدىڭ سوڭىندا، ىندەتكە قارسى كارانتين شارالارى جەڭىلدەگەن بەتتە-اق قايتالانباس تۇلعا دۇنيەگە كەلگەن، 59 جىلعا جەتەر-جەتپەس عۇمىرى وتكەن، اسىل مۇرالارى جارىققا شىققان ءھام ءتانى ماڭگىلىك تىنىس تاپقان شىڭعىستاۋ وڭىرىنە بارىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتىپ قايتۋعا شاقىرعان بولاتىن. ايتەكەڭنىڭ شاقىرۋىن قابىل العاندار العاشقى بەتتە كوپ بولعانىمەن، ايعا جۋىق ۋاقىتتان كەيىن جولعا شىعۋعا تاۋەكەل ەتكەن – 13 ادام. ولار – توپ جەتەكشىسى ايتقوجا فازىل، ونىڭ تۋىسى جانبوتا قالقين، وكتيابر اۋداندىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ جەتەكشىسى مامان يبراھيموۆ، قوعام بەلسەندىلەرى: جەكسەن ءابدىراحمانوۆ، مايرا تىلەۋ-بەگىم، سۆەتلانا تولەۋبەكوۆا; «اقجول» دەموكراتيالىق پارتياسى قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى ەرمەك ءابىلدين، ونىڭ ورىنباسارى بەيبىت قۇلماعانبەت، پارتيا مۇشەلەرى: ەلەۋبەك ابدىحالىقوۆ، قايرات كەنشىمباەۆ، ايگەرىم جالبىروۆا; اقىن ءھام جۋرناليست مۇسىركەپ سەيداحمەت جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى.

قىركۇيەكتىڭ 16-سى، سارسەنبى كۇنى ساعات 8.00-دە قاراعاندىداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا ساتتىلىك تىلەپ شىعارىپ سالعان ازىن-اۋلاق جانداردىڭ القاۋىمەن ساپارعا اتتانعان اۆتوكەرۋەننىڭ العاشقى ات باسىن تىرەگەن بەكەتى قارقارالى ەدى. قارقارالىنى اتتاپ كەتۋگە بولمايتىن بىرنەشە سەبەپ بار. ەڭ الدىمەن، قارقارالى – ۇلى تۇلعانى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن ۇلجان انا مەن اقىننىڭ اياۋلى جارى ءدىلدا بايبىشە تۋىپ-وسكەن ءوڭىردىڭ ورتالىعى، قۇنانباي اعا سۇلتان قىزمەتىن اتقارعان جانە ابايدىڭ ءوزى سان رەت كەلىپ، سۋىن ىشكەن، ءدامىن تاتقان قالا. مۇندا قاجى سالدىرعان مەشىتتە ايتاعاڭ بەسىن نامازىن وقىپ، جولىمىز ءساتتى بولۋىنا دۇعا باعىشتاپ، قارقارالىنى بۇرىن كورمەگەن جولاۋشىلار قالا مەن قۇداي ءۇيىنىڭ تاريحىمەن تانىستى. مەشىت جانىنداعى قۇنانباي مەن بالا ابايدىڭ ەسكەرتكىشىنە (ۇلجان مەن ءدىلدا ءمۇسىنى ورناتۋدى سۇرانىپ تۇرسا دا، ولارعا ەسكەرتكىش قارقارالى مەن قۋدا دا، شىڭعىستاۋ مەن سەمەيدە دە قويىلماعان. پاتريارحالدىق قوعامنان شىققانىمىزدىڭ دالەلى ىسپەتتى) «سالەمدەسىپ»، بۇركىتتى، باقتى، دوعالاڭ ارقىلى ەكىندى اۋعان شاقتا قاينارعا جەتتىك.

2. قاينار

ابىرالى تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس قويناۋىنا سۇعىنا ورنالاسقان بۇل كەنت پەن توڭىرەگىندەگى ەلدى اۋىلداردىڭ تاريحى دا، قاسىرەتى دە جەتكىلىكتى. سارىارقانىڭ شىعىسىنداعى، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي، ۇزىندىعى 20, ەنى 10 كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان (ابل. بيىكتىگى 1300 مەتر) ابىرالى تاۋلارىنىڭ اتاۋىمەن 1928 جىلى اۋدان بولىپ ۇيىمداستىرىلعان اكىمشىلىك قۇرىلىم 1955 جىلى تاراتىلىپ، ونىڭ اۋىلدارى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي، قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى، قۋ (ەگىندىبۇلاق) اۋداندارىنا بەرىلدى. ادامنىڭ ءۇش مۇشەلىنە جۋىق ۋاقىتتان كەيىن (1991 جىلدىڭ سوڭىندا) اۋدان قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءوڭىر جۇرتشىلىعى ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانعانداي مارە-سارە بوپ قالعان ەدى. ايتكەنمەن، قۋانىش ۇزاققا سوزىلعان جوق، اكىمشىلىك بولىنىستەردى وڭتايلاستىرۋ دەگەن سەبەپپەن ابىرالى 1997 جىلى ەكىنشى مارتە تاراتىلدى. الدىڭعى جولى اۋدان جەرى يادرولىق سىناق پوليگونى ءۇشىن تارتىلىپ الىنسا، ەكىنشى رەتىندە قازاقستان بيلىگىنىڭ اۋىلعا ءۇستىرت قاراۋى مەن ساۋاتسىزدىعى سالدارىنان قاساقانا جاسالدى. ونىڭ ۇستىنە، 1931-1933 جىلدارى قولدان جاسالعان ناۋبەتتەن كەيىن ابىرالىدا بۇعان دەيىن بولعان 29812 ادامنان 4144-ءى عانا امان قالىپتى. قالعاندارى اشتان قىرىلعان نەمەسە جان ساۋعالاپ وزگە وڭىرلەرگە، نەگىزىنەن رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىنشاما زارداپ شەككەنىنە قاراماستان، ەكىنشى عالامدىق قىرعىندا مىڭداعان ابىرالىلىق «حالىقتار تۇرمەسىنە» اينالعان سسسر-ءدى نەمىس فاشيستەرىنەن قورعاۋعا قاتىسىپ، جۇزدەگەن ازامات جەر جاستاندى، كوبى مۇگەدەك بولىپ ورالدى. وسى قاندى قاساپتىڭ جاراسى جازىلماي جاتىپ اۋدان تاراتىلىپ، قىرىق (1949-1989) جىل بويى جەرگىلىكتى حالىق الاپات سىناقتىڭ تاجىريبەلىك ماتەريالىنا اينالعانىن كوپشىلىك ونسىز دا بىلەدى.

ابىرالىنىڭ جاعدايىن بۇلاي تاپتىشتەپ جاتقانىمىز، بۇل ءوڭىر – قازاق ۇلتىنىڭ ماڭدايىنا مۇحامەدقالي ءتاتىموۆ، امىرە قاشاۋباەۆ (رەسمي دەرەك بويىنشا), ساپارعالي بەگالين، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، بايعالي دوسىمجانوۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، شىراقبەك قابىلباەۆ، ت. ب. كوپتەگەن بىرەگەي تۇلعالاردى بەرگەن قاسيەتتى دە قۇتتى مەكەن.

قاينار كەنتىنىڭ مادەنيەت ءۇيى قىزمەتكەرلەرىمەن جۇزدەسىپ، ولاردىڭ قىمىزىنان، ءوزىمىزدىڭ جول ازىعىمىزدان اۋىز تيدىك. وسىندا ەستىگەن پايدالى اقپاراتىمىز، ابىرالى اۋدانى ەكىنشى مارتە جابىلعان بەتتە ءوڭىردىڭ حالقى تىنىمسىز تالاپ قويىپ، تىكەلەي سەمەي قالاسىنا باعىناتىن مارتەبەگە يە بولعان ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا بۇرىنعى اۋدان ورتالىعىنداعى كاسىپورىندار ساقتالىپ، ۇلكەن قالانىڭ بيۋدجەتىنەن ءتاپ-ءتاۋىر ناپاقا يەلەنەتىن كورىنەدى. قارقارالىعا قوسىلعان ەگىندىبۇلاقتىڭ، اقتوعايعا بەرىلگەن شاشۋبايدىڭ بۇگىنگى مۇشكىل ءحالىن كورىپ-بىلگەندىكتەن، بۇل وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارى سونداي ارەكەت جاساماعانىنا قىنجىلدىق.

3. قاراۋىل. شىڭعىستاۋ. قۇرقۇدىق

اۆتوكەرۋەننىڭ العاشقى كۇنگى ماقساتتى نىساناسى قاراۋىلعا جەتكەندە كوز بايلانىپ، قاراڭعىلىق قويۋلانعان ەدى. قوناقۇيگە تۇمسىق تىرەدىك. ساپار جەتەكشىسى ايتاعاڭ ءىنىسى جانبوتا ەكەۋى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن، ءتىپتى شەكارالاس مەملەكەتتەردىڭ دە ءبىرازىن اۆتوموبيلمەن ارالاپ قايتقانىن جانە كوبىنەسە ايتقوجا اعا رۋلدە بولىپ، كەيدە دالاعا دا قونىپ قالعاندارىن ايتىپ كەلگەن-ءدى. دەگەنمەن، ۇزاقتىعى جارتى مىڭ كيلومەتردەن اساتىن، كەڭەس داۋىرىنەن بەرى جوندەۋ كورمەگەن اۋىر جولدان كەيىن ماشينادا تۇنەۋدى ءجون كورگەنى ەرىكسىز ءتانتى ەتتى. اۋەلدە قوناق ۇيدە ورىن جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان امالسىزدىقتىڭ ارەكەتى شىعار دەپ ويلادىم. كەيىن باسقا مەيمانحانادان بولمە تابىلسا دا اقساقال ماشيناسىندا قالدى. اۆتوماشينادا قونعانداردىڭ ءبىرى ەرتەڭىندە ءتۇنى بويى توڭىپ-جاۋراعانىن، ۇيقىسى قانباعانىن ايتىپ شاعىمدانسا، ايتاعاڭ ءازىل-قالجىڭىن ءوربىتىپ، شاي ازىرلەگەن قىزداردىڭ ەپتىلىگى مەن كوركىنە تانتىلىگىن دە ۇمىتپاي، تاڭعى استان كەيىن جولعا شىعۋعا اسىقتىردى.

بۇل كۇنگى جولباسشىلىق تىزگىنىن جەكسەننىڭ بايىرعى تانىسى، ۇلى جازۋشىنىڭ كىندىك قانى تامعان ءبورىلى اۋلىنداعى م.اۋەزوۆ مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى شاعجان يساباەۆ قولىنا العان ەكەن. بۇل جىگىتتىڭ اكەسى بەكەن كانىبايۇلى اتالعان مۋزەيدى ۇيىمداستىرعان، شەجىرەشى جان بولىپتى. جىلدىڭ باسىندا، توقسانعا يەك ارتقاندا اللانىڭ اماناتىن تاپسىرعان اقساقالدىڭ سوڭىندا «ۇلىلار مەكەنى» دەگەن كىتابى، كوپتەگەن ماقالاسى مەن ەستەلىگى قالعان كورىنەدى. اۋلەت ءداستۇرىن جالعاستىرعان شاعجان دا اڭگىمەشىل، ءوڭىر تاريحىنىڭ، اباي مەن مۇحتارعا قاتىستى وقيعالاردىڭ تاماشا بىلگىرى ءتارىزدى اسەر قالدىردى. ونىڭ باستاۋىمەن شىڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرىنداعى كوكباي اۋلىنا (ابايدىڭ شاكىرت ءىنىسى كوكباي جاناتايۇلى اقىننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان اتاۋ ەكەن) كەلگەنىمىزدە بۇگىنگى ساپارىمىزدا شىڭعىستى تەرىستىكتەن تۇستىككە قاراي كوكتەي ءوتىپ، شاكارىم قاجى قاستاندىق قۇربانى بولىپ، قاپىلىستا وققا ۇشقان كەرەگەتاس پەن عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى وتكەن ساياتقورا قونىسىنا، ودان سوڭ اسىل سۇيەگى 30 جىل جاتقان قۇرقۇدىققا باراتىنىمىزدى بىلدىك. تاۋدىڭ ىشىندەگى جولدى شاعجاننىڭ ءوزى بىلە قويمايدى ەكەن. سوندىقتان، ۇزاق ۋاقىت جۇرگىزۋشى بولىپ، كونە قونىستىڭ جىقپىل-جىقپىلىن جەتە بىلەتىن قاريانى العا سالماقشى.

جولدىڭ اۋىرلىعى بىردەن ءبىلىندى. كۇرت ورگە تارتىپ، بەلەسكە شىعا بەرە ىلديعا قۇلديلايتىن جولدىڭ تابانى سۋسىما قيىرشىق تاس. كەيبىرىنىڭ قىرى قىلىشتىڭ جۇزىنەن بەتەر. تىگىنەن تيسە ماشينا دوڭگەلەگىن ءتىلىپ تۇسەتىندەي. عاسىرلار بويى جەل قىرناپ، سۋ شايعان كارى شىڭعىستىڭ اجىمدەرىندەي تارام-تارام جولداردىڭ بىرىنە اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ كەتسەڭ، وڭايلىقپەن قايتا شىعا الماسىڭ انىق. قاسقا جولدا جەر اپشىسىن قۋىراتىن قۋاتتى كولىكتەر تاۋداعى جوعارى ورلەپ، تومەن ءتۇسىپ يتىڭدەگەن تار سوقپاقتا تاسباقاشا تىرباڭداپ قالدى. ساعاتىنا 25-30 شاقىرىمنان اسپادى جىلدامدىق. «سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان...» دەپ اباي ايتقانداي، تاڭەرتەڭنەن قورعاسىن بۇلتتار كوك ءجۇزىن كومكەرىپ، ەڭسەنى باسىپ العان-دى. جاباعى جۇندەي ۇيىسا جوڭكىلگەن بۇل استىنان اندا-ساندا جىلۋى ازايعان كۇن ساۋلەسى كورىنەدى.

قۇنان قويدىڭ ەتى پىسەتىندەي ۋاقىت وتكەندە تال-تەرەك، قايىڭ كومكەرگەن وزەننىڭ جاعاسىنا توقتادىق. «بۇل سۋدىڭ اتى بوتاقان، – دەدى شاعجان جەر يەسى ەكەنىن اڭعارتىپ. – جوعارعى تۇسى ءدىلدا بايبىشەنىڭ جايلاۋى. توبىقتىلار شىڭعىستىڭ ەرتىس جاق بەتىندە قىستاپ، تۇستىك بەتىن جايلايدى ەكەن. ابايدىڭ تالاي ولەڭى وسى وزەن جاعاسىندا جازىلعان بولار».

سۋدى بويلاي بىتكەن، كۇزدىڭ بار بوياۋىنا – جاسىل، سارى، قىزىل تۇستەرگە مولىنان مالىنعان شوق-شوق اعاشتىڭ اراسىنان تابانى تاس وتكەل تاۋىپ، ارعى بەتكە وتتىك. ءالى جول شەتىنە جەتپەپپىز. بۇيرات توبەلەردى كەيدە تىگىنەن اسىپ، كەيدە باۋىرلاي يرەلەڭدەگەن كونە سۇرلەۋدىڭ كەي جەرىنە قالىڭ ءشوپ وسكەن، سان مارتە شىڭعىستى شيىرلاعان قارت جولباسشىمىزدىڭ ءوزى جاڭىلىپ قالادى ارا-تۇرا. بۇل تۇستا تاۋلاردىڭ قىرتىسى جازىلا باستاعانىمەن، ءالى دە شۇعىل بيىكتەر مەن كۇرت تومەندەيتىن ىلديلار كەزدەسىپ قالادى. تۇسكە تارماسا ۇزىن بەتىندە تەرىستىك پەن تۇستىكتەگى توبەلەرگە ءسىڭىپ جاتقان جىڭىشكە وزەنگە جەتىپ، جوعارى-تومەن شيىرلاپ ءجۇرىپ الدىق. اقىرى، بيە ساۋىم ۋاقىتتان كەيىن وڭ قاناتتاعى بيىك جوتالاردىڭ توبەسىنە ايالدادىق. قىركۇيەكتىڭ ىزعىرىق جەلىنە ىلەسكەن جاڭبار تامشىلارى قاڭتارداعى قار تۇيىرشىگىنەن كەم تۇسپەيتىندەي. العاشقى سۋىق بولعاندىقتان شىعار. جەرگىلىكتى ادامدار قىر باسىنان ويعا ءتۇسىپ، ىزدەپ جۇرگەن كەرەگەتاسىمىز وسى ەكەنىن ايتتى. تومەندە، شاكارىمنىڭ وققا ۇشقان جەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتى جاقىننان كورىپ، جانىندا سۋرەتكە ءتۇسۋ ماقساتىمىز اقتالمادى. جوتانىڭ تەرىستىك بەتىندەگى تەكشەلەنگەن جارتاس پەن جارتى شاقىرىم ىلديدا قارايعان تاس بەلگىنى الىستان تاماشالادىق.

– دۇنيە استان-كەستەڭ قىلعان كەڭەستىك بيلىكتى، ونىڭ شارۋالاردى تاركىلەۋ، وعان ىلىكپەگەندەردى ورتاعا ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىن ساناسىنا سىيعىزا الماعان شاكارىم بۇل ءىس-ارەكەتتەردىڭ سوڭىنان اشتىق ناۋبەتى ىلەسە كەلە جاتقانىن اڭداپ، بالالارىنا قىتاي اسىپ كەتۋگە كەڭەس بەرەدى. بىرگە كەتۋ تۋرالى وي تاستاعان ۇلدارىنا تورىمنەن كورىم جاقىن قالعاندا شەتكە قاشپاي-اق قويايىن، سۇيەگىم تۋعان جەردىڭ ءبىر شۇڭقىرىندا قالسىن دەپ، ولاردى جولعا ساپ، ەل شەتىنەن قوشتاسىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. نكۆد باستىعى قاراسارتوۆ باستاعان جانالعىشتار وسى جەردە اڭدىپ تۇرىپ، اقىن وزەننەن وتەتىن وتكەلگە بۇرىلعان كەزدە اتىپتى. العاشقى وق اياعىنا تيسە، ەكىنشىسى اجال اكەلگەن، – دەدى شاعجان وسىدان توقسان جىلعا تاياۋ ۋاقىت بۇرىن وتكەن قاندى وقيعانى كوز الدىنا ەلەستەتىپ.

جولباسشىمىزدىڭ مۇڭدى اڭگىمەسىن ءۇنسىز تىڭداپ، اقىننىڭ اقىرعى دەمى شىققان مەكەنگە تاعى دا ءبىر جول تۇسەر دەگەن ۇمىتپەن قۇرقۇدىققا بەت تۇزەدىك. سۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ساياتقوراعا بارۋ تۋرالى جوسپارىمىز دا كەلەر ءبىر ۋاقىتتارى جۇزەگە اسار دەگەن ارمان كۇيىندە كوكەيدە قالا بەردى.

شاعجاننىڭ ايتۋىنشا، قىزىل باندىلار قاجىنىڭ سۇيەگىن تۇيەگە ارتىپ، بارشاتاس اۋلىنا بارىپتى. بۇل جەردەن شاكارىمنىڭ ءمايىتىن جەرلەۋ ءۇشىن سۇراپ الاتىن ءبىر جان شىقپايدى. جۇرت ميليتسيانىڭ كوزىنە تۇسۋگە قورقادى. نكۆد وتريادى مارقۇمنىڭ ءمايىتىن تۇيەگە تەڭدەپ الىپ، ەكى-ءۇش كۇن قورلاپ، باقاناس وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنان شىعىسقا قاراي، ۇشقىزىل قونىسى تۇسىنداعى قۇرقۇدىق اتانعان شۇڭقىرعا تاستاپ كەتەدى. نكۆد-دان، ونىڭ ەل ىشىندەگى جانسىزدارىنان قايمىققان جۇرت اۋەلدە قاجىنىڭ ءمايىتىن جەرلەۋگە قورىقسا، اتالعان قاندى وقيعاعا ىلەسە كەلگەن اشتىق ناۋبەتى قازاق جۇرتىنىڭ ەسىن مۇلدە شىعارىپ جىبەرىپتى. اشتىق پەن ىندەتتەن امان قالعان ەل قايتادان ەس جيىپ، باس قۇراعان كەزدە دە شاكارىمنىڭ سۇيەگىن ىزدەيتىن، ونى جەر بەسىگىنە بولەۋگە بىلەك سىبانىپ كىرىسكەن جان شىقپاپتى. بۇرىنعىلاردى بىلەتىندەر ءوتىپ كەتكەن، قوعام دا، ادامداردىڭ ساناسى دا وزگەرگەن.

شاكارىم ۇلدارىنىڭ كوپشىلىگى اكەسىنىڭ تاعدىرىن قۇشادى: عافۋر مەن بايازيت اشتىق پەن ازاپ سالدارىنان تۇرمەدە، قابىش سوققىنىڭ، اشتىقتىڭ زاردابىن كەشىپ شىڭعىستاۋدىڭ ىشىندە جان ءتاسىلىم ەتىپتى. قىتايعا كەتىپ ۇلگەرگەن زياتتىڭ ءوزى قۇرىعى ۇزىن قياناتشىل كەڭەس بيلىگىنىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلا الماي، قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى. اجال تىرناعىنا ىلىكپەگەنىمەن كەنجەسى احات تا كوممۋنيستىك قوعامنىڭ «سىي-سياپاتىن» كورىپ باعىپتى. اكەسىن اتقان باندىلار اۋەلدە تۇرمەگە جاپسا، ودان اۋپىرىمدەپ شىعىپ، شىمكەنت، جامبىل وڭىرلەرىندە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن ونى 1937 جىلى «باندىنىڭ بالاسى»، «قاجىنىڭ ۇلى» دەگەن ساياسي ايىپپەن يتجەككەنگە ايدايدى. ايداۋدان ورالىپ الماتى وبلىسىنداعى مەكتەپتەردە قىزمەت اتقارادى. تەك 1958 جىلى كۇزدە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ اقتالعانى تۋرالى سسسر كگب-سىنىڭ پروكۋرورى قول قويعان شەشىمنەن كەيىن عانا كەڭ تىنىس الىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەن ول اكەسىنىڭ شىعارمالارىن اشىق جيناۋعا كىرىسەدى. قۇرقۇدىقتا جاتقان قاجىنىڭ سۇيەگىن 1961 جىلى ءوز قولىمەن جيناپ الىپ، اباي مەن وسپاننىڭ مۇردەسى جاتقان جيدەبايداعى زيراتقا جەرلەيدى.

«زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» (ر.رەيگان) بارلىق زورلىق-زومبىلىعىن باستان كەشكەن احات شاكارىمۇلى تەك 1968 جىلى، 68 جاسىندا تۋعان وڭىرىنە ورالىپ، 1984 جىلعا، ياعني عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ابايدىڭ جيدەبايداعى مۋزەي ءۇيىنىڭ ديرەكتورى بولادى. وزىنە توپىراق وسى جەردەن، قولىمەن ارۋلاپ قويعان اكەسىنىڭ جانىنان بۇيىرىپتى.

القيسسا، قۇرقۇدىقتاعى، قاجىنىڭ سۇيەگى 30 جىل ساقتالعان كيەلى جەرگە تاعزىم ەتىپ، شاكارىمنىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاپ، قاراۋىلعا جول تارتتىق. ەكى ارالىق 70 شاقىرىمدىق جەر جانە تۇسكە دەيىنگى ساپارىمىزعا قاراعاندا جول جەڭىل دەپ ەدى باستاۋشىلارىمىز. بىزگە ولاي كورىنبەدى. تابانى سۋلى وزەكتەر، قيا بەتكەيلەر، كۇرە جولدارعا ۇيرەنگەندەردىڭ جانىن تۇرشىكتىرەتىن قىرى پىشاقتاي تاستار مۇندا دا مول ەكەن. جول دا ۇزارىپ كەتكەندەي، كەمى ءجۇز شاقىرىم بار سياقتى. بىراق، مۇحاڭنىڭ «اباي جولىندا» ايتاتىنداي، «ءلايللاح يللا اللامەن» جول ەسەپتەيتىن جۇمان سياقتى اتالارى بار اۋىلدىڭ ادامدارىمەن ءسوز تالاستىرا الامىز با؟! ەرىكسىز كورۋگە، كونۋگە تۋرا كەلدى.

4. جيدەباي

ىمىرت ۇيىرىلە تاڭەرتەڭ ءوزىمىز شىڭعىستىڭ ىشىنە اتتانعان كوكباي اۋلىنا كەلىپ، مۇندا كوپ بوگەلمەي قاراۋىل، جيدەباي ارقىلى كەڭگىرباي ءبيدىڭ كەسەنەسىنە جەتكەنىمىزدە ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانعان ەدى. جەرگىلىكتى ەل بي اتا اتاندىرعان كەڭگىرباي توبىقتى ىشىندە عانا ەمەس، ىرگەلەس وتىرعان ۋاق، كەرەي، نايمان تايپاسىنىڭ ماتايىنا دا سىيلى، ىقپالدى رۋباسى اقساقال بولعان ءدۇر. ارينە، مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» مەن «ەڭلىك – كەبەك» تراگەدياسى ارقىلى ءبيدىڭ جاعىمسىز بەينەسى قالىپتاسقانى وسى تۋىندىلارمەن تانىس وقىرمانعا ايان. بىراق، قانشالىق كلاسسيكالىق ەڭبەك بولعانىمەن، رەسەيدىڭ وتارلىق پيعىلىن دارىپتەگەن قوعامنىڭ ىڭعايىمەن جازىلعان شىعارمالار بولعاندىقتان، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت جاساعان كوپتەگەن تۇلعالار ولاردا ۇنامسىز بولىپ كورسەتىلگەنىن جۇرت تۇسىنەر دەپ ويلايمىز.

كەڭگىرباي جىگىتەكۇلىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى تۋرالى دەرەكتەر ءارتۇرلى: 1720/23 – 1808 نەمەسە 1730 – 1815, زيراتىنداعى تاقتادا 1735 – 1825 جىلدار (جانە جاندوسۇلى) دەپ كورسەتىلگەن. انىعى، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سۇرگىنىنە ۇشىراعان ورتا ءجۇز تايپالارى سارىارقاعا قونىس اۋدارىپ، ۇلىتاۋ ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە، كەڭگىر وزەنى بويىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ەر جەتە كەلە شەشەندىك قابىلەتىمەن، ءادىل بايلامىمەن رۋ كوسەمىنە اينالىپ، توبىقتىنىڭ ءبيى اتانعان ول ەلىن شىڭعىستىڭ تەرىسىگى مەن تۇستىگىنە ورنالاستىرىپ، كەزىندە سىرتقى جاۋعا ء(تىپتى رەسەي وتارشىلارىنا دا), ىشكى داۋعا بەرمەگەنى جايلى ەل اۋزىندا ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭگىمە دە، اڭىز-ءاپسانا دا كوپ. كەڭگىرباي جاسى سەكسەننەن اسقاندا توبىقتىنىڭ بيلىگىن ابايدىڭ ۇلكەن اكەسى وسكەنباي بيگە تابىستاپ، باقيىنا الاڭسىز اتتانعان كورىنەدى. مۇردەسى جيدەباي قورىعىنا، قاراۋىل وزەنىنىڭ جايىلماسى جانىنداعى توبەگە جەرلەنىپتى. زيراتى اۋەلدە قانداي بولعانىن شاعجان ايتا المادى. قازىرگى كەسەنە وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن جاساعان شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان جۇمىس ەمەس، كەيىنگى ءداۋىردىڭ جەمىسى ەكەنى كورىنىپ تۇر.

بي اتا كەسەنەسى جانىندا قوناقۇي، اسحانا، شىراقشىنىڭ باسپاناسى، ت.ب. شارۋاشىلىق قۇرىلىستارى بار ەكەن. قوناقۇي بولمەلەرى كەڭ بولعاندىقتان جانە سۋىق جەل تۇندە كۇشەيە تۇسكەندىكتەن ءبارىمىز ۇيگە قوندىق. كەشتى بوس وتكىزبەي، جەكسەن باستاعان قىز-جىگىتتەر ايتاعاڭ ارنايى ساتىپ الىپ، قۇرباندىققا شالعان توقتىنى سويدى. اسىرەسە، جەكەڭ ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. باستى ءوزى ءۇيتىپ، ىشەك-قارىن ارشىعان مايراعا، اسحاناداعى سۆەتلانا مەن ايگەرىمگە (مۇندا كەلگەندەر اس-سۋىن وزدەرى ازىرلەپ، ىدىس-اياقتى جۋىپ، جيناپ كەتەدى ەكەن) جاردەمدەسىپ، بارلىق ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق جاسادى. ءتىپتى، قۋىرداق پەن وزبەك اعايىنداردان اۋىسقان «داملامە» دەگەن تاماقتى دا ءپىسىرىپ ۇلگەرىپتى. ءبىز تاڭەرتەڭ «دايىن اسقا تىك قاسىق» بولدىق.

كەڭگىرباي ءبيدىڭ زيراتى باسىندا قۇران وقىلعاننان كەيىن جيدەبايداعى اباي مۋزەيىنە بەت تۇزەدىك. جول – 6 شاقىرىم. بىراق، قازاقستاننىڭ كوپشىلىك جەرىندەگىدەي مۇندا دا توزىعى جەتىپ تۇر، «اباي جولىنداعى» ءيىس كەمپىردىڭ ءۇيى سياقتى شۇرىق تەسىك. ساعات وننىڭ كەزىندە مۋزەيگە كىردىك. ابايدىڭ سوڭعى ونشاقتى جىل عۇمىرى وتكەن، وعان دەيىن ءىنىسى وسپاننىڭ قۇت مەكەنى بولعان قاسيەتتى قونىس. ارامىزدا مۇنى ەرتەرەكتە كورگەندەر دە، ءبىرىنشى رەت جولى ءتۇسىپ تۇرعاندار دا بار. مۋزەي ديرەكتورى ورنىندا بولماسا دا، قىزمەتكەرلەرى جولباسشىلىق جاسادى. قازاقتىڭ سالتاناتتى تۇرمىسىنىڭ ءساتتى ساقتالعان ءبىر ۇزىگى سياقتى جادىگەرلەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. كەزىندە اباي، ونىڭ جاقىندارى تۇتىنعان بۇيىمدار وسىندا وتكەن ۇلى وقيعالاردىڭ، ۇلاعاتتى كەڭەستەردىڭ ءۇنسىز كۋاسى ىسپەتتى: بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ «سالقىنى» تيمەگەن، قازاق شەبەرلەرى قولىمەن جاساعان قازان-وشاق، كەلى-كەلساپ، كۇبى، ت.ب. تۇرمىستىق زاتتار مەن قامشى، ەر-تۇرمان، قۇس مىلتىق ءتارىزدى قۇرالدار، مۋزىكالىق اسپاپتاردان دومبىرا مەن قوبىز، ۇستەل ويىندارىنان دويبى مەن توعىزقۇمالاق قويىلعان. ەرەكشەلىك تەك ابايدىڭ جۇمىس بولمەسىندە عانا سياقتى، ونىڭ تورىنە وسى كۇنگىدەن اۋمايتىن جازۋ ۇستەلى، ونىڭ ۇستىندە بىلتە شام مەن ماي شام، قارسى الدىندا ارقالى ورىندىق. وعان كىرە بەرىستەگى، سىرماق، كورپەلەر توسەلگەن بولمەنىڭ ورتاسىندا جەر ۇستەل، وڭ جاعىندا اعاش توسەك تۇر. قابىرعاداعى تاقىر كىلەمنىڭ جوعارعى جاعىنا ابايدىڭ ءدىلدادان تۋعان ۇلدارى اقىلباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيانىڭ سۋرەتتەرى ءىلىنىپتى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى اعاش توسەك تە، ونىڭ اياق جاعىنداعى قۇمان مەن لەگەن دە دىلداعا تيەسىلى مۇلىك ەكەنىن ايتتى. تاعى ءبىر جاساۋلى بولمەنىڭ بۇرىشىنا، تۇعىرعا قويىلعان ەر-تۇرمان اقىننىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمدىكى دەپ جازىلىپتى جيدەبايداعى مۋزەي مەن ماۆزولەيدەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر جيناعىندا. دەگەنمەن، توقالىنا رەنجىگەن اباي ءومىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ايگەرىممەن بايلانىسىن ءۇزدى، ەركەجانعا ۇيلەنگەن سوڭ ەڭ سۇيىكتى جارى سول بولدى دەگەن مۇحاڭنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، بۇل ەر-تۇرمان ەركەجانعا تيەسىلى بولۋى دا مۇمكىن-اۋ دەپ ويلادىق.

مۋزەي قىزمەتكەرلەرى جينالعان سوڭ اۆتوكەرۋەن مۇشەلەرى وسى ساپارعا شىعاردا جوسپارلاعان مىندەتتەرىنىڭ ءبىرىن اتقارۋعا كىرىستى. ول – جيدەبايداعى مۋزەيگە ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن – 15 توم كىتاپ سىيلاۋ ەدى.

– اباي جالعىز قازاق ەمەس، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولسا، ءاليحان ونىڭ اقىندىعىن، دانىشپاندىعىن تۇڭعىش مويىنداعان ەرەن قايراتكەر. بىراق، بۇگىنگى تاڭدا ابايدىڭ ۇلىلىعىن تەرىسكە شىعارۋمەن شەكتەلمەي، ونىڭ مىنا جالعاندا جاساعانىنا كۇمان كەلتىرەتىن عالىم-سىماق پايدا بولدى. ول شولاق اقىلىمەن ابايدىڭ بارلىق شىعارماسىن ءاليحان باستاعان الاش ارىستارى جازىپ، ومىردە بولماعان ادامنان اقىن شىعاردى دەپ جار سالدى، – دەدى توپ جەتەكشىسى ايتقوجا اعامىز، الەكەڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تولىق جيناعىن ۇسىنا تۇرىپ. – اباي 1904 جىلى قايتىس بولدى، ءاليحان 1937 جىلى اتىلدى. ياعني، ءاليحان ابايدان سوڭ 33 جىل ءومىر ءسۇردى. بۇل – اقىننىڭ بۇكىل مۇراسىن ءوز اتىنا اۋىستىرىپ الۋعا تولىق جەتەتىن ۋاقىت. ءاليحان نەگە ولاي ىستەمەدى؟ ويتكەنى، ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى تەك وزىنە عانا تيەسىلى جانە ولاردىڭ الدى ءاليحان ساياساتقا ارالاسقانعا دەيىن جارىققا شىققان. جالعان دا ۇشقارى پىكىر ايتىپ، شىرىق بۇزعان بۇگىنگى كەماقىلداردىڭ اۋزىن ءاليحاننىڭ ءوزى-اق جاۋىپ، تاريحتى ورەسكەل بۇرمالاۋعا جول بەرمەس ەدى. ءاليحان – ابايدىڭ يدەيالاس شاكىرتى جانە ونىڭ وي-پىكىرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. سوندىقتان، ۇلت كوسەمىنىڭ كىتاپتارى ابايدىڭ اتا قونىسىنداعى مۋزەيگە لايىقتى سىيلىق بولادى دەپ ويلايمىن.

ايتاعادان كەيىن وسى جولداردىڭ اۆتورى قازاقتىڭ ۇلى ءبيى قازداۋىستى قازىبەكتىڭ تۋعانىنا 350 جىل تولۋىنا وراي جارىققا شىققان، ابايدىڭ  ناعاشى جانە قايىن جۇرتى بولىپ تابىلاتىن ءوڭىردىڭ بولمىسى مەن تاريحى تۋرالى سىر شەرتەتىن «قۋ – بالقانتاۋ» ەنتسيكلوپەدياسىن تارتۋ ەتتى.

