اقىن، تاريحشى، فولكلوريست انداس وماراقىنۇلى  1944 جىلى قحر-دا تۋىپ، 2016 جىلى تالدىقورعاندا قايتىس بولدى. 3 جىر جيناعىنىڭ جانە قىتايداعى ەل مەن جەردىڭ تاريحى تۋرالى 10 كىتاپتىڭ اۆتورى. شىعارمالارى قىتاي، اعىلشىن جانە تۇركىتىلدەس ۇلتتاردىڭ تىلىنە اۋدارىلعان تاريحي جانە ولكەتانۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بويىنشا 2010 جىلى قحر مەملەكەت دارەجەلى سىيلىعىمەن ماراپتتالعان. قازىر زايىبى اۋەسحان ماجايقىزى قالامگەرلەردىڭ كوپتومدىق ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، باسپادان شىعارۋ ىسىمەن اينالىسۋدا. سونىڭ ىشىندەگى قىتايداعى الاش ارىستارى جايلى ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە. وسىعان وراي اۆتوردىڭ مول مۇراسىن وقىرماندارعا جەتكىزۋدى ءجون كوردىك.

قارا داۋىل قانشا ۇرعىلاپ، قاتىگەز قاندى شەڭگەلىن قاداعانمەن حالىقتىڭ ءىشى التىن بەسىك. «ەلدى جەردە ەر ولمەيدى» دەگەندەي، حالىق ءوزى سۇيگەن ۇلدارىنىڭ ماڭدايىنان كۇن وتكىزىپ، تابانىن شوگىرگە ءتىلدىرىپ، جات جالاعا جەم ەتىپ بەرگەن ەمەس. ازاماتتارىن ارداقتاپ، «ەل ءۇشىن تۋعان ەر» دەگىزىپ، اتىن ايماققا جايىپ، ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا جىر ەتىپ تاراتادى. مىنە، وسىنداي كۇندەردى كەشكە حالىقتىڭ قالاۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى ايگىلى اعارتۋشى قاليموللا بەكتورلين ەدى.

قاليموللا 1890 جىلى قازاقستاننىڭ اقمولا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. رۋى الشىن. قاليموللا تۋادا جالعىز بولىپ، اتا-اناسى ەرتە ءولىپ، جاستايىنان جەتىم قالادى. جان اشىر جاقىن تۋىسى بولماعاندىقتان بىرنەشە اتالاس اعايىننىڭ اراسىندا جاس ءومىرى اۋىر ازاپپەن، سەرگەلدەڭ بەينەتپەن وتەدى دە جاستايىنان شەتەندەي شىمىر، قاتىرعان مويىلداي قاتال، قيىندىققا كونىمپاز بولىپ وسەدى. ءوزىنىڭ ىنتالى زەردەلىلىگىمەن بۇتا باسىن سىندىرۋعا جاراعاننان باستاپ-اق عىلىمعا، بىلىمگە قاباعات قۇشتارلانىپ، ءبىر جاعىنان ىستەپ، ءبىر جاعىنان ءتىمتىنىپ ىزدەنە ءجۇرىپ ورىنبور قالاسىنداعى ۋچيليششەنى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءبىراز ۋاقىت مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. ول بۇعان دا قاناعات تۇتپاي جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ ۇيرەنۋىن جالعاستىرادى. ءپاني جانە ءدىني ءبىلىمدى قاتار مەڭگەرگەن وقىمىستى ادام بولىپ شىعادى. ونىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى تازا بولعاندىقتان سول تۇستاعى تەڭسىز قوعامدىق تۇزىمگە نارازى بولىپ، نيكولاي پاتشانىڭ دارا بيلىگىنە، تەررورلىق زورلىق-زومبىلىعىنا قاتتى وشىگەدى ءارى قازاقتى وياتۋعا ۇندەپ، تەڭسىزدىكتى تەرەڭگە باتىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىرادى. ەلگە اقىندىعىمەن دە جارشى بولادى. ول ءوزىنىڭ كۇرەسكەر، جالىندى جىرلارىنىڭ بىرىندە بىلاي تولعايدى:

ارعى اتام – ەر تۇرىك،
ءبىز – قازاق ەلىمىز.
سامال تاۋ، شالقار كول،
سارى ارقا جەرىمىز.
ءبىز جۇرگەن الاشتىڭ،
شىن كەمەڭگەرىمىز.
ەگەسسەك ەل بەرمەس،
ەڭىرەگەن ەرىمىز.
بۇعاۋعا شىرمالعان،
ءبىز – دولى ارىستان،
قاتايساق قارپىماي
قويمايتىن پەرىمىز.
ات مىنسەك جەلدەتىپ،
دۋ بەرىپ شابامىز.
لەپ تيسە ەرلەنىپ،
وت بولىپ جانامىز.
ەرلىكتىڭ جالاۋىن،
اقىرىپ قولعا الامىز،
اتتانداپ شاپقاندا،
جاۋعا ويران سالامىز.
ەجەلدەن ءبىز قازاق،
وققا ولگەن ەتىمىز،
قايمىعىپ قايتپاعان،
ەش جاۋدان بەتىمىز.
ۇرانىم – ەر قازاق،
ابىلاي – حانىمىز.
بوستاندىق جولىندا
قۇرباندىق جانىمىز.
ءتيسىن وق، اقسىن قان،
شىقسىن جان، قورقۋ جوق،
ازاتتىق جولىندا
جان قيماق – نيەتىمىز.
ءسوز بە ەكەن بىزدەرگە،
جاۋىڭنىڭ كوپ-ازى.
ولسەك حاق شەيىتپىز،
ولتىرسەك – ءبىز قازى.
ايقاسقان جاۋلاردى،
ءولتىرىپ ساۋ قايتساق،
بولامىز حالىقتىڭ
شىن ۇلى، سابازى.
جەبەسىن، قولداسىن،
اقساقال، باتا بەر،
ساپاردى وڭداسىن!
جاساعان ساقتاسىن،
حالقىمنىڭ ورداسىن!
ۋا، حالقىم، ارداقتى،
قۇرباندىق مال مەن باس،
اتتان كۇرەسكە،
ازامات، العا باس!

ءدال وسىلاي ايتىلعانداي، ول حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، ازابىنا اشىنىپ، ازاتتىعىن اقساعان جالىندى توڭكەرىسشىل بولىپ ءوستى. اق پاتشانىڭ ءيىسشىل، شپيون جاندايشاپتارى  مەن قارعىلى توبەتتەرى قاليموللانىڭ اق ىزىنە ءشوپ سالىپ، سوڭىنا ءتۇستى. «قاليموللا قاي جەردە كورىنسە، سول جەردە ءولتىرىلسىن» دەگەن اقپاتشانىڭ اتىنان قاتال بۇيرىق شىعارىپ، شەكاراعا دەيىن حابارلاندىرۋ ءىلىپ شاپتادى.

مىنە، وسىنداي اۋىر جاعدايدا قاليموللا امالسىزدان جاۋىن جاڭىلدىرۋ ءۇشىن وشاعىندا قايناپ، وتىندا مازداعان كۇرەسكەر دوستارىنان قول ءۇزىپ، 1910 جىلدارى قالجات شەكاراسى ارقىلى قىتايعا قاشىپ ءوتىپ، شاپشال اۋدانىنداعى تەمىر رۋىنا كەلىپ تۇراقتايى. بۇل ساتىبالدى نۇربەكۇلىنىڭ قىتاي-رەسەي شەكاراسىن اجىراتىپ، بەكىتەتىن كوميسسيا قۇرامىندا جۇرگەن كەزىنە تۇرا كەلەدى. قاليموللا ساتىبالدىمەن كەزدەسىپ، ءوزىنىڭ ءومىر كەشىرمەلەرىن جاسىرماي جايىپ سالادى. ساتىبالدى ونىڭ كوپ وقىعان، ءبىلىمدى ادام ەكەنىن اڭعارىپ دەمەۋ اقالاقشىنىڭ اۋىلىنان ات ءمىندىرىپ، شاپان كيگىزىپ، ءوز اۋىلى كۇنەسكە بالا وقىتتىرۋ ماقساتىندا ەرتىپ كەلەدى. ول كەزدە قاليموللا ۇيلەنبەگەن، نە ءبارى جيىرما نەشە جاستاعى مادەنيەتتى جاس جىگىت ەدى. ول ساتىبالدى اۋىلىنا كەلگەننەن كەيىن دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ، ەڭ الدىمەن مەكتەپ ۇيىمداستىرۋدى، وقۋ-وقىتۋ جوسپارىن جاساۋدى قولعا الادى. تاعى ءبىر جاعىنان وقۋ جاسىنداعى ۇل-قىزداردىڭ ءبارىنىڭ دە وقۋعا ءتۇسۋى، ءبىلىم الىپ، عىلىم يگەرۋى، ءسويتىپ كوزى اشىق اڭعارلى ادام بولۋى جايلى ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزەدى. وسى ارقىلى سول اۋىلداعى وقۋعا ءتيىستى ۇل-قىزدارى تۇگەلىمەن تىزىمدەپ شىعادى. الايدا، ول كەزدە كۇنەس وڭىرىندە قىزدار مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، ءبىلىم الۋعا جول بەرىلمەيتىندىكتەن، قاليموللانىڭ بۇل ءىسى ەستىگەن ەلگە ءبىر ءتۇرلى وعاشتاۋ كورىنەدى.

­ ­­– ساتىبالدى شەكارادان ءبىر موللا تاۋىپ كەلگەن ەكەن، ول قىز-قاتىنداردى دا وقىتامىن دەپ جاتىپتى، ءبىر شولاق ەتەك جادىگوي سياقتى، ­ - دەپ وسەك تاراتىپ، كۇلكىگە اينالدىرادى.

ىنتالى، كوكىرەگى وياۋ، جاس وقىتۋشى بۇل وسەكپەن شاتىما، شاقپا تىلدەرگە، سايقى مازاقتارعا توتەت بەرىپ، جاسىپ-جابىعۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىدان دا قايراتتانىپ، جىگەرلەنە تۇسەدى. عىلىم مەن بىلىمگە، جاڭالىققا جانى قۇشتار ساتىبالدى قاليموللانىڭ بۇل ارەكەتىن بارىنشا قولدان، قۋاتتايدى. مەكتەپ ءۇشىن ارنايى ءۇي تىكتىرىپ، اۋىلداعى وقۋعا ءتيىستى ۇل-قازداردى جيناپ، وقۋعا ۇيىمداستىرادى.

قاليموللا ءوزى قۇراستىرعان وقۋ-وقىتۋعا قاتىستى ماتەريالدار مەن دايىنداعان وقۋلىعى ارقىلى جۇەلى تۇردە ءبىلىم بەرۋ ءىسىن باستاپ كەتەدى. «جۇمىستىڭ ناتيجەلى بولۋى باستالۋىنان، حالىقتىڭ جاقسى بولۋى باسقارۋىنان» دەگەندەي، بۇل ءىستىڭ ءساتتى باستالىپ، جاقسى باسقارىلىپ، اياق الىسىنىڭ ءتۇزۋ ەكەندىگىن كورگەن العاباسار ادامدار وقۋ جاسىنا كەلگەن ۇل-قىزدارىن قاليموللاعا وقۋعا بەرەدى. قاقاڭ ءوزى مەكتەپ ديرەكتورى ء(مۇدىر), ءوزى ساباق مۇعالىمى بولىپ، قۇلشىنا قىزمەت ىستەيدى. ناتيجەسىندە ىرگەتاسى جاڭادان قالانعان مەكتەپتىڭ وقۋ-وقىتۋ ىستەرى جۇەلەنىپ، ساپا جاعىنان كوزگە تۇسە باستاعاندىقتان كۇنەستىڭ (جەر اتى) باس-اياعىنان، ءتىپتى كورشىلەس اۋدانداعى قۇداندالى ادامدار دا بالالارىن قاليموللانىڭ مەكتەبىنە وقىتادى. سولاردىڭ ىشىندە قىتاي قازاقتارىنا تانىمال نۇسىپقان كونبايۇلى، ابەۋ قۇدىشۇلى سياقتى زيالىلار وسى مەكتەپتىڭ العاشقى تۇلەكتەرى سانالادى. سونىمەن قاتار كۇرەدەگى شۋەتاڭعا (قىتايداعى العاش اشىلعان پەد ۋچيليششە) شاكىرتتەرى ءنۇسىپحان كونبايۇلى، ابەۋ قۇدىشۇلى، نۇرسەيىت جيەنالى، ءابدىر كەرىمبەك، نۇراحمەت ساتىبالدى، ءابدۋراسىل جايپاق; جالەلحان بايەنبەك، ازىربەك قاناتبەك قاتارلى وقۋشىلاردى جىبەرىپ، قوعام قايراتكەرى بولىپ تانىلۋىنا جول اشادى. كەيبىرەۋ ۇلكەن قىزمەتتەردىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ولاردىڭ ءبىلىمدى دە، بىلىكتى ازامات بولىپ شىعۋىنا، حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋىنە كوپ سەپتىگى تيگەن. سول ءىسى ارقىلى: «قانداي وقىتۋشى بولسا، سونداي وقۋشى بولادى» دەگەندى ىسىمەن دالەلدەگەن.

قاليموللانىڭ سول كەزدەگى تانىم، تۇسىنىكتى بۇزىپ، ساتىبالدى اۋىلىنىڭ ۇل-قىزدارىن جاڭاشا باعىتتا وقىتۋى ناتيجەسىندە ول  اۋىلى «موللا اۋىل» دەپ اتالادى. اۋىلدىڭ ەر بالالارىمەن قاتار، كۇلسىم، زۇبايدا، زۇحريا، ءايىم، ءاسيا سياقتى قىزدارى دا مول ءبىلىمدى بولىپ، ەلدىڭ ماقتانىشىنا اينالادى.

ساتىبالدى قاليموللانىڭ اقكوڭىل، ادامگەرشىلىكتى، اشىق-جارقىن مىنەزدى، تالانتتى ازام ەكەندىگىن باعالاپ، ونىڭ وسى وڭىردە، ءتىپتى، ءوز اۋىلىندا تۇراقتاپ قالۋىن ويلايدى. سونىمەن قاليموللاعا وسى ويىن ايتادى. ساتىبالدىنىڭ ىشكى ويىن قۇپ كورگەن قاليموللا دا:

– ەگەر مەنى ماڭگى تۇراقتاپ قال دەسەڭ وزىڭە ءىنى، اكەڭە بالا بولايىن. كەنجە قارىنداسىڭ اۋەجاندى نەكەلەپ قوس، – دەپ ۇسىنىس بىلدىرەدى.

ساتىبالدىنىڭ كەنجە قارىنداسى اۋەجان زەرەك، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ىسىمەر، قولىنان كەلمەيتىنى جوق شەبەرلىگىمەن ەل كوزىنە ءتۇسىپ وتىرعانىمەن 7 جاسىندا قاراجەل اۋرۋىمەن اۋىرىپ، ءتىل-قۇلاعى كەمتار بولىپ قالعان ەدى. بۇل جاعدايدى قاليموللاعا ايتىپ، كەڭەس سالادى. قاليموللا ەكىلەنبەستەن ونىڭ زەردەلىلىگىن ويلاپ، وتباسىن قۇرىپ كەتە الاتىندىعىنا سەنىم بىلدىرەدى. ساتىبالدى قاليموللاعا اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋرىنا قازان اسىپ، قارىنداسىن قالىڭسىز قوسىپ، قاليموللانى نۇربەكتىڭ ءبىر وتباسى ەتىپ ورنالاستىرادى.

قاليموللا اۋەجانعا ساڭىراۋ، ساقاۋلار الىپپەسىن قۇراستىرىپ، وقىتىپ، ساۋاتىن اشادى. ول كىسىنىڭ 70 جاستان اسىپ، باقيعا كەتكەنشە موللانىڭ وقىتقانى دەپ قۇران وقىپ، حات جازىپ، ويىن تولىق جەتكىزىپ وتىراتىنىن كورگەن اقساقالداردان ءجيى ەستىگەنمىن.

ساتىبالدى دا قاليموللانى ءارى ءىنى، ءارى دوس، ءارى ۇستاز رەتىندە باعالاپ، اقىل-كەڭەس الىپ تۇرعان. ونىڭ ىقپالىندا سول تۇستاعى قازاقستاندا شىعاتىن گازەت-جۋرنالدارعا جازىلىپ، ساياسات پەن عىلىمنان حابار تاۋىپ وتىرعان. سونىڭ ىشىندە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ءبىراز ساندارى ساتىبالدىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا كەيىنگە دەيىن ساقتالعان.

قاليموللا تۇرمىسى ورنىققانان كەيىن وقۋ-وقىتۋدىڭ جاڭا بەتىن اشىپ، بۇرىنعى كوشپەلى كيىز ءۇيلى مەكتەپتى تۇراقتى، كەمەلدى وقۋ ورنىنا اينالدىرۋدى قولعا الادى. ول 1919 جىلى المالىداعى (جەر اتى) جىڭىشكە ساي اۋزىنان اعاشتان 6 بولمەلى مەكتەپ سالدىرۋ مەن توپىراقتان قورعان اينالدىرا قورعان سوقتىرادى. كىرپىشتەن بەس بولمەلى ءۇي سالدىرادى. قورشالعان اۋلاعا بەدە ەگىپ، سول وڭىردەگى جۇرت بىلە قويماعان كوكونىس، كوكتاتتاردىڭ تۇقىمىن تاۋىپ اكەلىپ، ءوسىرىپ، ەلدى وتىراقتانىپ تىرشىلىك ەتۋگە باستايدى. اعاش ەگىپ، باۋ-باقشا ءوسىرىپ، قاراپايىم مونشا سالىپ، قىر قازاعىن تاڭعالدىرادى. قاليموللا وتىراقتاسۋدىڭ پايداسىن وسىلاي كورسەتۋمەن قاتار، ونىڭ پايدالى جاقتارىن جالىندى جىرلارىمەن دە ورنەكتەيدى. ول «قازاعىما» دەگەن ولەڭىندە:

كۇنەس، تەكەس، قاستاعى،
كوشپەلى قازاق بالاسى،
اقىلدىڭ كوزىن جىبەرىپ،
اقۋالىڭا قاراشى.
قاتاردان قالىپ قور بولماق،
بىرلىك جوق ەلدىڭ بالاسى.
كوپ ەدى قازاق جەرىنىڭ
وزەن، سۋ، ادىر، دالاسى،
ورنامادىق قالا ساپ،
جوقتا ەشكىمنىڭ تالاسى.
بۇل جەردەن قازاق ايىرىلسا،
سودان سوڭ قايدا بارادى،
جوق بولىپ كەتەر قاڭعىرىپ
كەيىنگى بالا-شاعاسى.
ويلانار مەزگىل بولدى عوي،
بار بولسا جۇرتتىڭ ساناسى.
بىلەرسىڭدەر قانداي دەپ،
مەنىڭ ايتقان مۇنىمدى.
ۇعىندىرىپ كورەيىن،
ويلاعان ىشكى سىرىمدى.
اۋەلى مىقتاپ ۇستا عىل،
ءوزىڭنىڭ تۇتقان ءدىنىڭدى.
باسقادان مىقتى بولاسىڭ،
كوپ وقىساڭ عىلىمدى.
مەدرەسە، مەكتەپ سالدىرىپ،
جاقسارتقىن تىرلىك كۇنىڭدى.
زاماناعا ۇيلەسىپ،
ۇيرەنگىن ونەر، ءبىلىمدى.
بىزدەردەن باسقا حالىقتىڭ،
ەسەپكە ءبارى ءىلىندى.
بىزدەردە تۇرماي ىزدەلىك،
تابۋعا ونەر، ءبىلىمدى.
اقىلىڭدى سالىپ قازاعىم،
جاسىرماي ايتشى شىنىڭدى.
نوعاي، ورىس جارىلما،
قالادا ءوسىپ، تۋىلدى.
كوشپەندى قازاق كورسەتشى،
ميلليونعا جەتكەن پۋلىڭدى (اقشا).

قاليموللا مۇعالىم مۇنداي ولەڭدەردىڭ ورنەگىن توقىپ، تالايىن تولعاپ وقۋشىلارىنا جاتتاتىپ، مەكتەپتە جيىن-توپتاردا مانەرلەپ وقىتىپ، ورىنداتىپ، جۇرتتى ىنتىقتىرىپ وتىرعان.

قاليموللانىڭ مەكتەبىندە بىرنەشە سىنىپ بولىپ، جۇزدەن استام وقۋشى وقىعان. ولاردى سىنىپ، سىنىپقا ءبولىپ، بارلىعىن كۇن-ءتۇن دەمەي ءوزى دايىندالىپ، تاپسىرما بەرىپ، ونى تەكسەرىپ وتىرعان. جاقسى جازا الاتىن، وقۋعا ىنتالىلارىن تاڭداپ الىپ، ءبىلىمىن ساتىلاپ كوتەرۋگە كۇش سالعان. اتالعان مەكتەپتە وقىعاندار تەك ساۋات اشىپ قالماستان، سول تۇستاعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتتەرگە بەلسەنە ارالاسقان. سول قاتاردا نۇسىپقان كونباەۆ، ابەك قۇدىش، سارقىتبەك سادۋاقاس، مەدەۋ قۇدىش، وسپانقان بازاربەك، قاليبەك ساۋرىق، ەسىمقان جەتپىسباي سياقتىلاردى ايرىقشا اتاۋعا بولادى. بۇگىنگە كۇنەس اۋدانىنداعى المالى مەكتەبىنىڭ ارعى تەگى، ءتۇپ توركىنى 1910 جىلى قاليمولدا بەكتورلين قۇرعان مەكتەپتەن باستاۋ العان.

قاليموللا تەك ءوزى عانا المالى مەكتەبىن قۇرىپ، بالا وقىتىپ قالماستان، قازاقستاندا تۇرعان كەزىندە بىرگە وقىعان تاتار دوسى ءاسلام، سالاھي دەيتىن وقىعان، ءبىلىمدى ازاماتتاردى كۇنەستىڭ ءار جەرىنەن اشىلا باستاعان مەكتەپتەرگە مۇعالىمدىككە تانىستىرىپ، بولاشاعىنا جول نۇسقاپ وتىرعان. ايتالىق، ءاسلامدى قۋان زاڭگىگە تانىستىرىپ، دەربىس رۋىنىڭ سادى، بايان اتالارىندا اشىلعان مەكتەپكە وقىتۋشى ەتىپ ورنالاستىرادى. مىڭباي موللا، تۇرىسباي ءالىماحىن، شيىرباي سىندى ءبىلىمدى ادامدار وسى مەكتەپتەن تاعلىم الىپ، وىقىپ شىققانداردىڭ ءبىر ءبولىمى عانا. ال ءسالاھيدى ەستەمەس اقالاقشىعا تانىستىرىپ، ەستەمەس مەكتەبىنە مۇعالىم ەتىپ جىبەرەدى. ارالتوبە، نارتتاعى (جەر اتتارى) سولتانگەلدى رۋىنان شىققان قاناتبەك، ۋان، سىرايىلبەك، ومىربەك، وماراقىن سياقتى كوزقاراقتى ءبىلىمدى ادامدار وسى مەكتەپتەن وقىپ شىققان. دەمەك، قاليموللا كۇنەس وڭىرىنە اعارتۋدىڭ شامىن جاققان القاۋلى ادام.

ءومىر تاجىريبەسى مول، كوز اياسى كەڭ اعارتۋشى قاليموللا ءوزى جاساعان ورتاداعى قوعامدىق تەڭسىزدىكتى، ونداعى اتقا مىنەر، پاراقور، جۋان-جۇدىرىقتاردىڭ زورلىق-زومبىلىعىن بارىنشا سىناپ، جۇرتتى ادىلەتتىلىككە شاقىرىپ، جوق-جىتىك قاۋىمعا جاقتاس بولادى. سوعان وراي كوپتەگەن ولەڭدەر شىعارىپ، ونى وقۋشىلارىنا جاتتاتىپ، ەل اراسىنا تاراتىپ، كوپتى جاڭالىققا جەتەلەپ وتىرادى.

ءمانساپ دەسە، مالىن توككەن،
جۇمىسى جوق جارلىمەن.
پارا دەسە ارىن توككەن،
جەمەڭقوردىڭ قارنى كەڭ.
زاڭگى، بولىس دەمە قازىر،
ۇرلىق قىلار ءاز ءبىر شەتتەن،
كۇندە، ەلۋباسى (مانساپ اتى) قۇر قالاما.
شىعىن سالىپ، الىس كوپتەن،
ادىلەت بولسا قور بولماس ەد.
تاكاپپارسىز بولىپ كەڭ،
بوسانا الماي كەدەيلەر ءجۇر.
موينىنا اسىپ كۇرەك، كەتپەن،
جانى اشىماي حالقىنا ونىڭ.
دانەمە جوق ادىلەتتەن،
قايتىپ قازاق وڭالادى.
جۇرە بەرسە وسى بەتپەن،
تۇزەتەر دەپ ءۇمىت ەتەم،
شاعىم ايتىپ ۇكىمەتتەن، – دەپ جازادى.

قاليموللا 1930 جىلدارى قازاقستانعا بارىپ، بۇرىنعى دوستارىنىڭ (الاشتىقتار) كومەگىمەن تاعى دا 2,3 جىل قايتالاي ءبىلىم تولىقتىرادى. سول ارقىلى جاڭاشا وقۋ باعدارلاماسىن، ءادىسىن، جولىن يگەرەدى. كوپتەگەن تاجىريبە جيناقتاپ، ءتورت قورجىن وقۋلىق كىتابىن ارقالاپ، قالجات شەكاراسىنان قىتايعا ءوتىپ بارا جاتقان جولىندا بادىراقتاردىڭ (توناۋشىلاردىڭ) شابۋىلىنا ۇشىراپ، كىتاپ، ات-تونىنان ايىرىلادى. ول وتە نامىسقوي ادام بولعاندىقتان جول بويىنداعى اۋىلداردان جاعدايىن جاسىرىپ، ءۇش ءجۇز شاقىرىم الىستاعى كۇنەسكە جاياۋ تارتادى. ارىپ-اشقان جاياۋ جۇرگىنشى ءبىر كۇنى ابايسىزدا اعىنى قاتتى وزەنگە جولىعىپ، تەرەڭ قويعا بىراق قۇلايدى. جانتالاسىپ ءجۇرىپ، وزەننەن شىققانىمەن قاتتى شوشىنعاننىڭ سالدارىنان جۇرەگىنە زاقىم كەلەدى. اۋىلعا امان-ەسەن كەلگەنىمەن ءبىر اي توسەك تارتىپ جاتىپ، جاسى دا، ءبىلىمى دە كەمەلدەنگەن شاعىندا: «ەڭ بولماسا، 3 جىل ءتىرى بولعاندا قىزايعا، بولماعاندا بەگىمبەتكە، جوق دەگەندە سوقىرتانىككە ءبىلىم ءنارىن سەۋىپ كەتەر ەدىم»، – دەپ ارمانداپ جاتىپ قايتىس بولادى.

ماتەريال بەرگەن: يماممۇحامەت نۇربەكوۆ.

ماتەريال، «كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى» اتتى كوپتومدىقتىڭ 5-كىتابىنان الىندى.

ەسكەرتۋ: قاليموللا بەكتورليننىڭ ءبىراز ولەڭى انداس وماراقىنۇلىنىڭ جيناپ، جازىپ الۋىمەن بۇگىنگە جەتىپ وتىر. ونى الداعى ۋاقىتتا ۇسىنامىز.

ماتەريالدى كريلشەگە ءتۇسىرىپ، ۇسىنعان قاجەت انداس.

جالعاسى بار...

Abai.kz