بۇگىن پرەزيدەنت توقاەۆ پارلامەنت سايلاۋىنىڭ كۇنىن بەلگىلەدى. ول – 2021 جىلدىڭ 10 قاڭتارى! سول كۇنى پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى – ءماجىلىس پەن وڭىرلەردەگى ءماسليحاتتار اۋىسادى.

بۇعان دەيىن پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىستى ەل ىشىندە ءارتۇرلى بولجامدار ايتىلدى. الەۋجەلىدەگى اجىك-گۇدىك اڭگىمەلەرگە سالساق، بۇل سايلاۋ بىلتىر ءوتۋى كەرەك-ءتى. ساياسي ساراپشىلاردان تارتىپ، جەلىدەگى جۇرت: «پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ، ىلە-شالا پارلامەنت سايلاۋى وتەدى»، - دەپ بولجاعان.

راس، پارلامەنت سايلاۋى مەرزىمىنەن بۇرىن ءوتۋى دە مۇمكىن ەدى. ويتكەنى، وسىعان دەيىن بىرنەشە مارتە كەزەكتەن تىس پارلامەنت جانە پرەزيدەنت سايلاۋلارىن وتكىزگەن ەدىك. بىراق، ولاي بولماي شىقتى. وعان بىرنەشە فاكتور اسەر ەتكەنى تۇسىنىكتى. سونىڭ ءبىرى – ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك «داعدارىس» بولسا، ەكىنشىسى - 2019 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭعى شۋ. سول سايلاۋدىڭ گۋىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەستىلىپ كەلەدى. ول بولەك اڭگىمە...

تاۋەلسىزدىكتىڭ 29 جىلىندا قازاقستاندا 7 رەت پارلامەنت سايلاۋى وتكەن ەكەن. جانە ونىڭ 5-ەۋى كەزەكتەن تىس وتكەن. قاڭتارداعى سايلاۋ 8-ءشى سايلاۋ.

قازىر ماجىلىستە 6-شى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى وتىر. 2016 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىنا 6 پارتيا تىركەلىپ، 3-ەۋى ماجىلىسكە وتكەن. ال ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسى سول سايلاۋدا 82,15 پايىز داۋىس يەمدەنگەن. وسى ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى 2021 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا اياقتالۋى ءتيىس.

زاڭ بويىنشا سايلاۋ ءماجىلىس وكىلەتتىگى اياقتالاردان 5 اي بۇرىن بەلگىلەنىپ، 2 اي بۇرىن وتكىزىلۋى كەرەك. ال ءماجىلىس سايلاۋىن بەلگىلەۋ قۇقى – قر پرەزيدەنتىنە بەرىلگەن! «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ 85 بابى، 2 تارماعى سولاي دەيدى.

2007 جىلدان باستاپ ءماجىلىس پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا جاساقتالادى. 107 دەپۋتاتتان تۇرادى. ونىڭ 9-ى اسسامبلەيا دەيتىن ۇيىمنان.

سونىمەن، سايلاۋدىڭ «ستارتى» بەرىلدى. ناۋقان باستالادى. قاڭتاردا ءماجىلىس قۇرامى اۋىسادى. جوعارىدا ايتتىق، ناۋقانى بۇگىن باستالىپ، كەلەر جىلى وتەتىن بۇل جولعى سايلاۋعا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار ايتىلدى.

قازىر ەندى 6-شى شاقىرىم دەپۋتاتتارى ءوز جۇمىستارىن قورىتىندىلايدى. ءسويتىپ، سايلاۋدى توسادى. ال وسى شاقىرىلىمدا كىمدەر دەپۋتات بولدى؟ مىنە، قاراڭىز:

ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ – بيىل 83-تە (زەينەت جاسىندا).

قۋانىش سۇلتانوۆ – بيىل 75-تە (زەينەت جاسىندا).

تۇرعىن سىزدىقوۆ – بيىل 73-تە (زەينەت جاسىندا).

باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ – بيىل 72-دە (زەينەت جاسىندا).

ۆلاديمير بوجكو – بيىل 71-دە (زەينەت جاسىندا).

قابيبوللا جاقىپوۆ – بيىل 71-دە (زەينەت جاسىندا).

گۇلجان قاراقۇسوۆا – بيىل 70-تە (زەينەت جاسىندا).

جەكسەنباي دۇيسەباەۆ – بيىل 70-تە (زەينەت جاسىندا).

شايماردان نۋرۋموۆ – بيىل 70-تە (زەينەت جاسىندا).

سەرىك ۇمبەتوۆ – بيىل 70-تە (زەينەت جاسىندا).

ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ – بيىل 69-دا (زەينەت جاسىندا).

جانات جاراسوۆ – بيىل 69-دا (زەينەت جاسىندا).

احمەت مۋرادوۆ – بيىل 69-دا (زەينەت جاسىندا).

اباي تاسبولاتوۆ – بيىل 69-دا (زەينەت جاسىندا).

باقىتجان ەرتاەۆ – بيىل 68-دە (زەينەت جاسىندا).

ەرسۇلتان بەكتۇرعانوۆ – بيىل 68-دە (زەينەت جاسىندا).

ءبايدىلدا جىلقىشيەۆ – بيىل 68-دە (زەينەت جاسىندا).

اسقار بازارباەۆ – بيىل 66-دا (زەينەت جاسىندا).

گالينا بايماحانوۆا – بيىل 66-دا (زەينەت جاسىندا).

ومارحان وكسىكباەۆ – بيىل 66-دا (زەينەت جاسىندا).

ميحايل چيركوۆ – بيىل 66-دا (زەينەت جاسىندا).

رومان كيم – بيىل 65-تە (زەينەت جاسىندا).

ەكاتەرينا نيكيتينسكايا – بيىل 65-تە (زەينەت جاسىندا).

مايرا ايسينا – بيىل 64-تە (زەينەت جاسىندا).

ۆاسيلي ولەينيك – بيىل 64-تە (زەينەت جاسىندا).

يرينا ارونوۆا – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

سۆەتلانا بىچكوۆا – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

گۇلميرا يسيمباەۆا – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

بەيبىت مامراەۆ – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

كارىباي مۇسىرمان – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

سەرىك سەيدۋمانوۆ – بيىل 63-تە (زەينەت جاسىندا).

زاۋرەش امانجولوۆا – بيىل 62-دە (زەينەت جاسىندا).

زاعيپا باليەۆا – بيىل 62-دە (زەينەت جاسىندا).

قۇرالاي قارەكەن – بيىل 62-دە (زەينەت جاسىندا).

تاتيانا ياكوۆلەۆا – بيىل 62-دە (زەينەت جاسىندا).

ءابدىماناپ بەكتۇرعانوۆ – بيىل 62-دە.

شاكير حاحازوۆ – بيىل 62-دە.

قۇدايبەرگەن ەرجان – بيىل 61-دە.

كەڭەس ابساتيروۆ – بيىل 61-دە.

ءۋاليحان قاينازاروۆ – بيىل 61-دە.

مەيرام پىشەمباەۆ – بيىل 61-دە.

ابزال ەراليەۆ – بيىل 60-تا.

امانجان جامالوۆ – بيىل 60-تا.

قوجاحان جاباعيەۆ – بيىل 60-تا.

پاۆەل كازانتسەۆ – بيىل 60-تا.

ەۆگەني كوزلوۆ – بيىل 60-تا.

البەرت راۋ – بيىل 60-تا.

باقىتبەك سماعۇل – بيىل 60-تا.

يرينا سميرنوۆا – بيىل 60-تا.

الەكساندر سۋسلوۆ – بيى 60-تا.

جامبىل احمەتبەكوۆ – بيىل 59-دا.

دانيا ەسپاەۆا – بيىل 59-دا.

مەرۋەرت قازبەكوۆا – بيىل 59-دا.

جانات وماربەكوۆا – بيىل 59-دا.

نۇرلان نىعماتۋلين – بيىل 58-دە.

نۇرتاي سابيليانوۆ – بيىل 58-دە.

دارحان مىڭباي – بيىل 58-دە.

يۋري تيموششەنكو – بيىل 58-دە.

مارات بوپازوۆ – بيىل 57-دە.

مۇحتار ەرمان – بيىل 57-دە.

سەرگەي زۆولسكي – بيىل 57-دە.

فاحريددين قاراتاەۆ – بيىل 57-دە.

شاۆكات وتەمىسوۆ – بيىل 57-دە.

سەرىك قۇسايىنوۆ – بيىل 56-دا.

يرينا ۋنجاكوۆا – بيىل 56-دا.

ءجاميلا نۇرمامبەتوۆا – بيىل 56-دا.

تاراس حيتۋوۆ – بيىل 56-دا.

ساپار احمەتوۆ – بيىل 55-تە.

ناتاليا جۇمادىلداەۆا – بيىل 55-تە.

مانسۇرحان ماحامبەتوۆ – بيىل 55-تە.

بالايىم كەسەباەۆا – بيىل 54-تە.

ساكەن قانىبەكوۆ – بيىل 54-تە.

قانات مۋسين – بيىل 54-تە.

ايگۇل نۋركينا – بيىل 54-تە.

ساكەن وتەباەۆ – بيىل 54-تە.

بەكبولات تىلەۋحان – بيىل 54-تە.

امانگەلدى داۋرەنباەۆ – بيىل 53-تە.

ەرلان بارلىباەۆ – بيىل 53-تە.

ارمان قوجاحمەتوۆ – بيىل 53-تە.

ازات پەرۋاشەۆ – بيىل 53-تە.

ولگا شيشيگينا – بيىل 52-دە.

نۇرجان اشىمبەتوۆ – بيىل 51-دە.

گۇلنار باجانوۆا – بيىل 51-دە.

يۆان كليمەنكو – بيىل 50-دە.

بەرىك دۇيسەمبينوۆ – بيىل 49-دا.

ماگەررام ماگەرراموۆ – بيىل 49-دا.

پەتر شاراپاەۆ – بيىل 49-دا.

ايقىن قوڭىروۆ – بيىل 48-دە.

سەرگەي سيمونوۆ – بيىل 47-دە.

ارتۋر پلاتونوۆ – بيىل 46-دا.

مۇرات تەمىرجانوۆ – بيىل 43-تە.

نۇرجان التاەۆ – بيىل 42-دە.

بەرىك وسپانوۆ – بيىل 44-تە.

سنەجاننا يماشەۆا – بيىل 39-دا.

نارينە ميكاەليان – بيىل 37-دە.

جۇلدىز وماربەكوۆا – بيىل 37-دە.

نۇرلان ءالىمجانوۆ – بيىل 36-دا.

ءاليا سپاروۆا – بيىل 36-دا.

گەننادي شيپوۆسكيح – بيىل 31-دە.

ال جاڭا قۇرام قانداي بولۋى كەرەك؟..

پرەزيدەنت توقاەۆ بۇگىنگى ۇندەۋىندە كەلەر سايلاناتىن پارلامەنتتە از-كەم وزگەرىستەر بولاتىنىن، پارلامەنتىك وپپوزيتسيا مەن ولارعا بەرىلەتىن قۇقىق-قۇزىرەتتەر تۋرالى، «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭعا نەگىزدەلگەندەي، ايەلدەر مەن جاستارعا ارنالعان 30 پايىزدىق كۆوتا تۋرالى ت.ب. ايتتى.

پرەزيدەنت ءوز ۇندەۋىندە: «جاڭا سايلاۋ ناۋقانىنا دەيىن ساياسي جاڭعىرۋ، كوپپارتيالىقتى دامىتۋ جانە ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي  ومىرىنە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋ اياسىن كەڭەيتۋ جونىندە شارالار قابىلداندى»،- دەدى.

وسىعان دەيىن قازاقستاندا ساياسي پارتيا قۇرۋدىڭ شارتارىنا ازداعان وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن. الايدا، سوڭعى 1-2 جىلدا ءارتۇرلى توپتاردان پارتيا قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلگەنىمەن، قازاقستاندا جاڭا پارتيا تىركەلگەن جوق. دەمەك، قاڭتاردا وتەتىن سايلاۋعا وسك تىركەۋىندە بار 6 پارتيا عانا قاتىسا الادى. ولار: «نۇر وتان»، «اق جول»، «اۋىل»، «بىرلىك»، «كومپارتيا» مەن «جسدپ»...

ياعني، سايلاۋ ستسەناريىندە ايتارلىقتاي وزگەرىس بولا قويۋى ەكىتالاي. قازىردىڭ وزىندە پرو-بيلىكتىك كەيبىر ۇيىمدار الدىن-الا ساۋالنامالار جاساپ، كەلەر جىلعى سايلاۋدىڭ 70-پايىزدان اسا داۋىسىن «نۇر وتانعا» ەنشىلەتىپ وتىر ەكەن...

سونىمەن، سايلاۋ وتەدى. داۋىستار ەسەپتەلەدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا جاڭا دەپۋتاتتار جاساقتالادى. ولار كىمدەر بولماق؟ جاڭا قۇرام قانداي بولۋى كەرەك؟..

1. قازاق تىلىندە سويلەيتىن پارلامەنت كەرەك!

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پارلامەنتى قازاق ءتىلدى، ياعني مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن پارلامەنت بولۋى كەرەك! بۇل قازاقستان حالقىنىڭ 80 پايىزدان استامىن قۇرايتىن، مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ تالابى!

كەشەگى، بۇگىنگى پارلامەنتتىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى – مەملەكەتتىك ءتىلدى مانسۇقتاۋى! قازاقشا سويلەمەيتىن، جات تىلگە جەرىك پارلامەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋى! قازىرگى پارلامەنت وسىلايشا، ەلدىڭ سەنىم-كرەديتىنەن ايىرىلعان.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 28 جىلىندا ەلىمىزدە تەك ەكى زاڭ عانا قازاق تىلىندە دايىندالعان ەكەن. ونىڭ ءبىرى - اكىم ىسقاقتىڭ ىقپالىمەن ازىرلەنگەن «كوشى-قون تۋرالى» زاڭ بولسا، ەكىنشىسى -  فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ باستاماسىمەن دايىندالعان «بالا قۇقىقتارى جونىندەگى» زاڭ. ال، قالعانى تەك قانا ورىس تىلىندە دايىندالعان. مۇنى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ وزدەرى مويىنداعان، بىلتىر!

2. ەسكى كادرلار تولىق كەتۋى كەرەك!

قازىر پارلامەنتتە، ونىڭ ىشىندە ماجىلىستە ىڭعاي «ەكس-تەر» وتىر. ەكس-اكىم، ەكس-مينيستر، ەكس-شەنەۋنىك ت.ب. ودان بولەك، 10 جىلدان اسا ۋاقىت وتىرعان ورنىندا تاپجىلماي وتىرعان دەپۋتاتتار بار. جۇرت ولاردىڭ وزىنەن دە، سوزىنەن دە جاۋىر بولعان. ەسكى-قۇسقى دەپۋتاتتارمەن جاڭا پارلامەنت جاساقتاي المايمىز!

3. زەينەتكەر دەپۋتاتتار ورىندارىن بوساتۋى كەرەك!

قازىرگى پارلامەنتتى «قارتتار ءۇيى» دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى. مىنە، قاراڭىز: ۇزاق جىلدار بويى 83-تەگى كوسارەۆ، 75-تەگى سۇلتانوۆ، 70-تەن اسقان سىزدىقوۆ، ىزمۇحامبەتوۆ، بوجكو، قاراقۇسوۆا مەن ۇمبەتوۆتەر دەپۋتاتتىقتا وتىرعاندا ءماجىلىس «زەينەتكەرلەر ءۇيى» ەمەي نە بولماق؟ بۇلاردىڭ دەپۋتاتتىق قىزمەتىن قانشالىقتى ەففەكتيۆتى دەپ ايتا الامىز؟...

4. كوممۋنيستەر ماجىلىستەن كەۋتۋى ءتيىس!

بىلايعى كۇندە بار-جوعى بىلىنبەيتىن، تەك كومسومولدىڭ پالەن جىلدىعى، سوۆەت وداعىنىڭ تۇگەن كۇندىگى دەگەن سەكىلدى كونەرگەن داتالاردا عانا بوي كورسەتەتىن كوممۋنيستەر وتكەندە قازاقتىڭ ىشىندەگى ۇلتشىل، نامىسشىل پاتريوتتاردى – «راديكالعا» تەڭەپ، باس پروكۋراتۋراعا «ارىز ۇيىماستىرعان» ەدى.

بۇل پارتيا ماجىلىستە بىرقانشا دەپۋتاتتىق مانداتقا يە. وسى پارتيانىڭ قازىرگى دەپۋتاتتارى «ورىسپەن ورتاق اقشامىز بولسىن» دەپ سويلەگەن. «قازاقستان ورىس الەمىنەن الشاقتاپ بارا جاتىر» دەپ جىلارمان بولعان. ودان قالسا، وزگە تۇگىلى كرەملدىڭ ءوزى كەرەك ەتپەگەن پرولەتاريات كوسەمى «لەنيننىڭ قاڭقا سۇيەگىن قازاقستانعا سۇيرەپ كەلەيىك» دەپ ءماجىلىستىڭ مىنبەرىنەن سويلەگەن. تىزە بەرسەڭ، ءتىپتى كوپ...

كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قانداي پارتيا ەكەنى، قازاق حالقىنا قانداي ناۋبەت اكەلگەنىن كوزى اشىق جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. وكىنىشكە قاراي، سول پارتيا ءبىزدىڭ ەلدە ءالى دە ءتىرى.

قازاقستان سەكىلدى كوممۋنيستىك جۇيەدەن اسا اۋىر قىساس كورگەن، ۇلتتىق گەنوتسيدكە ۇشىراعان ەلدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بولۋى، ءارى بيلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولۋى ناعىز ماسقارا!

كەز-كەلگەن تاۋەلسىز ەلدە باسقا ءبىر ۇكىمەتتىڭ يدەولوگياسىن، ساياساتىن دارىپتەۋ سول ەلدىڭ ەگەمەندىگىنە قاۋىپ توندىرەرى ءسوزسىز. ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز، پرەزيدەنتىمىز، مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز، ءانۇرانىمىز بار ەكەنىن ەسكەرمەي، ەسكىنى ەستەن شىعارا الماي وتىرعاندارعا ءبىر توقتاۋ بولا ما؟

سوندىقتان، كوممۋنيستىك پارتياعا ەندى پارلامەنت ماجىلىسىندە ورىن جوق. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تورىنە ەندى قىزىل يمپەريانىڭ قالدىعى كارى كوممۋنيستەردى شىعارۋدىڭ قاجەتى قالمادى دەپ ەسەپتەيمىز.

5. ەشكىم كورمەگەن دەپۋتاتتاردان ارىلۋىمىز كەرەك!

ءيا، وسى 4 جىلدا ەسىم-سويلارىن ەشكىم ەستىمەگەن، كورمەگەن، تانىمايتىن دەپۋتاتتار بار. ولار تىزىمدە بار. ال ەل الدىنا شىعىپ، ەكى اۋىز ءسوز ايتقانىن كورمەدىك. ولاردىڭ اراسىندا ءوز بيزنەستەرىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن وتىرعاندارى قانشاما؟.. ولار ماجىلىستە نە ىستەپ وتىر؟ قانداي زاڭ نەمەسە زاڭ جوبالارىن ازىرلەگەن؟ ەل-جۇرتتىڭ الدىنا كەلىپ، كەزدەسۋ وتكىزدى مە؟ باق-قا سۇحبات بەردى مە؟

مىنە، اۋەلى وسىلاردان تازارۋىمىز كەرەك! ولاردىڭ ورنىنا، سالا ماماندارى، جاس ماماندار كەلۋى كەرەك! سوندا عانا ەلباسى مەن پرەزيدەنت ايتاتىن «جاڭارۋ» جۇزەگە اسادى، اسپاسا دا سونىڭ العى شارتى جاسالادى! ويتپەگەندە، 15,3 ميلليارد تەڭگە ءبولىپ وتكىزەتىن سايلاۋدان سوقىر-تيىن پايدا بولمايتىنى انىق!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz