«بورات» اتتى سەنساتسيالىق «ساتيرانىڭ» ەكىنشى بولىگىنىڭ شىعۋى قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە قوعامنىڭ نازارىن تالاپ ەتەتىن شىن مانىندەگى ماڭىزدى تاقىرىپتاردى ىعىستىرا وتىرىپ، تاعى دا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋدىرىپ ءوتتى. وسىعان بايلانىستى ەلىمىزدە وتكىزىلىپ جاتقان جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى نارازىلىقتار، وكىنىشكە وراي، الەمدىك قاۋىمداستىق نازارىنان تىس قالدى دەپ ايتۋعا بولادى. قازاقتىڭ ازاماتى رەتىندە ۇلت نامىسىنا تيگەن سايقىمازاقتىڭ سازايىن تارتتىرۋ قاجەت دەپ سانايتىنداردىڭ قاتارىندامىن. دەگەنمەن، ءبىز نە ىستەي الامىز دەگەن سۇراققا حالىقارالىق قۇقىق تۇرعىسىنان جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىم. بۇل جەردە ءبىزدى الدىمەن مازالايتىن ساۋالدار:

1. ءبىز «بوراتقا» نە ىستەي الامىز جانە قاندايدا ءبىر ارەكەتكە بارۋىمىز كەرەك پە؟

2. نەلىكتەن «بورات» ءبىزدى قورلايدى جانە ءبىز وعان نامىستانعانىمىز ءجون بە؟

ماسەلەنىڭ قۇقىقتىق جاعىنا كەلسەك:

الدىمەن ايتارىمىز – قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ء(سىم) نارازىلىق نوتاسىن تاپسىراتىن ادرەسات جوق ەكەندىگى تۋرالى ەسكەرتۋى شىندىققا كەلەدى. نەگە دەسەڭىز، نارازىلىق نوتاسىن، كەز-كەلگەن باسقا نوتالار سياقتى، ءبىر ەلدىڭ ۇكىمەتى ەكىنشى ەلدىڭ ۇكىمەتىنە جىبەرەدى. ال ءبىز اتالعان تۋىندىنى قايسىبىر ەلگە قاتىسى بار ەكەنىن ناقتىلى ايتا المايمىز. ءبىز ساشا كوەن ازاماتى بولعانى ءۇشىن ۇلى مارتەبەلى ەليزاۆەتانى نەمەسە ءفيلمدى شىعارۋمەن جانە تاراتۋمەن اينالىسقان «20th Century Fox, InterCom, Amazon» كينوكومپانياسى تىركەلگەن جەرى ءۇشىن امەريكا قۇراما شتاتتارىن ايىپتاي الامىز با دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟ قازاقستان حالقىنىڭ ار-نامىسىنا نۇقسان كەلتىرەتىن فاكتىلەردى تاراتپاۋ مىندەتتەمەسىن بۇزعانى ءۇشىن حالىقارالىق شارتتا كوزدەلگەن حالىقارالىق قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك بولعاننىڭ وزىندە:

ا. "بوراتتىڭ" وقيعاسى ناقتىلى دەرەكتەرگە قۇرىلعان دەپ ەشكىم ايتا المايدى;

ب. 56/83 قارارىنا سايكەس مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق قۇقىققا قارسى ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگى، ءتىپتى مىندەتتى سيپاتى جوق. ياعني، زاڭسىز ارەكەتتى مەملەكەتتىك ورگان نەمەسە مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن ادامدار جاساۋعاندا عانا نارازىلىق بىلدىرە الامىز. سوندىقتان گااگاداعى حالىقارالىق سوتتا كەيبىر قوعام قايراتكەرلەرى تالاپ ەتىپ وتىرعان ءىستى جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى:

ا. مەملەكەتتەر ءاربىر جەكە ءىس بويىنشا سوتتىڭ قۇزىرەتىن مويىنداۋى ءتيىس، ال بۇل جاعدايدا تاراپتار تەك مەملەكەتتەر بولا الادى;

ب. "بوراتتىڭ" ارەكەتىن "جەر" پلانەتاسىنداعى بىردە-ءبىر ەلدىڭ ارەكەتى رەتىندە مويىنداۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل جەردە نەعۇرلىم ءتيىمدى ستسەناري جانە ماسەلەنى زاڭدى شەشۋدەگى جالعىز ءۇمىت – بۇل ديستريبيۋتورلىق كومپانيانىڭ جانە/نەمەسە ساشا كوەننىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى. اقش ازاماتتارى بولىپ سانالمايتىن ەتنيكالىق قازاقتار توبىنىڭ ۆاشينگتون شتاتىندا تىركەلگەن "بورات 2» ءفيلمىنىڭ ديستريبۋتورى بولىپ تابىلاتىن «امازون» كومپانياسىنا قارسى ار-نامىسى مەن ابىرويىن قورلاۋ (ديففاماتسيا) تۋرالى ۇجىمدىق شاعىمنىڭ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ كورەيىك.

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ازاماتتىعى جوق تۇلعانىڭ قۇقىقتارى ەل ازاماتىنىڭ قۇقىقتارىمەن بىردەي. بۇل ازاماتتىق قۇقىقتار اقش كونستيتۋتسياسىمەن، ءار شتاتتىڭ كونستيتۋتسياسىمەن، سونداي-اق بىرقاتار فەدەرالدى جانە شتاتتىق زاڭدارمەن قورعالعان. اتاپ ايتقاندا، اقش كونستيتۋتسياسىنىڭ III بابى تاراپتار ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى بولعان نەمەسە ءبىر تاراپ اقش ازاماتى، ال ەكىنشى تاراپ باسقا ەلدىڭ ازاماتى بولعان جاعدايدا فەدەرالدى يۋريسديكتسيانى ۇسىنادى. ادەتتە سوتتىڭ يۋريسديكتسياسى شەتەلدىك تۇلعانىڭ قۇقىعىن بۇزعان زاڭسىز ارەكەت اقش-تا جاسالعانىن راستاي الادى. ار نامىس قورلانعان جەردى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟ ەگەر فيلم بەلگىلى ءبىر ادامداردى رەنجىتسە، وندا ونى كورۋ كىمنىڭ تاڭداۋى؟ ءفيلمدى جاساۋشىلار ونى كورۋ تۋرالى تاڭداۋعا جاۋاپتى ما؟ اكتيۆتەرى قازاقستاننىڭ نومينالدى جىلدىق ءجىو-مەن تەپە-تەڭ كەلەتىن «امازون» كومپانياسىنىڭ وزدەرىن اقتاپ شىعاتىن ۇزدىك ادۆوكاتتار ءۇشىن اقشاسى جەتكىلىكتى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءىس سوتتىڭ يۋريسديكتسياسىن تانۋ كەزەڭىندە اق ناتيجەسىز بولاتىنى تۇسىنىكتى.

ەگەر سوتقا اقش ازاماتتارى جۇگىنەتىن بولسا، مىسالى، "بورات" ويلاپ تاپقان ستەرەوتيپتەر سالدارىنان قورلاۋعا ۇشىراعان اسىراپ الىنعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اتا-انالارى ارىزدانسا دا ولاردىڭ پوزيتسياسى ءاۋ باستا ءالسىز بولاتىنىن مويىنداۋ كەرەك. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جوعارعى سوتى ديففاماتسيا مەن جالا جابۋدان تۇراتىن جالپى قۇقىق بۇزۋشىلىققا قاتىستى العاشقى تۇزەتۋلەردىڭ شەكتەۋلەرىن مويىنداعاندىقتان، سوتتار كونستيتۋتسيامەن قورعالعان ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىكتەر مەن ازاماتتاردى بەدەلگە نۇقسان كەلتىرۋدەن قورعاۋ قاجەتتىلىگى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىككە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە. سونىمەن قاتار، ار-نامىستى قورعاۋ اقشالاي وتەماقىمەن شەكتەلمەيدى، بىراق قۇقىق بۇزۋشىنى "ەڭ قىسقا مەرزىمدە" جاۋاپقا تارتۋدى مىندەتتەۋى مۇمكىن. ۆاشينگتون شتاتىنداعى ار-نامىس پەن قادىر-قاسيەتتى قورلاۋ تۋرالى سوت ءىسىن جەڭىپ الۋ ءۇشىن ۆاشينگتون شتاتىنىڭ بىرقاتار سوت پرەتسەدەنتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، 2013 جىلعى ديففاماتسيا تۋرالى زاڭدى تۇزەتۋگە نەمەسە تۇسىندىرۋگە قاتىستى اكتىگە سايكەس، تالاپكەرلەر كەم دەگەندە كەلەسىنى دالەلدەۋ كەرەك:

1. ارىزدانۋشى تۋرالى فاكتىلەردىڭ تەرىستىگىن جانە جالعان اقپارات تاراتىلعانىن;

2. فيلم ارقىلى تالاپكەرگە زيان كەلتىرىلگەنىن;

3. فيلمدەگى وقيعالار ارقىلى "شىندىققا جاناسپايتىن" ارەكەت جاسالعانىن.

بىراق جوعارىدا ايتىلعانداي، ءفيلمدى جاساۋشىلار ونداعى اقپاراتتى شىنايى دەپ ايتپايدى. كەرىسىنشە، سوت ايىپتالۋشىنىڭ ارەكەتى اقش كونستيتۋتسياسىمەن كەپىلدەندىرىلگەن وي مەن ءسوز بوستاندىعى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلدى دەپ سانايدى.

ۇلىبريتانيادا، ەگەر مالىمدەمە ادام تۋرالى جامان ويلاۋعا يتەرمەلەسە، بۇل جالا بولىپ تابىلادى. جالا جابۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار: (1) جازباشا نەمەسە باسقا تۇردە جالا جابۋ; جانە (2) جالا جابۋ، ادەتتە اۋىزشا نەمەسە وزگەشە تۇردە جاسالىنادى.

سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جالا جاپقان ناقتى ادام بولۋى كەرەك جانە وتباسىنىڭ باسقا مۇشەلەرى سوتتا جابىرلەنۋشى بولا المايدى. مىسالى قۇرمانعازىنىڭ ار-نامىسىن قورلاۋ ءىسى بويىنشا ۇلىبريتانيادا تەك كومپوزيتوردىڭ ءوزى سوتقا شاعىمدانا الۋشى ەدى. تالاپكەر اعىلشىن سوتىندا كەلەسىنى دالەلدەۋى كەرەك:

ا) وزىنە قاتىستى بەدەلىن تۇسىرەتىن مالىمدەمە جاسالعانىن;

ب) مالىمدەمەدە كورسەتىلگەن جايلار نەمەسە ار-نامىستى قورلاۋ فاكتىلەرىنىڭ دالەلدەنۋى مۇمكىندىگىن;

2013 جىلعى ديففاماتسيا تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن باستاپ، تالاپكەرگە جالا جابۋ تۋرالى مالىمدەمەنىڭ جاريالانۋى ونىڭ بەدەلىنە "ەلەۋلى زيان كەلتىرگەنىن" كورسەتۋ مۇمكىندىگى بولۋى ءۇشىن مينيمالدى تالاپ بار. بۇدان شىعاتىنى، ءوتىنىش بەرۋشى فيلمدە تىكەلەي سىلتەمە جاسالعان ناقتى، ءتىرى ادام بولۋى كەرەك.

قازاقستان تاراپىنان ويدان شىعارىلماعان كەيىپكەرلەردىڭ ىشىنەن "بورات - 2" فيلمىندە تەك "پرەمەر نازارباەۆ" وبرازى عانا كەزدەسەدى، دەگەنمەن بۇل دەرەكتەر دە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە باسىنا ناقتى سىلتەمەنى سايكەستەندىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن. تەك ءفيلمنىڭ ستسەناريشىلەرى "پرەزيدەنت" ەمەس، "پرەمەر" ءسوزىن قولدانادى، ويتكەنى سوتتا ن.نازارباەۆ ەشقاشان پرەمەر بولعان ەمەس جانە قازاقستاندا مۇنداي لاۋازىم ءتىپتى جوق دەپ اقتالۋى مۇمكىن. سونداي-اق، كيريلليتساداعى ەلدىڭ اتاۋى دا قاتە جازىلعان، ءدال قازاق ءتىلى دەپ مەڭزەگەنىمەن، ويدان شىعارىلعان تىلدە سويلەگەن. مۇنىڭ ءبارى ءفيلمدى قيالدىڭ اسەرىنەن تۋعان، فانتاستيكالىق ءتۇسىرىلىم دەپ ايتۋ ءۇشىن جاسالىپ ورتىر. گولليۆۋدتاعى ءاربىر فيلم كورسەتىلىمگە شىعار الدىندا ساقتاندىرىلادى جانە ساقتاندىرۋ كومپانيالارى ستسەناريستەرمەن بىرگە سوت تاۋەكەلدەرىن بارىنشا ازايتاتىن ارنايى زاڭگەرلەردى جالدايدى. وسىنى ەسكەرگەندە قيالدان تۋعان الەمنىڭ اتريبۋتتارى قالايشا ناقتى ادامنىڭ نامىسىنا ءتيۋى مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەۋ قيىنعا سوعادى.

تۋ تۋرالى.

1968 جىلدان باستاپ اقش-تا مەملەكەتتىك رامىزدەردى قورعاۋ تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى. دەگەنمەن مۇنداي زاڭداردى قابىلداۋ الەمدىك تاجىريبەدە كوپ دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. مۇنداي زاڭنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا: (1) كىم سانالى تۇردە تۋدى بۇلدىرسە فيزيكالىق تۇرعىدان قورلاسا، ورتەسە، ەدەنگە نەمەسە جەرگە تاستاسا – وسى زاڭعا سايكەس ايىپپۇل سالىنۋى نەمەسە ءبىر جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە تۇرمەگە جابىلۋى مۇمكىن. قازاقستاننىڭ تۋى قورلاپ پايدالانىلعان اۆستراليادا 1953 جىلعى «تۋ تۋرالى» زاڭ قولدانىلۋى مۇمكىن. مۇندا گەنەرال-گۋبەرناتور تۋدى پايدالانۋ ەرەجەلەرىن شىعارۋدى قامتاماسىز ەتەدى. الايدا، زاڭدى وسىنداي ەرەجەلەرمەن تولىقتىرۋ ءوز ويلارىن اشىق ءبىلدىرۋ بوستاندىعىنا شەكتەۋ كەلتىرەتىن ىقتيمال قاراما-قايشىلىققا بايلانىستى قابىلدانباي قالارى ءسوزسىز. ءبىز اقش-تىڭ جالاۋىن قانشالىقتى ءجيى ورتەپ جاتقانىن بايقايمىز، بىراق مەن وسىعان بولا رەسمي تۇلعالاردىڭ جاۋاپ بەرگەنىن كورمەدىم. وسىلايشا، ءاربىر ەلدىڭ تۋى سول ەلدىڭ اۋماعىندا عانا قورعالۋى مۇمكىن. بۇل ورايدا ءبىز قاندايدا ءبىر ناتيجەلى ارەكەت جاساۋعا دارمەنسىز ەكەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. ال، اۆستراليادا مەملەكەت تۋىنىڭ اۆتورلىق قۇقىعى جەكە كومپانيا رەتىندە تانىلعان. وسىعان بايلانىستى تۇرعىندار تۋدىڭ كوشىرمەلەرىن جاساۋ قۇقىعىن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ كەلەدى.

قۇقىقتىق ورىستەن تىس.

"بورات" - بۇل ەڭ الدىمەن كوممەرتسيالىق جوبا. وعان قارسى ءىس-قيمىلدىڭ ەڭ ءتيىمدى شاراسى –ەكونوميكالىق سانكتسيالار بولار ەدى. بارلىق ديستريبيۋتورلاردىڭ قىزمەتىنە تولىق تىيىم سالۋ، فيلمگە قاتىستى كەز-كەلگەن پلاتفورمانىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالۋ، وعان فيلم ورنالاستىرىلعان كەزدە ەڭ قاتاڭ شارا بولادى. بىراق، قازاقستاننىڭ مۋلتيمەديالىق نارىعى وتە بولىمسىز ەكەنىن جانە مۇندا "قاراقشىلىق" سايتتار ءالى دە كەڭ تارالعاندىعىن ەسكەرسەك، فيلمگە ەكونوميكالىق زالال كەلتىرۋ ەكىتالاي ەكەنى تۇسىنىكتى. سونداي-اق، دسۇ-داعى نەعۇرلىم قولايلى رەجيمگە قاتىستى مىندەتتەمەلەر بويىنشا ماسەلەلەر تۋىندايدى. ەكونوميكالىق سانكتسيالار ارقاشان ەكى جاقتىڭ مۇددەسىنە قاتار زيان تيگىزەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ەندەشە، مورالدىق تالابىمىزدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قارجىلىق تاۋەكەلدەرگە بارۋ قاجەت پە؟!

قۇقىق بۇزۋشىلاردى فيزيكالىق جازالاۋ قاجەتتىگى تۋرالى ءجيى ايتىلۋدا. مۇنداي ارەكەتتىڭ ەڭ جاعىمسىز سالدارى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. جاقىندا مۇعالىمنىڭ اياۋسىز ولتىرىلۋىنەن شوشىنعان فرانتسيا ىنتىماقتاستىق اكتسياسىن وتكىزەدى. فرانتسيا مۇسىلماندارى قىلمىستىڭ ءدىني سەبەپتەرمەن جاسالعانىنا بايلانىستى جابىرلەنۋشىنىڭ تۋىستارىنان كەشىرىم سۇراۋدا. قازاق قوعامى ءوزىن زايىرى مەملەكەت رەتىندە اتاي وتىرىپ، مۇنداي ارەكەتتەرگە بارعانى قالاي قابىلدانار ەكەن؟!

ءمانى بويىنشا.

دەموكراتتاردىڭ كەز-كەلگەن ءىس-ارەكەتىنەن «قاستاندىق تەورياسىن» كورۋگە دايىن رەسپۋبليكاشىل امەريكاندىقتار، تازا ءناسىلشىل پىكىرلەرگە، پەدوفيليامەن شەكتەسەتىن مىنەز – قۇلىققا، جىنىستىق زورلىق-زومبىلىققا توزىمدىلىكپەن قارايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. وسى ورايدا، حالىق جاقسى قابىلداعان "بوراتتىڭ" قاساقانا اقىماق ارەكەتى قازاقستان جايىندا ەمەس، امەريكانىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تىرشىلىگىن اشكەرەلەيتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. امەريكاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى – جوعارى مامانداندىرىلعان ادامدار، ولار تەك ءوز كاسىبى مەن اۋەستىگى تۋرالى تەرەڭ اقپارات الۋعا ۇمتىلادى. ەكونوميكالىق گەوگرافياعا قىزىعۋشىلىق تانىتا بەرمەيتىن ولار الەم تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيدى. امەريكا ازاماتتارىمەن بولعان ءبىر وتىرىستا مەن قازاقستاننىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن سۇراعان ەدىم. ولار: «اقش - تا ەمەس!» – دەپ جاۋاپ بەردى. بىلايشا ايتقاندا، ولار ءوزىن-ءوزى جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ەلدە تۇراتىندىقتان، بۇكىل ءومىرىن اقش-تا وتكىزە الاتىن جانە ەلدەن كەتكىسى كەلمەيتىن، شەكارادان تىس الەمگە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيتىن قوعام بولىپ سانالادى. "بوراتتا" قازاقستان اتىنان اتريبۋتيكا عانا الىنعانىن ەسكەرسەك، مۇنى تۇسىنبەيتىن ادامدارعا رەنجۋ، ءدوڭايبات كورسەتۋ قانشالىقتى ناتيجەلى بولماق؟ بۇل پسيحولوگياداعى سياقتى، ەگەر ءسىز اگرەسسياعا بەي-جاي قاراساڭىز، اگرەسسيانىڭ ماعىناسى جوعالادى. سوندىقتان، «بورات» فيلمىنە نازار اۋدارماي، ءارى قاراي دامۋ جولىمەن جىلجۋ كەرەك! بۇل جەردە دامىعان مەملەكەتتەرمەن دەڭگەيلەس كەلەتىن جوعارى تەحنولوگيالاردى مەڭگەرىپ، ايگىلى سپورتشىلار مەن سۋرەتشىلەردى تاربيەلەپ، وزىق ەكونوميكا، مادەني ەكسپانسيا نەمەسە الەمدىك دەڭگەيدەگى فيلمدەر جاساپ، وزگەلەر تامساناتىن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن مەملەكەت قۇرعانىمىز الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى.

سىرىم ءابىل،

حالىقارالىق قۇقىق ماگيسترى

Abai.kz