ساكەن بوزاەۆ. بەتكە ايتقان - بۇزاقى، اقيقاتتى ايتقان - جالاقور ما؟
بۇلتارما-جالتارماسى جوق، كوڭىلى وياۋ، كوزى قاراقتى قىردىڭ قارا شالدارى بۇگىنگى كۇيبەڭ تىرشىلىككە سالقىن قاباق تانىتىپ جۇرگەنى انىق.
اۋىل قازاعىنىڭ قازاقى تىرلىگى مەن بولمىسىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان كەزدەرىن ەستەرىنە الىپ، تەرەڭ كۇرسىنەدى. «پالەن جەردەن شاتاق ەدىك، پالەن جەردەن بۇتاق ەدىك» دەيتىن اعايىندىق اراجىگى اجىراماي، ءبىر -بىرىنە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن وتىرۋشى ەدى. قىس كەتىپ، قار كوبىكتەنە باستاعان ەرتە كوكتەمدە شاي-سۋى، كەبەجەدەگى قىسقى ازىق قورى ورتايعان تۇستا: «... انا پالەنشەنىڭ ۇيىندەگى كەلىنگە بارىپ كەلشى. بىر قايناتىم شاي بەرسىن، ءبىر اسىم ەت بەرسىن، ءبىر توستاعان ۇن بەرسىن» دەپ، كۇڭباس شال كەمپىرىن كورشى اعايىندارىنا جۇمساپ وتىراتىن ەدى. ۇلكەندى سىيلاعان ادەپتى كەلىندەر كۇڭباس قارتتىڭ قارا كەمپىرىن قۇر قول جىبەرمەيتىن. قازىرگى نارىقتىڭ قاراڭدىعىنا بەرمەستىڭ ساراڭدىعى قوسىلعان زاماندا بۇگىنگىنىڭ بازارشى كەلىندەرىنەن ونداي جومارتتىقتى دامەتە المايسىڭ.
قىس قاتتى بولعان سول ءبىر جىلى جەم-ءشوبى ەرتە تۇگەسىلگەن كۇڭباس شالدىڭ 3 ەشكىسى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىن بولعان ەكەن.
- ەندى، مال ىشى بولعان سوڭ ءولىم-ءجىتىم بولماي تۇرا ما؟ - دەپ ، كەمپىرىنە باسۋ ايتقان قارت، قالعان ەكى ەشكىسى ولگەندە كەيىگەن كەمپىرىنە:
- مال بار بولعان سوڭ ولەدى، جوق بولسا نە ولەر ەدى. شۇكىر، ولىم-ءجىتىم ەندى توقتالاتىن بولار، - دەپ، كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قارا دومبىراسىن الىپ:
بەرگەنشە ەكى-ءۇش ەشكى قىشىندىرىپ،
بۇلتارما-جالتارماسى جوق، كوڭىلى وياۋ، كوزى قاراقتى قىردىڭ قارا شالدارى بۇگىنگى كۇيبەڭ تىرشىلىككە سالقىن قاباق تانىتىپ جۇرگەنى انىق.
اۋىل قازاعىنىڭ قازاقى تىرلىگى مەن بولمىسىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان كەزدەرىن ەستەرىنە الىپ، تەرەڭ كۇرسىنەدى. «پالەن جەردەن شاتاق ەدىك، پالەن جەردەن بۇتاق ەدىك» دەيتىن اعايىندىق اراجىگى اجىراماي، ءبىر -بىرىنە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن وتىرۋشى ەدى. قىس كەتىپ، قار كوبىكتەنە باستاعان ەرتە كوكتەمدە شاي-سۋى، كەبەجەدەگى قىسقى ازىق قورى ورتايعان تۇستا: «... انا پالەنشەنىڭ ۇيىندەگى كەلىنگە بارىپ كەلشى. بىر قايناتىم شاي بەرسىن، ءبىر اسىم ەت بەرسىن، ءبىر توستاعان ۇن بەرسىن» دەپ، كۇڭباس شال كەمپىرىن كورشى اعايىندارىنا جۇمساپ وتىراتىن ەدى. ۇلكەندى سىيلاعان ادەپتى كەلىندەر كۇڭباس قارتتىڭ قارا كەمپىرىن قۇر قول جىبەرمەيتىن. قازىرگى نارىقتىڭ قاراڭدىعىنا بەرمەستىڭ ساراڭدىعى قوسىلعان زاماندا بۇگىنگىنىڭ بازارشى كەلىندەرىنەن ونداي جومارتتىقتى دامەتە المايسىڭ.
قىس قاتتى بولعان سول ءبىر جىلى جەم-ءشوبى ەرتە تۇگەسىلگەن كۇڭباس شالدىڭ 3 ەشكىسى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىن بولعان ەكەن.
- ەندى، مال ىشى بولعان سوڭ ءولىم-ءجىتىم بولماي تۇرا ما؟ - دەپ ، كەمپىرىنە باسۋ ايتقان قارت، قالعان ەكى ەشكىسى ولگەندە كەيىگەن كەمپىرىنە:
- مال بار بولعان سوڭ ولەدى، جوق بولسا نە ولەر ەدى. شۇكىر، ولىم-ءجىتىم ەندى توقتالاتىن بولار، - دەپ، كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قارا دومبىراسىن الىپ:
بەرگەنشە ەكى-ءۇش ەشكى قىشىندىرىپ،
بەرمەي مە ءۇيىرلى مال ۇشىندىرىپ....- دەپ، ادەتتەگى ىڭىلىنا سالا باستاسا كەرەك. قاتپا كەمپىرى: «قارتايعاندا ششارۋا قامىن ويلاماي، تۇلەن ءتۇرتىپ، دومبىرا شەرتىپ، ولەڭ ايتقانداي ىشىڭدى نە جارىپ بارادى»، - دەپ، كەيىستىك قىلىپتى.
- «ءىشىڭ نەگە جارىلادى» دەيدى، مىنا قاتپىش ؟!. جۇرتتىڭ ءىشى جارىلىپ جۇرگەندە مەنىڭ باسىم جارىلىپ ءجۇرۋى كەرەك پە ەكەن؟! جۇرتتىڭ جەگەنى مەن ىشكەن ءجۇز گراممىن كەزىندە مەن دە ىشكەم. ءىشىپ قالعان، جەپ قالعان ۇرلىعى بارلاردىڭ ار جاعىندا نە جاتسا دا قۇرىم كيىزدەي كوزگە كورىنبەيدى. مەنىڭ ىڭىلىم نەگە ەرسى كورىنەدى ساعان؟!. كۇيلەگەندىك ەمەس، كۇيىنگەندىكتەن ايتىلىپ جاتقان ىڭىل ەمەس پە ؟...
... «قارتايعاندا تۇلەن ءتۇرتىپ» دەيدى... باعى جانعاندار - اشىعان ايراننىڭ بەتىندەي كوپىرىپ ءجۇر. باعى جانباي، ەشكىسى دە ارام ولەتىندەردىڭ - ءىشى مەرەزدەنىپ، ءوز بۋىنا ءوزى تۇنشىعىپ ءجۇر. بىرەۋلەر تاسىپ جۇرگەندە قالعاندار جاسىپ ءجۇرسىن دەگەندەي يت ەكەش يت تە كونبەيتىن كەزەڭگە تاپ بولدىق. جاناشىرلىق ورنىنا جالىن كۇدىرەيتىپ، توقپاق الا شاباتىن اپەرباقاندىققا تاپ بولدىق. وسى كۇنى اۋزىن اشسا «بىرلىك، تۇراقتىلىق» دەپ قاقسايدى. ال ءىس ىستەسە بارلىعىن «شىلدىك- بىلدىك» قىلىپ جىبەرەدى. سوندا بۇل قالاي دەگەندىكى تەرىس، «ءلابباي» دەگەندىكى دۇرىس بولا بەرە مە؟.».... كۇڭباس قارتتىڭ بۇل سوزىن ەستىر اينالاسىندا قارا كەمپىرىنەن باسقا ەشكىم قالماعان سەكىلدى.
اناۋ ومارتوعايداعى وجىراي كەشەگى كەڭەس كەزىندە اتقا ءمىنىپ، بەلسەندى بولعانداردىڭ ءبىرى ەدى. ەندى قارتايعاندا تاسبيىق ساناپ، قالعان ازعانتاي تىرلىگىندە اششى شالاپ ىشپەي، وڭەشىن بىتەپ، كوزىن جۇمىپ، ءتىلىن تىستەپ وتىراتىن تىرلىكتى مويىنداعىسى كەلمەي جۇرگەندەردىڭ ءبىرى. وتىرىكتى شىن دەمەيدى. بۇرىستى دۇرىس دەمەيدى. وزگەنىكىن وزىمدىكى دەگەندەردى اياعىن استاۋعا سالعان قوتىر لاقتاي كورەدى... سول وجىراي بۇگىندە اكىم قارالار وتىرعان كەڭسەنىڭ بوساعاسىن الدىمەن اتتايتىن ادۋىندىعى ءۇشىن «اۋزى قيسىق، مۇرنى قىسىق - كوكبەت شال» اتانىپ ءجۇر.
... اناداعى ءبىر جيىندا بەتى جىلتىراعان جەلىمبەت اكىمنىڭ جەتىپ تۇرعان دۇنيەنى جەتكىزبەي، ءوتىپ تۇرعاندى وتكىزبەي جۇرگەن ورالىمسىزدىعىن ايتىپ سالدى. ورايى كەلگەندە ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى. «ورىندى جەرىندە ايتىلماعان سوزدەن ورىنسىز جەردە تىشقان بوق ارتىق» دەگەن. ارعى اتالارىمىز الارىنان ايرىلسا دا، ايتارىن جىبەرمەگەن.
«پىش-پىشتاعانعا جۇرتتىڭ ءبارى شەبەر. بەتكە ايتار ساتتە باس كوتەرەر ءسوز يەلەرى تابىلماي جاتادى. جىبىرلاپ-سىبىرلاپ ايتادى. قايداعى ءبىر الارى جوق، قوسارى جوق ءپاتۋاسىز سوزگە كەلگەندە سامپىلدايدى. ايتارىمىزدى ايتا بىلمەگەندىكتەن الارىمىزدان ايرىلىپ، كورىنگەن كوك اتتىعا جەم بولىپ جۇرگەنىمىز. بۇقپانتايلىق قۇرىماي بۇرىستىق قۇريتىن با ەدى، تۇگە ؟!» ، - دەپتى مالدىبايدىڭ بالا ءپىشتىرۋ تويىندا. اكىم قارالاردىڭ ىعىنا قاراي سويلەۋگە ابدەن ماماندانىپ العان ىرىڭكوز بەلسەندى بوسەربايدىڭ مىلجىڭىن ەستىگەندە شىداي الماي :
« جارىقتىق جايساڭ سوزدەر-اي، مىنانداي ىڭىرشاق اۋىزدارعا قور بولعان» ، - دەگەنى بار. جۇمىر جەردى قاتار باسىپ جۇرسەك تە ورتاق تالاپ، ورتاق تۋرالىق جوق. حالىق الىپ بەرگەن ابىرويدى ايباتقا، ەل كورسەتكەن سەنىمدى ەل ۇركىتەر قۇقايعا اينالدىرىپ، باستان سەكىرەتىن استامشىلىق جاساپ ءوز حالقىنا قارۋ جۇمساعان سۇمدىقتى كىم كورگەن.
حالىقتىڭ بابىن تابۋدان بيلىكتىڭ بابىن تابۋ قيىنداپ بارادى. بەتكە ايتقاندى - بۇزاقى، اقيقاتتى ايتقاندى - جالاقور اتاندىرادى. ىستەلگەن ورەسكەلدىكتى تەرگەمەي، ايتىپ وتىرعان اۋىزدى، كورگەن كوزدى، ەستىپ وتىرعان قۇلاقتى تەرگەيدى. وز ءجونىن تۇزەۋدىڭ ورنىنا بەتكە ايتاتىنداردىڭ ءتىلىن كۇزەۋگە كىرىسەدى. بارشا قياناتتىڭ باسى وسىدان باستاۋ الىپ جاتىر. بۇگىنگى بيلىكتەگىلەر تومەندە جۇرگەندە ءجىلماڭتوس، توبەگە شىعىپ العان سوڭ پەرىگە ۇقسايتىن ىندەتكە تاپ بولعان سىڭايلى. ءاي، بۇرالقى بۇلاڭعا اينالعان زامان-اي!....
اتىراۋ وبلىسى،
قۇلسارى قالاسى
«اباي-اقپارات»