جيدەبايداعى ساپارىمىز «اباي – شاكارىم» مەموريالدىق كەسەنەسىندە جالعاستى. قازاق ادەبيەتى الىبىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولاتىن مەرەيتويى قارساڭىندا كەشەندى سالۋعا رەسپۋبليكالىق بايقاۋ جاريالانىپ، 1991 جىلى ناۋرىزدا وتكەن كونكۋرستا وعان قاتىسقان التى ۇجىم اراسىنان ارحيتەكتور بەك ىبىراەۆتىڭ اۆتورلىق توبى جەڭىمپاز بولىپ شىقتى. ەكونوميكاداعى توقىراۋ سالدارىنان قۇرىلىسى 1996 جىلى عانا تولىق اياقتالعان زاماناۋي ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشى كوشپەلىلەر مادەنيەتى ۇلگىسىندە، قازاق حالقىنىڭ كوسموگونيالىق تانىمى نەگىزىندە سالىنعان. ماۆزولەيدەن ورتا ازياعا ءتان ساۋلەت ونەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا سامارقانداعى گور-ءامىر مەن اگراداعى ءتاج ماحال كەسەنەلەرىنىڭ ىقپالى بايقالادى. ەۋرازيانىڭ كىندىك ورتاسىنداعى ۇلى دالامەن ۇيلەسكەن كەسەنە تۇتاستىعىن بيىكتىگى 5, ۇزىندىعى 200, ەنى 60 مەتر تۇعىر قامتاماسىز ەتەدى. تۇعىردىڭ ۇستىنەن اسقاقتاي كورىنەتىن قوس مۇنارانىڭ تۇستىگىندەگىسى – 38,5 مەترلىك اباي مۇناراسى (اباي مەن وسپان جەرلەنگەن), تەرىستىگىندەگىسى – 35 مەترلىك شاكارىم مۇناراسى (شاكارىم مەن ۇلى احاتتىڭ مۇردەسى قويىلعان). كەشەننىڭ ءاربىر بۇرىشىنا كۇمبەز ورناتىلعان. سونىمەن قوسا، مۇندا ديامەترى 36 مەتر «ورتالىق ازياداعى جازبا مادەنيەت تاريحى» مۋزەيى، اباي مەن شاكارىم رۋحتارىنا ءتاجىم ەتىپ كەلۋشىلەر توقتايتىن قوناقجاي، مۇسىلماندار قاۋىمىنىڭ ءمىناجات ورنى – مەشىت جانە امفيتەاتر سالىنعان. كەيىنگىسىندە «اباي وقۋلارىن» وتكىزۋ داستۇرگە اينالىپتى. ماۆزولەي كەشەنى جايلى ءسوز قوزعالعاننان كەيىن، ونىڭ قۇرىلىسىنا ماڭعىستاۋدىڭ ۇلۋتاستارى قولدانىلعانىن ايتا كەتكەنىمىز تەرىس بولماس.

وكىنىشكە وراي، قوس الىپتىڭ كەسەنەسى دە كۇردەلى جوندەۋگە جابىلعان ەكەن. مۇنداعى مۋزەيدى تاماشالاپ، مەشىتتى كورە المادىق. تەك امفيتەاتر ارقىلى تۇعىردىڭ توبەسىنە كوتەرىلىپ، اباي مەن وسپان، شاكارىم مەن احات جەرلەنگەن مۇنارالاردىڭ ايدىنى مەن سۇلۋلىعىنا سىرتىنان ءسۇيسىنىپ، قۇران باعىشتاۋمەن شەكتەلدىك. كۇردەلى جوندەۋ ءجۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان، كەر دالانىڭ بەتىندە قالقىپ تۇرعان اق كەمەدەي الىپ كەشەن وسى كۇيىنىڭ وزىندە كوز تارتارلىق كەرىم ەدى. وسى كەلىستى كەشەننىڭ توقىراپ تۇرعان قۇرىلىسىن سول كەزدەگى سەمەي وبلىسىنا اكىم بولىپ كەلگەن ساتىنەن باستاپ قولعا العان عالىمجان جاقيانوۆ، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك اۋىرتپالىققا قاراماستان، كۇردەلى جۇمىستى ابىرويمەن اياقتادى. قارجى كوزىن تاۋىپ، مەردىگەرلەردى ساپالى قۇرىلىس ماتەريالىمەن قامتاماسىز ەتتى. تاماشا ۇيىمداستىرۋشى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان كەزىندە بۇگىن ايماق ماقتانىشىنا اينالعان ءماشھۇر ءجۇسىپ مەشىتىن سالعىزدى. سونىمەن بىرگە، تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعىدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن دە قىرۋار ءىس تىندىردى. سەمەي مەن پاۆلوداردىڭ حالقى ع.جاقيانوۆ ەسىمىن بۇگىنگە دەيىن قۇرمەتپەن اۋىزعا الىپ، ول اكىم بولعان كەزدە ايماقتارى بارىنشا قارىشتاپ دامىعانىن ايتادى. وسىنداي ىسكەر، ساۋاتتى، قاجىرلى ازامات ساياسي ويىن قۇرباندىعىنا شالىنىپ، ۇزاق جىل ورىنسىز جازا تارتىپ، اقىرى شەت ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وكىنىشتى! قازاقستان رەسپۋبليكاسى بۇدان ۇتىلماسا، ۇتپاعانى حاق.

جول كورسەتۋشىلەر جيدەبايداعى اباي مۋزەي-ءۇيىنىڭ، «اباي – شاكارىم» كەسەنەسىنىڭ جوندەۋ جۇمىستارى سوزىلىپ كەتۋىنە Kovit – 19 پاندەمياسىنىڭ زاردابى تيگەنىن ايتىپ، اقتالعانداي سىڭاي تانىتتى. ارينە، كورونوۆيرۋستىڭ ادامدار ءومىرىن جالماپ، دەنساۋلىعىنا زيان تيگىزىپ، ەل ەكونوميكاسىنا وراسان شىعىندار اكەلىپ جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سونىمەن بىرگە، قازىر كەز-كەلگەن كەمشىلىكتىڭ سەبەبىن ىندەتتەن كورۋ ادەتى قالىپتاسقانى دا راس.

«اباي – شاكارىم» كەسەنەسىنىڭ تۇستىك بەتىندە، 300 مەتردەي قاشىقتىقتا قۇنانبايدىڭ شەشەسى زەرە مەن دالا دانىشپانىنا جارىق دۇنيە سىيلاعان ۇلجاننىڭ زيراتى تۇر. ۇلى اۋلەت شاڭىراعىنداعى تىرشىلىگى تاتۋلىقتا وتكەن قوس انا باقيلىق دۇنيەسىندە دە بىرگە ءجۇرۋدى ءجون كورگەندەي ەكەن. جيدەبايعا كەلىپ تۇرىپ ولارعا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىزدىڭ توپ تا سولاي بەت تۇزەدى. بۇل ەرەكشە ۇلگىدە سالىنعان مازار ەكەن. سىرتقى ءتۇرى ۇلىتاۋداعى دومباۋىل كەسەنەسىنە ۇقسايدى. بىراق، ودان الاسا جانە ءبىرشاما كولەمدى. جان-جاعى ءتاپ-ءتاۋىر اباتتاندىرىلعان. ولاردىڭ ءھام توڭىرەگىندە تىنىس تاپقان ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا دۇعا باعىشتادىق. اۋەلى وسپاننىڭ بايبىشەسى، كەيىن ابايدىڭ سۇيىكتى جارى بولعان ەركەجان دا وسى ماڭايدا جەرلەنسە كەرەك ەدى. ونىڭ قۇلپىتاسىن ۇشىراتپاعاننان كەيىن شاعجاننان ءجونىن سۇرادىم.

– «اباي – شاكارىم» كەسەنەسىنىڭ بەرگى، تۇستىك جاق ىرگەسىندە، – دەدى ول.

اباي توڭىرەگىندەگى ادامداردىڭ عۇمىرى ايانىشى اياقتالعانى بەلگىلى. بۇل تاعدىر ەركەجاندى دا اينالىپ وتپەگەن ەكەن. ەكى كۇيەۋىن قاتار جەرلەپ، ابايدىڭ العاشقى نەكەدەن تۋعان ۇلدارىنىڭ اجالىنا كۋا بولعان ەركەجان بولشەۆيك بانديتتەر ۇيىمداستىرعان، ادام ساناسىنا سىيمايتىن سۇمدىق وقيعالاردى باستان كەشىپ، 1928 جىلى قايتىپتى ومىردەن. بۇل – شارۋالاردى تاركىلەۋ، كۇشتەپ ۇيىمداستىرۋ ناۋقاندارى قارقىن الىپ، قازاق دالاسىنداعى الاساپىران وزگەرىستەردىڭ باستالعان شاعى ەدى. قازاق ءۇشىن «بايتال تۇگىلى باس قايعى» باستالعان زاماندا ومىردەن وزعان بايبىشەنى ارۋلاپ جەرلەۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالعان شىعار. ودان كەيىن بىرىنە ءبىرى ىلەسە كەلگەن اشتىق ناۋبەتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، ەكىنشى عالامدىق قىرعىن ەلدىڭ ەسىن شىعارىپ جىبەرگەنى تاعى راس. دەگەنمەن، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان باستاپ قازاق جۇرتىندا وتكەن اتا-بابالار مەن اۋليە انالار ارۋاعىن ەسكە الۋ، اس بەرۋ، ەسكەرتكىشتەر قويۋ جارىسى باستالعانى بەلگىلى. بىراق، ابايدىڭ ومىرىندە ماڭىزدى رول اتقارعان جاندى اناۋ ايتقانداي ۇلىقتاماسا دا، باسىنا بەلگى ورناتۋدى ەركەجاننىڭ قايىن جۇرتى دا، توركىن ەلى دە قۇنتتاماعان كورىنەدى. ءبىر كەم دۇنيە!

جيدەباي جازىعىنىڭ تۇستىك-باتىسىندا توڭكەرىلگەن تەگەنە ىسپەتتى جەكە تاۋ انداعايلاپ كورىنەدى. سۇراستىرساق، جارتى عۇمىرىندا ابايمەن تارتىسىپ وتكەن ورازبايدىڭ قونىسى شۇناي تاۋى وسى ەكەن. وسپان بولىس بولىپ، تىزەسى باتقان سوڭ باسقا بولىسقا اۋىسىپ كەتكەن ورازبايعا قاراتا بايكوكشە اقىن:

شۇنايدىڭ جەل سوعادى بۇيىرىنەن،

تاپقان پايداڭ ءتىلىڭنىڭ سۇيىرىنەن –

قارادا قاسقىر سوققان قاسقا ايعىردى،

دونەن قۋىپ شىعاردى-اۋ ۇيىرىنەن، – دەپ ايتقانى ءتىل ۇشىنا ورالدى. اباي ءتارىزدى الىپپەن تارتىسۋعا جاراعان ورازباي دا ەرەك جاراتىلعان تۇلعا ەكەنى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. وسپان سەمەيدەن شىڭعىسقا دەيىن پاۋەسكەنىڭ ارتىنا تاڭىپ، ماسقارالاپ الىپ قايتقاندا مويىماپتى. قۇنانباي اۋلىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا بالالار شۋلاسىپ پاۋەسكەنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، جەردەن ءبىر نارسەلەر تەرەدى. سوندا قاجى: – ورازباي وسى بارا جاتقاندا تەگىن تۇقىمىنا توپىراق جەگىزدىم دەپ بارادى، – دەگەن ءدۇر. ەرەسەكتەر ادەيى بارىپ قاراسا، ورازباي شىنىندا دا جولعا ورىك-مەيىز شاشىپ كەتكەن ەكەن.

5. اقشوقى. قاسقابۇلاق

بۇگىنگى ساپاردا كورەتىن، ابايعا قاتىستى ورىندار قاراۋىل – سەمەي كۇرەجولىنىڭ بويىندا، ءارى كەتسە 5-10 شاقىرىم بۇرىلىستا ورنالاسقان ەكەن. تابان تىرەپ توقتايتىن جەرىمىز سەمەي – ەرتىس جاعاسىنداعى ەجەلگى قالا.

بيە ساۋىم ۋاقىت وتكەن سوڭ جولدىڭ سول قاباعىندا تاريحي ورىن بارىن كورسەتكەن سىلتەمە بەلگى كورىندى. كەبەك باتىر مەن ەڭلىك سۇلۋ تىعىلىپ، ازعانا ءتاتتى كۇندەرىن وتكىزگەن جارتاستاعى ۇڭگىرگە اپاراتىن جولدى كورسەتۋدە. ەكى ءالدى كولىكتەگى جولاۋشىلار دالا جولىنا ءتۇستى دە، كەشە شىڭعىستاۋ ىشىندەگى جۇرىستە شاتقاياقتاپ قالعان اۆتوماشيناداعى ءتورت جولاۋشى – قايرات، بەيبىت جانە ەكى ەرمەك ولاردىڭ قايتا ورالۋىن كۇتىپ، اسفالتتىڭ ۇستىندە قالدىق...

ساسكە ءتۇس شاعىندا كۇرە جولدىڭ سول جاعىندا، ون شاقىرىمداي جەردە ورىن تەپكەن قۇنانباي اۋلەتىنىڭ ورداسى اقشوقى قونىسىنا جەتتىك. ابايدىڭ دا ۇلكەن ءۇيى، بايبىشەسى ءدىلدانىڭ قونىسى وسىندا ورنالاسىپتى. ابايدان كەيىن 20 جىل عۇمىر كەشىپ، سەكسەننەن اسقانعا دەيىن اقشوقىدا تۇرعان ءدىلدا اپامىز بويىنان ءال تايعان شاعىندا ارالتوبەدەگى تۇراعۇلدىڭ (ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان بالالارىنىڭ ۇلكەنى. ول تۋعان بەتتە ءدىلدا ايگەرىمگە: «باي – سەنىكى، بالا مەنىكى بولسىن»، – دەپ باۋرىنا سالىپ العان ەكەن) قولىنا بارىپتى. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ابايدىڭ ايەلدەرى وتىرعان ءۇش اۋىلدىڭ ارا قاشىقتىعى 35-40 شاقىرىمدىق جەر.

اقشوقىدا قۇنانبايدىڭ مۋزەي ءۇيى، قاجى مەن ءىنىسى مايباسار باستاتقان اۋلەتىنىڭ – ۇلدارى مەن كەلىندەرىنىڭ، نەمەرەلەرىنىڭ قابىرستانى ورنالاسىپتى. بالشىقتان سوعىلعان بەيىتتەر ۋاقىت سالماعىنان توزىپ، قۇلاي باستاعان سوڭ سىرتىنان بيىك تاس دۋالمەن قورشالعانى كورىنىپ تۇر. زيراتتار باسىنداعى قۇلپىتاستار دا تاياۋدا اۋىستىرىلىپتى. ءبارىنىڭ كولەمى بىردەي، ادامداردىڭ اتى-ءجونى كەيىن قابىلدانعان، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىمەن تاڭبالانعان. ايتپاقشى، ءدىلدا بايبىشە ايگەرىمنىڭ قونىسى ارالتوبەدە تىنىس تاپقان ەكەن. جەر ورتاسىنان اسقاندا تاعدىر سوققىسىن اياماي تارتقان، اسقار تاۋى ابايى، ءتورت ۇلى مەزگىلسىز قازاعا ۇشىراعان سوڭ سوقا باسى قالىپ، جالعىزدىققا قوسا كەڭەستىك بيلىكتىڭ وكتەمدىگى مەن وزبىرلىعىن كورە باستاعان سوڭ، باۋىرىندا وسكەن تۇراعۇلدى قولىنا كەلىپ تۇرۋعا شاقىرادى. تۇراعۇل: – اپا، تاربيەم سىزدىكى بولسا دا، قايدان شىققانىمدى بىلەمىن عوي. ءاياپامنىڭ زيراتى يەسىز قالماي ما، قايتا ءسىز مەنىڭ قولىما كەلىڭىز، – دەگەن ءۋاج ايتادى. سوندا ءدىلدا: – ءاي، توقال، سەن ماعان قاراعاندا قۇدايعا ءبىر تابان جاقىنسىڭ عوي، جانىڭا بارايىن، – دەپ، ارالتوبەدەگى تۇراعۇلدىڭ قولىنا كوشىپتى. سۇلۋ، ءانشى، ونەرلى ايگەرىم ءدىلدادان بۇرىن، 1919 جىلى قايتىس بولىپتى.

قۇنانباي اۋلەتى تىنىس تاپقان تاس دۋالدىڭ سىرتىندا ءبىراز ادام جەرلەنىپتى. بۇل – كەڭەستىك كەزەڭدە دۇنيە سالعان اعايىنداردىڭ مۇردەسى. سەبەبى، اقشوقى العاشقى كولحوز، كەيىنگى سوۆحوز مالشىلارى قونىستانعان قىستاق بولىپتى. وسىندا قايتىس بولعاندار ايگىلى ادامداردىڭ رۋحىنا جاقىن جاتۋدى مارتەبە كورگەن ءتارىزدى. قارامى اجەپتاۋىر.

قۇنانباي مۋزەي ءۇيى جابىق، جوندەۋگە قويىلعان ەكەن. ارۋاقتارعا دۇعا باعىشتاپ، اباي جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان قاسقابۇلاققا اياڭدادىق. شاعجان بۇل تۇستا كىشى، ۇلكەن ءھام شەتكى دەگەن قوسالقى اتاۋ جالعانعان ءۇش اقشوقى بارىن ايتتى. كىشى اقشوقى ۇلكەن جولدىڭ بۇرىلىسىندا تۇر. ۇلكەن اقشوقى – جاڭا عانا ءوزىمىز شىققان جەر. شەتكى اقشوقى ودان ءارى. ارقايسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى، تاريحي بار كورىنەدى. مىسالى، كىشى اقشوقى باسىندا نايمان مەن توبىقتى بيلەرى تارتىسىپ، انت بۇزعان ەڭلىك پەن كەبەكتى ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرۋگە ۇكىم كەسكەن كورىنەدى.

جەر بەدەرى بۇدان ءارى ويپاڭ تارتىپ، ىلديلاي بەردى. توبىقتىلاردىڭ «ەڭكەيسەم – ەرتىسىم بار، شالقايسام – شىڭعىسىم بار» دەپ شىرەنەتىنى سودان شىعار. تاي شاپتىرىم جۇرگەننەن كەيىن جولدىڭ سول جاق جيەگىندەگى توبەشىك باسىنا، ءتورت قىرلى تەكشەگە ورناتىلعان مۇنارا ىسپەتتى، وڭاشا تۇرعان شاعىن مازارعا بۇرىلدىق. سول جاعىندا ەر ادام مەن ايەل ءمۇسىنى ورناتىلىپتى. ەڭلىك – كەبەكتىڭ زيراتى مەن ولارعا قويىلعان ەسكەرتكىش كورىنەدى. بۇل ارادا كوپكە ءمالىم ماحاببات جەلىسىن تاپتىشتەپ، اتا سالتىن اتتاعاندارعا قاتال جازا كەسكەن بۇرىنعىلاردى كۇستانالاماي-اق، قازاق تاريحىندا سونداي وقيعالار وتكەنىن ايتساق جەتكىلىكتى شىعار.

مازار مەن ەسكەرتكىش تۇرعان شۇبارتوبەدەن سەمەي بەتكە قاراعاندا كەڭ پانوراما اشىلادى الدىدان. بۇل كەڭ القاپ ەرالى جازىعى اتالادى ەكەن. ەنى 20-25, ۇزىندىعى 35-40 شاقىرىمنان كەم تۇسپەيتىن دالا مىرزا كۇزدىڭ بار بوياۋىنا مالىنىپ، ماۋجىراپ جاتىر. «اباي جولىندا» سۋرەتتەلەتىن تالاي تارتىسقا، وسىدان 240 جىل بۇرىن توبىقتى مەن نايمان قۇرباندىققا شالىپ، اساۋدىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرگەن قوس عاشىقتىڭ ولىمىنە كۋا بولعان، ولاردان بۇرىنعى، سوڭعى جان الىپ، جان بەرىسكەن شايقاستاردا ءشايىت كەتكەن ساربازداردىڭ قانىمەن سۋارىلعان جەر. بازارالى باستاعان بارىمتاشىلار تاكەجاننىڭ 800 جىلقىسىن ايداپ الىپ قىرعاندا ەرالى جازىعىن قاق جارىپ اعىپ جاتقان اششىسۋ وزەنىنەن سۋ ەمەس، قان اقتى دەپ ايتادى ەكەن ۇلكەندەر.

تال ءتۇستىڭ شاعىندا اباي تۋعان جەرگە، قاسقابۇلاققا ات باسىن تىرەدىك. سول قول جاقتا، كۇرە جولدان 4-5 شاقىرىم عانا بۇرىلىس. شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان قىرقانىڭ تۇستىك بەتىندەگى كوزدەن قايناپ شىعاتىن سۋ تومەندەگى وزەككە قاراي سىلدىراي اعادى. ەرتەدە، ىلعالدىڭ مول كەزىندە تۇستىك بەتتەن كۇنى بويى جالتىراپ كورىنەتىندىكتەن قاسقابۇلاق اتاۋىن يەلەنگەن ءدۇر. قازىر بۇلاقتىڭ توڭىرەگى اباتتانعان، اۆتوكولىك ايالداماسىنان جوعارى قاراي دومبىرا ۇلگىسىندە الاڭ جاسالىپتى. ابايدىڭ ءۇش ىشەكتى «قالاق دومبىراسى». «شاناقتىڭ» ورتاسىنا «تيەگى»، جوعارى قاراي سوزىلىپ بارىپ، قىرقانىڭ يەك ارتپاسىنا جەتە توقتاعان «مويىنعا» جالعاسا «قۇلاق» ورناتىلىپتى. اباي رۋحى تۇنىپ تۇرعان جەردى تەبىرەنە تاماشالادىق. «شاناقتان» بۇلاققا قاراي جاياۋلار جولى توسەلىپ، ونىڭ ەكى جاعىنا اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىنەن لاتىن گرافيكاسىمەن ۇزىندىلەر جازىلىپتى.

6. سەمەي

كەلەسى ايالداما الەم تانىعان اۋەزوۆ تۋعان ءبورىلى اۋلى، جازۋشىنىڭ وسىنداعى مۋزەيى بولۋعا ءتيىس ەدى، دەگەنمەن، جانارمايى تاق-تۇق قالعان ءبىزدىڭ كولىكتىڭ وعان بارۋعا شاماسى جەتپەدى. جولدا قالماي، سەمەيگە تۇياق ىلىكتىرسەك دەپ، اۋپىرىمدەپ العا جىلجي بەردىك. ءبىر تاڭ قالعانىمىز، قاراۋىل مەن سەمەي اراسىندا ءبىر دە ءبىر جانار-جاعار ماي قۇياتىن ستانسا كەزدەسپەدى. اباي ەلىنىڭ، جالپى ەلىمىزدىڭ سەرۆيستىك دەڭگەيى – وسى. كۇلەتىن ەمەس، جىلايتىن جاعىداي.

ابايدىڭ سەمەي قالاسىنداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اقىننىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولۋ قارساڭىندا قازاق سسر حالىق كوميسسارلار سوۆەتiنiڭ 1940 جىلعى 1 ساۋiردەگi قاۋلىسى نەگiزiندە قۇرىلدى. بۇل – قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي مۇراجاي. 1990 جىلى، ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ول ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورiلi» مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايى بولىپ قۇرىلدى. قورىق-مۇراجايدىڭ نەگiزگi قورىن 1885 جىلى ابايدىڭ ولكەتانۋ مۇراجايىنا تاپسىرعان زاتتارى (60 جادىگەر) قۇرايدى. ول زاتتاردىڭ وتىزدان استامى مۇراجاي قورىندا ساقتالىپتى. العاشقىدا مۇراجاي، اقىن سەمەيگە كەلگەندە ءتۇسiپ جۇرگەن بەكباي بايىسوۆ پەن ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيلەرiندە ورنالاسادى. 1967 جىلى مۇراجاي كوپەس ر.ەرشوۆتىڭ ۇيiنە كوشىرىلگەن ەكەن. قورىق-مۇراجاي قۇرامىنا سەمەيدە: باس مۇراجاي، «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» مۇراجايى; اباي اۋدانىندا: جيدەبايداعى ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى، كولەمى 6400 گەكتار جيدەباي قورىق القابىنا قوسا «اباي – شاكارىم» ماۆزولەي كەشەنى، زەرە – ۇلجان – قۇدايبەردى زيرات قورعانى، م.اۋەزوۆتىڭ بورىلىدەگى مۇراجاي-ءۇيى، «شاكارىمنىڭ سايات قوراسى» ەكسپوزيتسياسى، شاكىر ابەنۇلىنىڭ قۇندىزدىداعى مۋزەي-ءۇيى; ءۇرجار اۋدانىندا: اسەت نايمانبايۇلىنىڭ ماقانشىداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى قامتىلعان. جىلىكتەپ ايتقاندا جيدەباي قورىق القابىنا ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى، «اباي – شاكارىم» ماۆزولەي كەشەنى، قۇدايبەردى – زەرە – ۇلجان زيرات قورعانىمەن بىرگە، ەركەجان زيراتى، زۇلعارىش قىستاۋى – اقباز، كەنگىرباي (بي اتا) مازارى، قۇنانباي قۇدىعى، ماحمۇت قوراسى، مۇساقۇل توبەسى، «ورىس قوراسى»، وسپان كولى، وسپان قۇدىعى، ىرىزدىقباي قوراسى، شاۋكەنباي – عابيتقان زيرات قورعانى سياقتى تاريحي ورىندار قامتىلعان. سەمەيدەگى باس مۋزەي قۇرامىنا: كوپەس ر.ەرشوۆتىڭ ءۇيi, جاڭا عيمارات، احمەت-ريزا مەشىت-مەدرەسەسى، «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» ءبولىمى، اكiمشiلiك عيماراتى كiرەدi ەكەن.

اۆتوكەرۋەنگە قاتىسۋشىلار سەمەي قالاسىنداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى الدىنا جينالاعانىمىزدا اقشام ءۇيىرىلىپ قالعان ەدى. وسى ارادا ءسال شەگىنىس جاسايىق: ءبورىلى اۋلىنا بۇرىلعان ەكى اۆتوماشينانىڭ ءبىرى م.اۋەزوۆ مۋزەيىنەن شىققان سوڭ كەلگەن جولمەن كەرى قايتىپ، شىڭعىستاعى قوڭىراۋليە ۇڭگىرىن، كەلەردە قامتىلماعان باسقا دا تاريحي ورىنداردى كورۋگە نيەت ەتىپتى. ايتۋلارىنشا، ولاردىڭ سەرۋەنى قىزىقتى، مازمۇندى بولعان ءتارىزدى.

ءبىزدى سەمەي قالاسىنىڭ مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى نازەركە اققوجينا باستاعان مادەنيەت سالالاسىنىڭ جانە «اقجول» پارتياسى سەمەي قالالىق فيليالىنىڭ وكىلدەرى قارسى الدى. مۋزەيدىڭ باس عيماراتى جوندەۋگە جابىلعاندىقتان، كەزدەسۋىمىز ونىڭ اۋلاسىندا ءوتتى. اۆتوكەرۋەننىڭ باسشىسى ايتقوجا فازىل اعامىز سەمەيلىكتەردى ساپاردىڭ ماقساتىمەن، جول ۇستىندەگى اسەرلەرىمەن تانىستىرا كەلىپ، قاراعاندى جۇرتشىلىعى، سونىڭ ىشىندە وبلىس اكىمشىلىگى ابايدىڭ اتا جۇرتىنا دۇعاي سالەم جولداعانىن جەتكىزدى. اقىنعا ناعاشى ءھام قايىن تۋىس بولىپ كەلەتىن قاراعاندى – قارقارالى ەلى، الاش قايراتكەرلەرى، سونىڭ ءىشىن ءاليحان بوكەيحان ابايمەن ۇندەس، رۋحتاس ەكەنىنە توقتالدى. ول الەمگە تارالعان ىندەت سالدارىنان دالا دانىشپانىنىڭ 175 جىلدىعى ءوز دەڭگەيىندە مەرەكەلەنە الماي جاتقانىنا وكىنىش بىلدىرە كەلىپ، وسىعان قاراماستان، ابايدىڭ ۇلت مۇراتىنا قاتىستى يدەياسى مەن وي-پىكىرلەرى قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا، ۇرپاق تاربيەسىنە قىزمەت جاساي بەرەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى. ءسويتىپ، قاراعاندى وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ارنايى سالەمدەمەسى – «سارىارقا» كىتاپحاناسىنىڭ 100 تومدىعىن تابىس ەتتى. «اقجول» پارتياسى قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى ەرمەك ءابىلدين ءوزى وكىلى بولىپ تابىلاتىن ساياسي ۇيىم وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق جەرىندە ەڭ ىقپالدى كۇش بولعان، ۇلتىمىزدىڭ تۇڭعىش دەموكراتيالىق وكىمەتى «الاشوردانى» قۇرعان ەليتامەن ماقساتتاس، مۇددەلەستىگىن ايتا كەلىپ، ولاردى قالىپتاعان سەمەي قالاسىنا، ونىڭ حالقىنا زور العىسىن جەتكىزدى. ۇلى اقىننىڭ ناعاشى جانە قايىن جۇرتىنىڭ وكىلى رەتىندە وسى جولداردىڭ اۆتورى وزىنە جيەن ءھام جەزدە بولىپ كەلەتىن ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولعان مەرەيتويلىق جىلىندا وسى ساپاردىڭ ءساتى تۇسكەنىنە، وعان قاتىسۋعا مۇمكىندىك تۋعانىنا قۋاناتىنىن ايتتى.

سەمەيلىكتەر «سارىارقا» كىتاپحاناسىنىڭ 100 تومدىعىن قۋانا قابىل الىپ، ىندەتكە، جولدىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان وسى ساپارعا تاۋەكەل جاساعان اۆتوكەرۋەنگە قاتىسۋشىلارعا ءىلتيپات ءبىلدىردى. ايتقوجا اعامىز بەن «اقجول» پارتياسىنىڭ وكىلدەرىنە سىي-سياپات جاسادى.

قالا ورتاسىنداعى اباي ەسكەرتكىشى جانىندا سۋرەتكە تۇسكەن سوڭ «الاش ارىستارى – مۇحتار اۋەزوۆ» مۇراجايىندا جالعاستى سەمەيدەگى ساپارىمىز. اعايىندى مۋسيندەر كوشەسىندەگى، اڭگىمە بولىپ وتىرعان عيماراتتىڭ دەربەس تاريحى بار. سەمەي قالاسىنا كەلگەندە اباي ءتۇسىپ جۇرگەن ۇيلەردەن ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن عيمارات وسى عانا كورىنەدى. كەزىندە ءانيار مولداباەۆقا ءۇيدى اباي ساتىپ اپەرىپتى. وسى قامقورلىققا ريزاشىلىق رەتىندە ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىن ءانيار ابايدىڭ بالالارى ءۇشىن دايارلاپ وتىرادى ەكەن. كەيىن بۇل ءۇي الاش ارىستارىنىڭ ۇياسىنا اينالادى. گۇلنار دۋلاتوۆانىڭ ايتۋىنشا ونىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا الەكەڭ ء(ا.بوكەيحان), ەكىنشىسىندە مىرجاقىپتىڭ وتباسى ورنالاسادى سەمەيدە قىزمەت اتقارعان جىلدارىندا.

قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى قوزعالىسىنا ورتالىق بولا الاتىن قاراوتكەل (قازىرگى نۇر-سۇلتان), ترويتسك، ورىنبور ءتارىزدى قالالاردى سارالاي كەلىپ الەكەڭ سەمەيگە توقتالادى. ۇلتتىڭ تۇڭعىش دەموكراتيالىق پارتياسى مەن ول قۇرعان ۇكىمەتتىڭ بۇكىل جۇمىسىنا سەرپىن بەرگەن وسى شاھار بولسا، «الاش ارىستارى – مۇحتار اۋەزوۆ» مۋزەيىندە «الاش» قوزعالىسىنىڭ ءتورت كەزەڭى بارىنشا قامتىلىپتى. ولار: ۇلت-ازاتتىق يدەياسىنىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋى (1890-1905 جىلدار); قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا ۇمتىلىس جاساۋى (1905-1907 جىلدار); مادەني قايتا وركەندەۋ كەزەڭى (1907-1917 جىلدار); «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى (1917-1920 جىلدار). 1920 جىلى قىرعىز (قازاق) اسر-ءى قۇرىلۋىمەن «الاشتىڭ» ءىس-ارەكەت ءداۋىرى اياقتالدى. دەگەنمەن، مۋزەي ماتەريالدارى «الاش» كوسەمدەرى مەن مۇشەلەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەن 1920-1937 جىلدار مەن ولاردى اقتاۋ ارەكەتى جاسالعان 1937-1988 جىلداردى دا قامتۋعا تىرىسىپتى. سونداي-اق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سەمەيدەگى كەزەڭىنە جەكە بولمە ارنالعان ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن ۇلكەن شابىتپەن تانىستىرعان مۋزەي قىزمەتكەرى ازامات قاجىبايعا العىسىمىزدى جاۋدىرىپ، قايتا جولعا شىقتىق.

7. ورالۋ. ءتۇيىن

باعىتىمىز: پاۆلودار – باياناۋىل – قاراعاندى. ەرتىسپەن جارىسا اعىپ، ءتۇن ورتاسىنا تامان كەرەكۋگە جەتىپ قوندىق تا، ەرتەڭىندە جول ۇستىندە بايانتاۋدىڭ، سابىندىكولدىڭ كۇزگى كوركىن تامسانا تاماشالاپ، قاراعاندىعا ءتۇس اۋا جەتتىك. جوسپارلانعان رۋحاني ساپارىمىز ءساتتى ورىندالعانىنا ريزا بولىپ، مارقايىپ، مەرەيلەنىپ ورالدىق.

وسى ساپاردىڭ ۇستىندە وبلىسارالىق جولداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشارى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ايتالىق، باياناۋىل ارقىلى جۇرگەنىمىزدە، پاۆلودارعا قاراستى جولمەن سىرعىپ كەلە جاتقان ەدىك، بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ شەگىنە جەتىپ، اياعىنا جەم تۇسكەن اتتاي كىبىرتىكتەپ قالدىق. كەڭەس وكىمەتى قۇلاعالى اۆتوگرەيدەردىڭ كۇرەگى تيمەگەنى كورىنىپ تۇر. قالا كوشەلەرىن جىلدا جوندەپ، اۋدارىپ-توڭكەرۋگە جۇمسايتىن قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن اكىم قارالار قالاارالىق جولداردى قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمساسا، ەلدىڭ ىشكى ءتۋريزمىنىڭ دامۋىنا ءتاپ-ءتاۋىر ۇلەس قوسىلار ەدى. مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، قاراعاندىلىقتار قىسى-جازى قولى قالت ەتكەندە دەم الۋ ءۇشىن قارقارالى مەن باياناۋىلعا اعىلاتىنى ايان بارشاعا.

ونىڭ ەسەسىنە، بۇقار جىراۋ اۋدانىنا قاراستى ۇمىتكەر اۋلى تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا وسى جەردىڭ تۇرعىندارى تاماشا ساۋاپتى ءىس اتقارىپ، جول جيەگىندە شاشىلىپ قالعان پلاستيك قۇتىلاردى جيناپ جۇرگەنىنە كۋا بولدىق. بىرنەشە اۆتوموبيلمەن ءجۇرىپ، جۇرگىنشىلەر لاقتىرىپ كەتكەن قۇتىلاردى ارنايى الىپ شىققان قاپتارعا تولتىرىپ، تابيعاتقا، وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتاعا جاناشىرلىق تانىتقان ادامدارعا كوز سۇيسىنەدى، جۇرەك جىلىيدى. وسى ارەكەت وزگەلەرگە ۇلگى بولسا عوي ۇمىتتەنەسىڭ...

ەرمەك بالتاشۇلى،

قر جۋرناليستەر وداعى جانە جۋرناليستەر كونگرەسىنىڭ سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz