حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتىڭ قوردالانا ءتۇسۋى، ادىلدىك ىزدەۋشى ەرلەر الدىندا ولشەۋسىز كەدەرگى-قامالدار تۋى-وسىلاردىڭ ءبارى قاشان دا قاي ەلدە بولماسىن تاريحي تۇلعالار تۋرالى شىعارمالار ادەبيەتتە قانات جايۋىنا ىقپال ەتكەنى ءمالىم. قازاق قوعامىندا ادەبي پروتسەستەر اۋىزەكى شىعارماشىلىق پەن جازبشا  باعىتتا ءوربىدى.

ادەبي شىعارمالارعا ارقاۋ بولعان سونداي تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى سىرىم داتۇلى – وتاندىق تاريحتاعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قولباسشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سىرىم باتىردىڭ ومىرىنە، ول باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ارنالعان بىرنەشە ەڭبەكتەر مەن ىرگەلى زەرتتەۋلەر بار.

سىرىم داتۇلى حاقىندا قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ونىڭ جاعىمدى بەينەسى اقىن-جىراۋلاردىڭ جىرلارى مەن داستاندارىندا، جازۋشىلاردىڭ  كوركەم تۋىندىلارىندا ەرەكشە اتاپ وتىلەدى. ونىڭ باستى سەبەبى سىرىم داتۇلىنىڭ ەسىمى مەن داڭقى حالىقتىڭ ەسىندە ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭعىرىپ وتىرۋىنان دەپ تۇسىنگەن ابزال. كەشەگى پاتشا زامانىندا، ودان بەرگىسى كەڭەس زامانى مەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا دا سىرىمنىڭ ەسىمى ادەبيەت تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى سىرىم داتۇلى بەينەسىنىڭ ساباقتاستىعى ەرەكشە قۇبىلىس. ونىڭ ايقىن دالەلى حالقىمىزدىڭ سىرىم باتىر تۋرالى دالانىڭ اۋىزشا تاريحى مەن اۋىز ادەبيەتىندە دە، جازبا ادەبيەتىندە دە مول مۇرالارمەن قامتىلعانىمەن دە قۇندى.

حح عاسىردىڭ باسىندا اعارتۋشى اقىن، ويشىل، پۋبليتسيست عۇمار قاراشتىڭ (1875-1921) 1911 جىلى ۋفا قالاسىندا باسىلىپ شىققان «بالا تۇلپار» جيناعىندا «سىرىم باتىر» تاريحي جىرى جاريالاندى. اقىن باتىردىڭ بولمىسىن بىلايشا جىرلايدى:

سىرىم دەگەن ەر بولعان
حالقىنىڭ قامىن جەر بولعان.

ال مۇرات موڭكەۇلى:

حانداردىڭ ەڭ اقىرى نۇرالى ەدى،
تورەنىڭ ارقار دەگەن ۇرانى ەدى.
حان ۇلىن سىرىم باتىر شابارىندا،
اقىلدى الدار بيدەن سۇراپ ەدى، - دەپ جىرلايدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (1883-1939) «قازاق باتىرلارى: يساتاي، ماحامبەت» جانە  «تايمانۇلى يساتايدىڭ قوزعالىسى تۋراسىندا قىسقاشا ماعلۇمات» اتتى ماقالالارىندا: «1785-1800 جىلدارداعى بايۇلى سىرىم باتىردىڭ كوتەرىلىسى بارىسىندا سىرىم نۇرالى حاندى تاقتان ءتۇسىرىپ قۋدى، ەسىم حاندى ءولتىردى، پاتشا وكىمەتىمەن جاۋلاستى. سىرىم اقىرىندا جەڭىلدى دەپ قىسقاشا ماعلۇمات بەرەدى. سىرىم ون بەس جىلداي (1782-1797) كۇرەستى. سىرىمنىڭ ۋاقىتىندا ورىس ۇكىمەتى قازاق ىشىندە كۇشتى ەمەس ەدى. ساياساتىن ويداعىداي قىلىپ ەل ىشىندە جۇرگىزە المايتىن ەدى. ءبىر قولىمەن حانداردى سۇيەسە، ەكىنشى قولىمەن ەلدى الداۋ ءۇشىن سيپايتىن ەدى. پاتشا ۇكىمەتى سىرىمدى اۋەلگى ۋاقىتتا سيپادى. سىرىمنىڭ ارعى سىرىنا تۇسىنگەن سوڭ-اق، ۇكىمەت جالت بەرىپ، سىرىمعا تەرىس اينالدى. سىرىم پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سيپاعانىنا يلانىپ قالدى. وسى يلانۋى ەلدەن ايىرىلۋعا سەبەپ بولدى. اۋەلگى ۋاقىتتا كىشى ءجۇز سىرىمعا تەگىس-اق ەرىپ ەدى. اقىرىندا سىرىم ۇرگەنىشكە جاڭعىز باردى دەسە بولعانداي بولىپ بارىپ، دۇشپاندارىنىڭ قولىنان قۇرمەتسىز ءولىم تاپتى»، -دەپ جازدى. ح.دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەبى وتارلاۋعا قارسىلىق دەپ ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ايقىندايدى. ونىڭ ادەبيەت ىسىندەگى ى.شورەكوۆتىڭ مۇرالارىن جيناقتاۋى دا زور يگى ءىس ەدى.

1924 جىلى جازىلعان ىعىلمان شورەكوۆتىڭ (1876-1931/32) «يساتاي-ماحامبەت» داستانىندا سىرىم تۋرالى:

حان-يە سوندا سويلەيدى:
-يساتاي، مەنى اياما!
كۇنىم تۋسا كورەرمىن،
اللا سالسا كونەرمىن.
كەلسە دە اجال ەرتە-كەش،
تاعدىرمەنەن ولەرمىن.
قاشاننان قازاق قايىرسىز،
قاي ىسىنە سەنەرمىن؟
قارعا قازاق شۋلاعان،
قاستاسسام سەنى جەڭەرمىن.
شاپتىم دەپ حاندى ماقتانبا،
ۇرگەنىشتە قالعان سىرىمداي
سۇيەگىڭدى شەتكە كومەرمىن، - دەگەن جىر جولدارى بار. اقىن سىرىمنىڭ حيۋا حاندىعىندا ءجۇرىپ قازا بولعانىن تۋرالى جاڭگىر حاننىڭ اۋزىنا ءسوز  سالادى.

سىرىم داتوۆ تۋرالى قالام تارتقان قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى ء–سابيت مۇقانوۆ. ول – قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ادەبيەت زەرتتەۋشى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

س.مۇقانوۆ (1900-1973) «سىرىم داتۇلى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا سىرىم باتىردى، كەزىندە حالىق اقىندارى، تاماشا حالىق باتىرى وبرازىندا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جىرلاعان جوق،- دەگەن پىكىرىن بىلدىرەدى.

جازۋشى سىرىم تۋرالى ادەبيەتتىك ماتەريالدار ءجوندى بولماعانىمەن، «قازاقتىڭ ءحVىىى-حح عاسىرلارداعى ادەبيەت تاريحىنان وچەركتەرىنە» (1942) ونىڭ اتىن مىنا تومەندەگى سەبەپتەرمەن كىرگىزگەنىن اتاپ وتەدى:

«...بىرىنشىدەن، سىرىمنان ىلگەرىرەك وتكەن بۇقار جىراۋ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنان سوققان ىزعاردىڭ الىستاعى دەمىنە قالتىراسا. سىرىم باتىر، سول ىزعاردىڭ تۇتەگەن بورانىنان تۇنشىقتى، ايازىنان ءۇسىدى. ...سىرىم باتىر ول ورتكە شارپىلىپ، ونى سوندىرۋگە جانتالاستى. ەكىنشىدەن، سىرىمنىڭ كوتەرىلىسى، ودان كەيىن، ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى ۇلى كۇرەسىنىڭ باسى»، - دەپ ءادىل باعاسىن بەرەدى.

جازۋشى اتالعان كىتاپتا وسى داۋىرلەر ادەبيەتى بويىنشا جينالعان مول ماتەريالداردى جۇيەلەپ، ادەبي قۇبىلىستاردى حالىق تاريحىمەن سالىستىرا قارايدى. جاسىراتىنى جوق س.مۇقانوۆ سىرىمنىڭ تۇلعاسىن تاپتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان تالدادى.

سىرىم بەينەسى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا دا جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولدى.

ۇلى وتان سوعىس جىلدارىندا تۇركىستان لەگيونى قاتارىندا بولعان اتىراۋلىق عايپەن بەيىسوۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە دە نازار اۋدارۋ ءجون سياقتى.

عايپەن بەيىسوۆ (1921-2007) 1921 جىلى اتىراۋ (بۇرىنعى گۋرەۆ) وبلىسى، ماحامبەت (بۇرىنعى باقساي) اۋدانىنا قاراستى تالقايراڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون سەگىز جاسىندا پارتيا مۇشەلىگىنە كانديداتتىققا قابىلدانىپ،  باقساي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە جۇمىس جاسايدى، اسكەرگە الىنىپ، ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلەدى. 1941 جىلى قىزىل ارميا قاتارىنا الىنىپ، 15-قىركۇيەكتە ۋكرايناداعى لوحوۆيتسا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىس فاشيستەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بىرنەشە اي بويى لاگەر ازابىن باستان كەشىپ تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنە جۇمىسقا الىنادى. سوعىس جىلدارىندا ۆەرماحتىنىڭ جوعارعى باس كوماندوۆانيەسىنىڭ تۇركىستان ناسيحات ءبولىمىنىڭ اسكەري ءفوتوتىلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. 1945 جىلى لەگيونەرلەردىڭ قاشۋىن ۇيىمداستىردى دەگەن كۇدىكپەن ع.بەيىسوۆ، ح.ابدۋللين، زاكيروۆ، ە.قالدىباەۆ تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. بۇل كەزەڭدە كەڭەس ارمياسىنىڭ قارقىندى شابۋىلىنان قايمىققان نەمىس-فاشيستەرى شاپشاڭ شەگىنۋدە بولاتىن. تاعدىرلارىنا قاراي ۇكىم ورىندالار تۇنىندە تۇرمە كۇزەتشىلەرى قاشىپ كەتىپ، بۇلار امان قالادى. نەمىس تۇرمەسىنەن بوساعان سوڭ قىزىل ارميا قاتارىنا قابىلدانىپ، 1946 جىلى اسكەر قاتارىنان بوساپ ەلگە ورالعان ع. بەيىسوۆ 1946 جىلى ركفسر قىلمىس زاڭىنىڭ 58-1ب بابىنا سايكەس «حالىق جاۋى» رەتىندە 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، اتىشۋلى ءسىبىر، ستەپلاگ، كارلاگتىڭ توزاق ءومىرىن باستان كەشىپ، 1956 جىلى بوسايدى. ودان كەيىنگى جىلدارى اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ كاسىپورىندارىندا ينجەنەر قىزمەتىن اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. تەك 60 جىلدان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس اسكەري پروكراتۋراسىنىڭ № 12/3-06(ر) 2006 جىلدىڭ 24 ساۋىردەگى قورىتىندىسىمەن تولىقتاي اقتالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى مارتەبەسىن العان. سول قورتىندىسىمەن بىرگە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتىندا ساقتالعان 1941 جىلى سوعىس الدىندا لەيتەنانت فورماسىندا تۇسكەن فوتوسۋرەتىن قوسا العان. 2007 جىلدىڭ 8 مامىر كۇنى   باقيعا وزدى.

ع. بەيىسوۆتىڭ «تامۇقتان وتكەن تاعدىر» اتتى دەرەكتى اڭگىمە كىتابىندا مۇستافا شوقاي، حامزا ابدۋللين  (ادەبي بۇركەنشەك ەسىمى سايران), ماۋلىكەش قايبولدين (اسان قايعى), ءماجيت اياپبەكوۆ (م.دارا), بايمۇرزا حايت، قارەس قاناتباەۆ، قازي قازىبەكوۆ (قازي), ءماجيت ايتباەۆ (قوبىزشى قورقىت) ت.ب. سياقتى سوعىس كەزىندەگى بەرليندەگى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قيلى تاعدىرلارى جان-جاقتى اڭگىمەلەنەدى. ەستەلىكتەرىن 1955 جىلى قوياندى باسقارماسىنىڭ لاگەرىنىڭ 3-بولىمىندە ءجۇرىپ جازا باستاعان.

اۆتور ءوزىنىڭ دەرەكتى اڭگىمە كىتابىندا 1944 جىلدىڭ 10 مامىر كۇنى اۆستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ءى قۇرىلتايى بولىپ وتكەندىگىن، قۇرىلتايعا تۇركيادان، اۋعانستاننان، ۇلتارالىق نەمىسكە تاۋەلدى كوميتەتتەردىڭ ون ءۇشى قاتىناسقانىن، كەلەسى كۇنى اتاقتى ۆەنا وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قازي قازىبەكوۆتىڭ «ۇلى ادامنىڭ ارمانى» اتتى قىسقا ەكى اكتىلى پەسانىڭ قويىلعانىن جازادى. پەسانىڭ وقيعاسى سىرىم داتۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى تۋرالى، سىرىم رولىندە ارتيست مۇحامبەتقالي باتىرگەرەەۆ، ساحناعا قويعان جۋرناليست ءماجيت جاقسىلىقوۆ، مۋزىكاسىن جازعان ۆەنا كونسەرۆاتورياسىندا وقىپ جۇرگەن عالىم ابسالاموۆ جانە تۇركىستان لەگيونىنىڭ كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى، سكريپاچ، ءارى ديريجەرى ايتەكەش تولعانباەۆ. بۇل كارى ەۆروپا تورىندەگى تەاتردا قازاق حالقىنىڭ  ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى تاريحى جونىندە قويىلعان  العاشقى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى بولدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. بۇل قويىلىم عايپەكەڭە ەرەكشە اسەر ەتكەن. ول: «ءالى ەسىمدە، شىمىلدىق جارتىلاي اشىق تۇر. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى. الىستا ويلى-قىرلى بەلەستەر كورىنەدى. ۇزىن جولدىڭ بويى. ەكى كوزى جوق قاريانى ءبىر جاس قىز جەتەكتەپ كەلەدى. قارت تۇرىپ:

مۇناردا مۇنار مۇنار كۇن،
ساۋلەسىز مەڭىرۋ قارا ءتۇن.
قارا ءتۇندى قاق جارىپ،
قازاقتان ەندى شىعار كىم...»

باسقانى قايدام، پەسا ماعان قاتتى اسەر ەتتى، ۇنادى،-دەپ ەسكە الادى.

قازي قازىبەكوۆتىڭ بۇل پەساسى تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوز ورگانىندا جاريالانۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن وي دا كەلەدى. پەسانىڭ نەگىزگى يدەياسى-ازاتتىقتى، بوستاندىقتى اڭساۋ، لەگيونەرلەردىڭ بويىنداعى ازاتتىق رۋحتى كوتەرگەنى ءسوزسىز. ايىرىقشا اتاپ وتەتىن ماسەلە تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ءى-ءشى قۇرىلتايىندا ۆەنا وپەرا بالەت تەاترىندا باسقا تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى قويىلىمدارىنىڭ بولماۋى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى سىرىم بەينەسىنىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەندىگىن كورسەتسە كەرەك-ءتى.

سونىمەن بىرگە جاردەم تىلەشوۆتىڭ 1945 جىلى مايداندا ءجۇرىپ جازىپ بىتىرگەن «سىرىم باتىر» داستانىن ايتۋعا بولادى:

سول ادام حانعا ءتىل قاتتى:
مەنىڭ اتىم ەر سىرىم
مەنىڭ سىرىم ەل سىرى
ەڭىرەگەن ەرىڭمىن
اسقاقتاپ اققان جايىقپىن،
اتىراۋداي اساۋ تەڭىزبىن
توپانىمىن حالىق كەگىنىڭ
سەڭىمە سەنى ءسۇزدىرتىپ
سەلكىلدەتىپ ورداڭدى،
ون ءتورت جىل سوققان جەلىڭمىن، - دەپ باتىردىڭ بەينەسى ارقىلى حالىقتىڭ كەگىن قايتارۋدى جىرىنا قوسادى. اقىن داستانىندا:

تۇلعاسىنا قاراسام،
ادامعا بىتكەن ءبىر الىپ...
اجارىنا قاراسام،
اشۋلى كوكجال ارىستانداي،
قاباعى تىم قاتىڭقى
قارا بۇلت باسقان اسپانداي،
ساۋكەلە قارا ساقالدى
ازىن-شوعىن اق بارداي، - دەي وتىرىپ باتىردىڭ بەينەسىن سومدايدى.

1967, 1989 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «شەشەندىك سوزدەر»، «ەل اۋزىنان» جيناقتارىندا سىرىمنىڭ شەشەندىك سوزدەرى بەرىلگەن.

جيناقتارداعى سىرىمنىڭ شەشەندىك سوزدەرى حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان اۋىزشا اڭىز، اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ جازىلعان.

سىرىم داتۇلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تاقىرىبىنا قالام تارتقان عابيت مۇسىرەپوۆ (1902-1985) 1980 جىلى «بولاشاققا امانات» اتتى سىرىم تۋرالى  ءتورت پەردەلى تاريحي دراماسىن جازدى. تاريحي دراما 1981 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا جاريالاندى.

بۇل تاريحي دراما حالقىمىزدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ يدەياسىن قازاق ادەبيەتىنىڭ عاسىرلىق جاڭا داۋىرىندە اشىق تا باتىل كوتەرگەن شىعارما. ع.مۇسىرەپوۆتىڭ بۇل تاريحي دراماسىنىڭ نەگىزگى يدەياسى ۇلت ازاتتىعى، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى جونىندەگى يدەيامەن ۇشتاسىپ جاتادى. جازۋشى كەيىپكەرىنە، ياعني سىرىمعا: «قاي ەل بولسا دا ءوزىنىڭ قانداي ەل ەكەنىن ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا تۇرعاندا عانا كورسەتە الادى»،- دەگەن وتە باتىل ءسوز ايتقىزىپ، باتىردىڭ اسقاق ارمانى مەن اماناتى حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جازۋشى اسقان شەبەرلىكپەن قالىڭ وقىرمانعا جەتكىزە ءبىلدى.

ع.مۇسىرەپوۆتىڭ قالامىنان تۋعان بۇل شىعارماعا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورلارى ح.ادىباەۆ پەن ج.ىسماعۇلوۆ: «سىرىم داتۇلىنىڭ ءومىرى مەن بيلىك قىزمەتى جايىنداعى بۇل ەڭبەك كەزىندە تسەنزۋرا باقىلاۋىنان قاعابەرىستە ءوتىپ كەتسە دە، ادەبي-دراماتۋرگيالىق سىن تاراپىنان دا ءتيىستى باعاسىن الا قويماعان تۋىندى. ال شىندىعىندا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ يدەياسىن قازاق ادەبيەتىنىڭ عاسىرلىق جاڭا داۋىرىندە ءدال وسىنداي اشىق تا باتىل كوتەرگەن باسقا شىعارمانى ءبىز ونشا كوپ بىلە بەرمەيمىز»، - دەپ باعا بەرەدى.

ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىنداعى  باستى كەيىپكەر قايروشتا (كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى قايىرعالي سۇماعۇلوۆ) سىرىم شىققان توپىراقتان. جازۋشى ومىردە بولعان، ءار قيلى زاماندا ءومىر سۇرگەن ەلىن، تۋعان جەرىن سىرتقى جاۋلاردان قانىن توگىپ قورعاعان قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرىن  كوركەم ادەبيەتتە شەبەر ساباقتاستىرا ءبىلدى.

1983 جىلى جازۋشىنىڭ بۇل تاريحي دراماسى ماحامبەت اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا قويىلدى.

سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ سىرىم باستاعان كوتەرىلىستىڭ 200 جىلدىعىنا ارنالعان «اسىل ارمان، ارداقتى ەر» اتتى ماقالاسىندا «الداقاشان... بۇدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن! ەكى ءجۇز جىل!.. بۇعان دەيىن شىعىس ەلدەرى تۇگەل باتىس ەلدەرىنىڭ قوعامدىق تىرشىلىگىندە كەزدەسپەگەن، كەزدەسۋ تۇگەل ەلەس بەرمەگەن، زاتى دا جاڭا، اتى دا جاڭا، قالادا ەمەس دالادا، قازاق دالاسىنىڭ باتىسىندا، قادىرلى اتى سوم التىننان قۇيىلىپ، قازاق تاريحىنىڭ قويماسىندا ساقتالار «حالىق كەڭەسى» دەگەن وكىمەت قۇرىلدى، وكىمەت!.. ورىسشا اتى – نارودنوە سوبرانيە! قۇرىلعان جەرى – باتىس قازاقستان،  قۇرعان ەرى – سىرىم، سىرىم باتىر داتۇلى. قولداعان – قالىڭ قازاق بۇقاراسى. سونىمەن دۇنيە جۇزىندە ۇلگىسى جوق، قازاق حالقىنىڭ ءوز تاجىريبەسىندە دە بولىپ كورمەگەن، اتاقتى كوسەمى، دانىشپانى-داناسى، عالىمى دا جوق مال باققان كوشپەلى ەلدە حالىق كەڭەسى اتالعان وكىمەت قۇرىلىپ، قولما-قول ىسكە كىرىستى»، - دەگەن سونى پىكىر بىلدىرگەن.

سىرىم جەڭەمىن دەپ اتتاندى ما، الدە الدا بولار ۇزاق الىستاردىڭ باستالار كەزىن، حالقىمىزدىڭ ويانار كەزىن اڭسادى ما، ايتەۋىر قىران قانات قاقتى. سىرىم ۇلى مايدانعا حالىق كوسەمىنىڭ مىندەتتەرىن ارقالاي شىققانىن جازۋشى ءدوپ باسىپ جازدى.

تاريحي شىعارمالارعا دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە ەكەندىگى دە بەلگىلى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جازۋشى قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى جيىرما جىل بويى ىزدەنىپ «تار كەزەڭ» تاريحي رومانىن  2012 جىلى جارىققا شىعاردى. تاريحي رومان رەسمي ارحيۆ قۇجاتتارىنداعى بۇيرىقتارعا، حاتتارعا سۇيەنىپ، زەرتتەپ، زەردەلەۋ ارقىلى جازىلعان. بۇل جاڭا تۋىندى تۋرالى ۋاقىتىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا قالالىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى، اقىن نەسىپبەك ايتۇلى: ««تار كەزەڭ» رومانى ق. مۇحانبەتقاليۇلىنىڭ جيىرما جىل كوز مايىن تاۋىسىپ زەرتتەپ جازعان شىعارماسى جانە ۇلكەن، كۇردەلى شىعارماعا كەلۋ ءۇشىن ادام ونى كوپ ۋاقىت زەرتتەۋ كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قازاق ادەبيەتى سىرىم داتۇلى تۋرالى تاعى ءبىر تاريحي رومانمەن تولىقتى.

سىرىمنان كەيىن باتىس قازاقستاندا بولعان وتارشىلدىق كۇرەستىڭ ەرلەرى – قاراتاي، ارىنعازى، قايىپقالي، جولامان، يساتاي-ماحامبەت، بەكەت، ەسەت، يسا مەن دوسان باستاعان حالىق-ازاتتىق قوزعالىستارى تۇپتەپ كەلگەندە سىرىم سوققان ۇيادان ۇشقان سۇڭقارلار. ءار قايسىسى ءوز شاماسىنشا، بىردە ءتۇزۋ، بىردە بۇرالاڭ جولدارمەن بارىپ سىرىم سالعان سوقپاققا قوسىلدى. قوسىلار مايداندارى ۇلتتىق ەزگى مەن وتارشىلدىققا  قارسى كۇرەس.

حالىق مۇددەسىن بار ومىرىنە مۇرات ەتكەن ۇلى كۇرەسكەردىڭ ەرلىك حيكاياسى دا، قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ قىسپاعىنان قىمسىنباي، اششى شىندىعىمەن، اسقاق رومانتيكاسىمەن بەينەلەپ كەتكەن اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ قاجىرلى  ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسى قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى سىرىم داتۇلى بەينەسىنىڭ ساباقتاستىعىنىڭ ايقىن ۇلگىسى.

اققالي احمەت،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور

Abai.kz