بەس ساۋال مىناۋ: 

1. اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇتى نە؟

2. ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟

3. ادامعا ولگەن سوڭ، مەيلى، نە جونمەن بولسىن، راحات-بەينەت، ساۋاپ-ازاپ بار ما؟

4. ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟

5. زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟

قاي ءتۇرلى جاۋاپ بەرسەڭىز دە، دالەلىڭىز نە؟

كورىپ وتىرسىزدار، بۇل ساۋالدار بۇكىل ءومىردىڭ نەگىزگى ءمان-ءمانىسىن قامتيدى. ولاردىڭ دۇرىس جاۋابىن تابۋ ءاربىر ادامدى، ءتىپتى بۇكىل ادامزاتتىڭ ومىرىنە دۇرىس باعىت بەرەدى. شاكارىم وسىنداي جولمەن ادام ويىن تەربەتىپ، ۇيقىدان وياتۋعا ۇمتىلعان.  

ادامداردىڭ سانا دەڭگەيلەرى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، بۇكىل بولمىستىڭ نەگىزگى سىرلارىن قامتيتىن بۇل بەس ساۋالعا دا ءتۇرلى جاۋاپ بولادى. ولار ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلمەيدى، ءتىپتى قاراما-قارسى بولۋى دا مۇمكىن. 

شاكارىمنىڭ ءوزى «ءۇش انىق» شىعارماسىندا جازعانداي، بولمىس ءۇش دەڭگەيدەن قۇرالادى. ادامدى ونىڭ ساناسىنا بايلانىستى وسى ءۇش الەم قۇندىلىقتارى باسقارادى. 

ءبىرىنشىسى، زاتتىق كورنەۋ الەم. بۇلاردى بارلىق جان يەلەرىنە ورتاق -- ۇيقى، تاماق، قورعانىس جانە ۇرپاق قالدىرۋ قاجەتتىلىكتەرى باسقارادى. بۇلارسىز زاتتىق الەم ءومىر سۇرە المايدى.

ەكىنشىسى، زاتتىق كورىنبەيتىن نازىك الەم. بۇل دەڭگەيدەگىلەردى وي-ءورىس باسقارىپ، ولار عارىشتىق ساناعا كوتەرىلە الادى. 

ءۇشىنشىسى، رۋحاني الەم. بۇلار رۋحاني بولمىستى سەزىنىپ، اباي كورسەتكەن ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە الادى. تولىق ادامعا وسىلار جاتادى. 

شاكارىم اۋليە قاتارىنداعى ادام، سوندىقتان ول قاراپايىم ساۋالدار قويمايدى. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل ساۋالدار بۇكىل ادامزاتتى ويلاندىرۋ ءۇشىن بولعانىمەن، نەگىزگى ماقسات -- بولمىستىڭ تۇپكى ءمانى بولسا كەرەك. سونداي ويمەن، تەولوگ بولعاندىقتان، اباي ءىلىمى بويىنشا مەن دە بۇل ساۋالدارعا رۋحاني تۇرعىدان جاۋاپ ىزدەدىم.

ەندى سول ساۋالدارعا كەلەيىك.

1-ساۋال. اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇتى نە؟

اللا ماقسۇتسىز ەشتەڭە جاراتپايدى. ەندەشە ادامدى جاراتقاندا دا ماقسۇت بولۋ كەرەك. جان يەلەرى ەۆوليۋتسيا جولىمەن جەتىلىپ، تۇبىندە اللا تاعالاعا قايتادى. بۇل اقيقات قاسيەتتى قۇراندا «تۇبىندە بارلىعى ماعان قايتادى» [قۇران، 21-93] دەگەن اياتپەن بەكىتىلگەن. حاكىم اباي «مالدا دا بار جان مەن ءتان، اقىل، سەزىم بولماسا» دەپ، نەمەسە  38-سوزىندە باسقا جان يەلەرىنە قاراعاندا ادامعا وزگەشە ارتىقشىلىقتار بەرىلگەنىن جازادى. ول ارتىقشىلىقتار: ەرەكشە اقىل مەن ەرىك. باسقا جان يەلەرىندە بۇلار جوق، ولاردى تابيعي ينستينكت باسقارادى. ادامدى اقىلى مەن ەركى باسقارادى. ادام عانا وسى ەرەكشەلىكتەرىمەن ءوز ەركىمەن ءتۇپ يەگە قايتا الادى. سوندىقتان، الەمنىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولىندا ادامنىڭ ەرەكشە ءرولى بار. سوپى ىلىمىندە بۇكىل بولمىس ءومىرىنىڭ ناتيجەسى -- ادام دەپ كورسەتىلەدى. ءتۇپ يە اسا مەيرىمدى جانە قامقورلى بولعاندىقتان، ول ەشكىمدى ەشتەڭەگە زورلامايدى. ەگەر ادام بالاسى ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتىن دۇرىس تۇسىنە السا، ول ءوز ەركىمەن ءتۇپ يەگە قايتۋعا بەت الادى، ال تۇسىنە الماسا ء(وز ەركىمەن) ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ، زاتتىق الەمدە ەۆولتسيالىق جولمەن تومەن قۇلدىرايدى. ادامدار قوعامدا وسىلاي ءبىرى جوعارى ورلەپ، ال ەكىنشىلەرى تومەن قۇلدىراپ بارا جاتادى. وسىلاي ومىردە ءبىرى تومەن، ەكىنشىسى جوعارى باعىتتالعان ەكى اعىم پايدا بولادى. بىراق كوبى بۇل قۇبىلىستى بىلمەيدى دە، بايقامايدى دا. جوعارى باعىتتالعاندار ءوز ەرىكتەرىمەن ءتۇپ يەگە قايتۋعا ۇمتىلىپ، بۇكىل بولمىستى العا تارتادى. 

مىنە، اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇتى وسى – بارلىق جان يەلەرىنە ءتۇپ يەگە قايتۋعا مۇمكىندىك تۋدىرۋ. 

2-ساۋال. ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟

ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى - ءتۇپ يەگە قايتۋعا ۇيرەنۋ ءۇشىن. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭدەگى اباي كورسەتكەن ءتۇپ يەگە قايتۋ جولىن ادام بالاسى رۋحاني كەمەلدەنۋ بارىسىندا سەزىنىپ، تۇسىنە الادى. بۇل ءۇشىن اۋەلى رۋحاني ءبىلىم الۋ كەرەك، سونان سوڭ ول ءبىلىمدى تىرشىلىكتە پايدالانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ بولمىسىنا اينالدىرۋ كەرەك. سول كەزدەن باستاپ ادامعا ءتۇپ يەگە جول اشىلادى.  

ياعني، ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى -- ءومىردى قۇرال رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى اباي كورسەتكەن ءتۇپ يەگە قايتۋ ءۇشىن.

  3-ساۋال. ادامعا ولگەن سوڭ، مەيلى، نە جونمەن بولسىن، راحات-بەينەت، ساۋاپ-ازاپ بار ما؟

بولمىس ءومىرىن ادىلەت زاڭدىلىعى باسقارادى. بۇل زاڭدىلىق قاراپايىم سوزبەن «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەگەنگە سايادى. جاقسىلىق ءۇشىن - جاقسىلىق، جاماندىق ءۇشىن -- جاماندىق الاسىڭ. نەمەسە، وعان فيزيكالىق الەمدەگى «زاتقا قانداي كۇشپەن اسەر ەتسە، وعان سونداي قارسى كۇش اسەر ەتەدى» دەگەن ي.نيۋتوننىڭ زاڭدىلىعى دالەل. سوندىقتان ولگەننەن كەيىن اركىمنىڭ ءوزىنىڭ قارىمىن، ياعني ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىن الۋ ادىلەت زاڭدىلىعى. بۇل زاڭدىلىقتى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداي ءبىلۋدىڭ بۇگىنگى زاماندا قانداي ماڭىزى بارىن، ارينە، اركىم تۇسىنە الادى. يسلامدا بۇل قاعيدا «جۇماق» جانە «توزاق» دەگەن ۇعىمدارمەن تۇسىندىرىلەتىنى بەلگىلى.

ياعني، ادىلەت زاڭدىلىعى بولعاندىقتان، ادامعا ولگەن سوڭ، مەيلى، نە جونمەن بولسىن، راحات-بەينەت، ساۋاپ-ازاپ بار.

4-ساۋال. ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟

جاقسى ادامنىڭ دەڭگەيلەرى كوپ. كەدەي-كەپشىكتەرگە دۇنيە-مۇلىكپەن جاردەم، اۋرۋ-سىرقاۋدى ەمدەۋ، كارى ادامدارعا قامقورلىق، ومىردەن تۇڭىلگەن ادامدارعا كومەك، بۇلاردىڭ بارلىعى دا، ارينە، كەرەك -- جاقسى ادام قاسيەتتەرى. قاراپايىم تىرشىلىكتە بۇلار ادامنىڭ ءتان ساۋلىعىنا جانە وي ساۋلىعىنا كومەك بولىپ تابىلادى. بىراق بۇلاردان دا جوعارى جاقسىلىق بار. ول – جان ساۋلىعى. جانى ساۋ ادام عانا قۇداي جولىنا تولىق تۇسە الادى. سوندىقتان، ەڭ جاقسى ادام باسقالارعا رۋحاني ءبىلىم بەرىپ، ولاردى قۇداي جولىنا سالۋ بولسا كەرەك. ابايدىڭ ءوزى بۇل تۇجىرىمدى «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (38-ءسوز) دەپ بەرگەنى بەلگىلى. بۇل ارادا «عىلىم» ءسوزى رۋحاني ءبىلىمدى ءبىلدىرىپ تۇر. رۋحاني ءبىلىم العان ادام اللانىڭ سيپاتىن تانىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە الادى. ياعني، نەگىزگى قۇندىلىق – رۋحاني ءبىلىم. ول اللا تاعالاعا جول اشادى.

ياعني، ەڭ جاقسى ادام – رۋحاني ءبىلىم تاراتۋ ارقىلى ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جول اشقان كىسى.

5-ساۋال. زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟

زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى بۇزىلىپ بارا جاتىر. اباي ءوزىنىڭ قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى – ءتان، ءبىرى – جان» دەپ ادام رۋحاني جانە زاتتىق بولمىستان قۇرالاتىنىن جازادى. ادامنىڭ ادامشىلىعى رۋحاني بولمىسپەن بايلانىستى. رۋحاني بولمىس كورىنىسى -- ماڭگىلىك، جوعارى سانا جانە ءلاززات بولسا، ال زاتتىق الەم كورىنىستەرى، كەرىسىنشە، -- ۋاقىتشا (جالعان), ناداندىق جانە قورلىق. قاراپايىم ادام زاتتىق بولمىس ىقپالىنان شىعا المايدى. تەك تولىق ادام عانا بۇل زاڭدىلىقتان تىسقارى. 

ءسويتىپ، زاتتىق الەم ىقپالىمەن زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى بۇزىلىپ بارا جاتىر. 

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz