جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما.

جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما.

اباي بولاشاق ۇرپاققا ءسوزىن وسىلاي ارنادى. بۇل وتكەننىڭ كۇلازىعان عاسىرلارىنان وزىنە بەيتانىس، باسقا، بىراق جارقىن بولاشاققا سەنىمدى جول سالعان اقىننىڭ ايتقان ءسوزى ەدى. دالانى تورلاعان ناداندىق تۇنەگىنە ول شام-شىراقتاي ساۋلە توكتى جانە تاڭى اتىپ، كۇنى شىعاتىن جاققا اپاراتىن جولدى ءوز حالقىنا تالماستان كورسەتتى.
ءيا، ءوزى ءومىر كەشكەن جانە ولەڭ جازعان عاسىر ءۇشىن اباي جۇمباق بولدى. ال ول ءبىز ءۇشىن جۇمباق پا؟
ءبىز ابايدى قازىر قاراڭعى جۇمباق رەتىندە ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ شام-شىراعى رەتىندە قابىلدايمىز. سوتسياليستىك ۇلى وتاننىڭ ءوزارا ورتاق يدەيالارىمەن، كۇرەسىمەن، جەڭىستەرىمەن تۋىسىپ كەتكەن حالىقتارى ابايدى قاستەرلەپ ەسكە الادى.
اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا ەلۋ جىل ءوتتى. بىراق ءبىز ءۇشىن اباي وتكەن كۇننىڭ عانا اقىنى ەمەس، حالىقتىڭ العا قاراي قاجىرلى ۇمتىلۋىندا اكىن ونىمەن بىرگە بولدى - ال مۇنداي اكىن ولمەك ەمەس، ويتكەنى ونىڭ شىعارمالارىنا ۋاقىت شەك قويا المايدى.
قازاق حالقى ءبىر كەزدە ادامنىڭ ءومىرىن مۇشەلمەن ساناعان. ال پوەزيانىڭ اڭىز بولعان قاينارى ءابىلحاياتتان ماڭگى سۋىن تاتقان جىرشى ءۇشىن مۇشەل عاسىرلارمەن ولشەنەدى. ءوزىنىڭ ەڭبەگىن جەتە باعالاماعان جانە از تۇسىنگەن زامانداستارىن ارتقا تاستاپ، اباي ءدال بۇگىنگىدەي، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا تۇر.
حالقىنىڭ كۇرەسى مەن ازابىن، تاعدىرىن ءوز ۇلەسىنە العان اقىننىڭ ەسىمىن ءبىزدىڭ ادىلەتتى سوۆەت حالقى اسا قاستەرلەيدى. ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا ەلۋ جىل تولعانىن اتاپ وتە وتىرىپ، ءبىز اقىننىڭ ۋاقىت سىنىنان مۇدىرمەي وتكەن ۇمىتىلماس، قىمباتتى جانە ۇلى مۇراسىن ەسكە الامىز.
ءوزىنىڭ كوپتەگەن تۇستاستارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اباي ولەڭدى وتە ەرتە، ون ەكى جاسىنان باستاپ شىعارعان. ونىڭ بۇل كەزەندە شىعارعاندارىنىڭ كوپشىلىگى بىزگە جەتكەن جوق. ابايدىڭ جاس كەزىندەگى ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرى جانە بىرقاتارى ۇمىتىلعان، بولماسا جوعالىپ كەتكەن، شىعارمالارىنىڭ اتتارى عانا ساقتالعان. مىسالى، سۇيىكتى قىزى توعجانعا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ تەك باستاپقى جولدارى عانا بەلگىلى، جاس ابايدىڭ اقىن قىز قۋاندىقپەن ايتىسۋىنىڭ اۋىزشا مازمۇنى عانا ساقتالعان. قازاقستاندا ول كەزدە جازۋ، سىزۋ ناشار دامىعان بولعاندىقتان بىزدە ابايدىڭ جاس كەزدەگى ولەڭدەرىن ساقتاعان، ونىن، ءومىر تاريحىن باياندايتىن، تۇستاستارى جازعان مەمۋارلار، حاتتار، جازبالار جوق. ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ اقىنعا دەگەن قاتىناسىنىڭ دا سالقىنى بۇعان از تيگەن جوق. ەگەر حالىق پوەزيانى تەرەڭ قاستەرلەپ، اقىن اتىن جوعارى باعالاسا، رۋ بايلارى: «قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ رۋدان ءبىر دە اقىن، ءبىر دە باقسى شىققان جوق» دەپ كۇپىنەتىن. پوەزياعا وسىنداي كوزقاراستىڭ اسەرىمەن اباي ءوزىنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن جاقسى دوستارىنىڭ اتىنان تاراتقان.
رۋ تالاستارىنىڭ قىم-قۋىت داۋ-جانجالىنا امالسىز ارالاستىرىلعان اباي اكەسىنىڭ ادىلەتسىزدىگىمەن، قاتالدىعىمەن كەلىسە المادى جانە كوپ ىستەرگە، اكەسىنىڭ ىرقىنا كونبەي، ءادىل ۇكىم شىعارىپ وتىردى. ابايدىڭ حالىق اراسىنان شىققان ادال، اقىلگوي ادامدارمەن دوس بولۋى جانە جاس كەزىنەن باستاپ ورىس مادەنيەتىنە بوي ۇرۋى قۇنانبايعا ۇنامادى. قاتال، ايلالى اكە مەن ادىلەتتى، قايسار بالانىڭ اراسىندا ەلەۋلى تارتىستار ءجيى-ءجيى بولىپ تۇردى.
جيىرما سەگىز جاسقا كەلگەندە اباي اكەسىمەن ءبىرجولا اجىراسادى. ول ەندى تاعدىرىن ءوزى بەلگىلەي الاتىن بولادى. اباي، ەڭ الدىمەن، ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە قايتادان بەت بۇرادى.
ونىڭ جاڭا دوستارى، نەگىزىنەن، كەدەي رۋلاردان شىكقان تالانتتى جاستار، اقىندار، جىرشىلار جانە ورىس ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى بولادى. ەسەيگەن، مادەنيەتى وسكەن اباي ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتى مەن شىعىستىڭ حالىق تۆورچەستۆوسىن وقي باستايدى.
وتىز بەس جاسقا كەلگەندە عانا اباي تۆورچەستۆوعا قايتا ورالادى. بىراق بۇل كەزەڭدە دە اباي ءوز ولەڭدەرىن جاس دوستارىنىڭ اتىنان تاراتادى. تەك 1886 جىلى، قىرىق جاستان اسقان سوڭ «جاز» دەگەن اتاقتى ولەڭىن جازعاننان كەيىن عانا اباي شىعارمالارىنا ءوز اتىن قويادى.
وتىز جاستارعا كەلگەندە اباي فەودالدىق-رۋلىق ورتادان ءبىرجولا تۇڭىلەدى. ول پاتشا ۇكىمەتى تۇتاندىرىپ وتىرعان رۋلىق تارتىستىڭ حالىق ءۇشىن وتە اۋىرعا سوعاتىنىن انىق كورەدى.
ناعىز اكىن، ءارى پاتريوت اباي حالىققا ونىڭ نەگە قاسىرەت شەگەتىنىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە ول فەودالدىق-رۋلىق بيلەپ-توستەۋشىلەردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى جانە حالىقتى ونەر-بىلىمگە شاقىرادى.
اباي ورىستىڭ جەر اۋىپ كەلگەن جەتپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارداعى رەۆوليۋتسيونەرلەرىمەن تانىسادى. ولار - رەۆوليۋتسياشىل ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى، چەرنىشەۆسكيدىڭ جولىن كۋشىلار ەدى. سولاردىڭ ءبىرى ە. پ. ميحاەليس - ششەلگۋنوۆتىڭ جاقىن دوسى، بەلسەندى قىزمەتتەسى بولعان.
ميحاەليس تە، سونداي-اق سەمەيگە كەيىنىرەك جەر اۋىپ كەلگەن ونىڭ پىكىرلەستەرى دە جاس ادامدار بولاتىن. ابايدىڭ ولارمەن تانىستىعى كەشىكپەي ۇلكەن دوستىققا اينالادى. ورىس دوستارى ابايدىڭ ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، زور كومەك كورسەتەدى. ولار ابايدان قازاق حالقىنىڭ تاريحى، پوەزياسى، ادەت-عۇرپى جانە يسكۋسستۆوسى جايىندا كوپ مالىمەت الادى، وزدەرىنە بەيتانىس ولكەنىڭ تابيعي-گەوگرافيالىق، ەكونوميكالىك جاعدايلارىن، تۇرمىسىن زەرتتەيدى. مەشەۋ قالعان قيىرداعى ولكەگە ورىس مادەنيەتىن تۇڭعىش تاراتۋشىلار دا، حالىقتىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن وزگەرتۋدىڭ، ونى اعارتۋدىڭ جاقتاۋشىلارى دا سولار بولدى. ءبىز ميحاەليستىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن جانە لەونتەۆتىڭ «وبىچنوە پراۆو ۋ كير¬گيزوۆ» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋىن بىلەمىز. ورىستىڭ دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بۇل وكىلدەرى حالىقتى اعارتۋدى تساريزمگە قارسى كۇرەستىڭ مانىزدى قۇرالى دەپ سانادى. اباي سياقتى ادامداردى ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ جانە ورىس مادەنيەتىنىڭ باسقا دا الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنىن مۇراسىمەن تانىستىرۋ - ولار ءۇشىن، ارينە، ماڭىزدى مىندەت بولدى.
ابايدىڭ بۇل دوستارى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى مەن الدىڭعى قاتارلى ساياسي-الەۋمەتتىك قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن ويلارىندا بەينەلەنگەن ورىس حالقى تۋرالى شىندىقتى قازاق ولكەسىنىڭ كالىڭ ەڭبەكشى بۇكاراسىنا جەتكىزۋگە تىرىستى. XIX عاسىرداعى ازاتتىق يدەيالارعا تولى ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ اسقان گۋمانيزمى مەن تەرەڭ رەۆوليۋتسياشىلدىعى، ونىڭ تساريزمگە قارسى وشپەندىلىگى، ونىڭ ەزىلگەن بۇقارانى قورعاپ كوتەرگەن وشپەس داۋىسى سيبيردە دە، قازاقستاندا دا قوعامدىق ويدى ومىرگە وياتتى، تاربيەلەدى.
ال، اباي بولسا قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى قاراڭعىلىقتان قۇتىلاتىن بىردەن-ءبىر دۇرىس جولى - ورىس جانە قازاق مادەنيەتىنىڭ جاقىنداسۋىندا دەپ ءبىلدى.
ۇلى اقىن-اعارتۋشى حالىقتاردىڭ تۋىسقاندىعى مەن دوستىعى يدەيالارىن جاقتاۋشى بولدى ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە ول قازاق حالقىنا ورىس حالقىن پاتشا وتارشىلدارىنان ايىرا ءبىلۋدى كورسەتۋگە تىرىستى.
تۋرا ءتىلدى كىسىنى دەيمىز ورىس، جيرەنىپ، جىلماندىقتى دەمەس بۇرىس. جىلپىلداقتاپ ايرىلىپ، سەنىسە الماي ادامدىقتى جوعالتار اقىر بۇل ءىس. سەنىمى جوق سەرمەندە سىردى بۇزدى. انىق تازا كورمەيمىز-دوسىمىزدى قىلت ەتپەگە كەڭىلدىڭ كەشۋى جوك، جۇرەگىندە جاتادى وكپە سىزى. دوس اسىقتىڭ بولمايدى بەتەندىگى قوسىلعان بوساسپايدى جۇرەك جىگى.
ورىس حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىن، ناعىز باعالىلىقتارىن تاۋىپ، تانىعان شاقتا ابايدىڭ وي ءورىسى مەيلىنشە كەڭەيەدى. اباي پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ، سالتىكوۆ-ششەدرين مەن لەۆ تولستويدىڭ قۇشتار ارداقتاۋشىسى بولادى. 1886 جىلدان باستاپ ول كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارادى.
اباي تەك قانا اقىن ەمەس، سونىمەن بىرگە مۋزىكانت، قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىن تەرەڭ بىلگەن، جەتە باعالاعان ادام بولدى. ول بىرقاتار مەلوديالار شىعاردى. اقىننىڭ مەلوديالارى، نەگىزىنەن، ونىڭ قازاق پوەزياسىنا جاڭالىق ەنگىزگەن ولەندەرىنە («سەگىز اياق»، «التى اياق»، ت. ب.) ارنالعان ەدى. ول ءوزىنىڭ «ەۆگەني ونەگيننەن» جاساعان ءۇزىندى اۋدارمالارىنا دا وسىنداي مەلوديالار شىعارعان. 1887-89 جىلداردا پۋشكين ەسىمى جانە ونىڭ گەرويلارى ونەگين مەن تاتيانانىڭ ەسىمدەرى سول اندەرمەن بىرگە بۇكىل دالاعا كەڭ تارالدى، قازاق حالقى ءۇشىن قازاق اقىندارى مەن قازاقتىڭ ەپيكالىك پوەمالارىنىڭ گەرويلارىنداي سۇيىكتى، جاقىن بولىپ كەتتى.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە اقىن، ويشىل، مۋ¬زىكانت اباي حالىق جاقسى بىلەتىن ءارى اسا قادىر تۇتاتىن كىسى بولادى. وعان ءتىپتى الىس جەرلەردەن اقىندار، مۋزىكانتتار، جىرشىلار كەلەدى. داڭقتى ءبىرجان، سوقىر اقىن اجار، قۋاندىق، سارا جانە باسقالار ونىڭ ولەڭدەرىن بۇكىل كەڭ دالاعا تاراتادى.
مۇقا، اقىلباي، كاكىتاي، ماعاۋيا سياقتى جاس تالانتتار، اقىندار، جىرشىلار ابايدىڭ توڭىرەگىنە توپتالادى. ولاردىن كەيبىرەۋلەرى ابايدان ۇلگى الىپ، وزدىگىنەن ءبىلىمىن كوتەرەدى، ورىس ادەبيەتىن وقىپ ۇيرەنەدى، تاريحي، رومانتيكالىق جانە سالت پوەمالارىن جازادى.
ابايدىڭ ماڭىنا تەق قازاقتار عانا ەمەس، شىعىس حالىقتارىنىڭ قۋعىنعا ۇشىراعان (كوبىنە تاتار جاستارى), ازات ويلى ادامدارى دا كەلەدى. سيبيردەگى سسىلكادان ءوز ەلىنە قاشىپ بارا جاتكان كاۆكازدىكتار اباي اۋلىندا ايلاپ جاتىپ قوناق بولادى، ابايدىڭ اۋىلى بىرتە-بىرتە شىعىستىڭ پروگرەسشىل ويداعى، الدىنعى قاتارلى ادامدارى كەلەتىن ورتالىققا اينالادى.
ابايدىڭ تالانتىن باعالاۋشىلاردىڭ سانى جىل سايىن مولايا بەرەدى. تەك ابايدىڭ ءوز ولەندەرىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ دوستارىنىن دا شىعارمالارىن ەل ىشىندە كوشىرىپ الىپ، جاتتاپ، انگە قوسىپ ايتادى. باتىس جانە ورىس جازۋشىلارىنىڭ اباي وقىعان روماندارىنىڭ مازمۇنىن تىڭداۋشى - ەرتەكشىلەر اۋىزشا تۇردە بۇكىل دالاعا تاراتادى. ورىس حالقىنىن ۇلى پەتر تۋرالى ەرتەگىسى، لەرمونتوۆتىن. پوەمالارى، لەسساجدىڭ «حروموي بەس»، ءتىپتى ديۋمانىڭ «ءۇش مۋشكە¬تەر»، «گەنريح ناۆارسكي» سياقتى شىعارمالارى (سوڭعىلارىن اباي ورىسشا اۋدارماسىنان وقىعان) شىعىستىڭ «شاھناما»، «ءلايلى - ءماجنۇن»، «كەروعلى» سياقتى پوەمالارى دالاعا وسىلايشا كەلگەن.
اباي ءوزىنىڭ بالالارىن ورىس مەكتەبىندە وقىتادى. ءابدىراحمان دەگەن بالاسى پەتەربۋرگتاعى ميحايلوۆ ار¬تيللەريا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن. ال اقىلباي، ماعاۋيا سياقتى بالالارى اكەسىنىڭ جولىن كۋىپ، اقىن بولادى. اقىلباي «داعىستان» اتتى سيۋجەتتىك رومانتيكالىق پوەما جازادى. ماعاۋيا شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتاۋىرى - ابايدىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جازىلعان، قۇلدىڭ قوجاسى پلانتاتورمەن كۇرەسىن سۋرەتتەيتىن «مەدعات- قاسىم» پوەماسى (پوەمانىڭ وقيعاسى ءنيلدىڭ جاعاسىندا بولعان).
ابايدىق جانە ونىڭ دوستارىنىڭ اقىندىق، اعارتۋشىلىق جانە الەۋمەتتىك قىزمەتى فەودالدىق اۋىلدىڭ ەسكىلىگىنە، رۋشىل داۋگەرلەرگە، حالىقتى قاناۋشىلارعا جانە سولارعا سۇيەنگەن تساريزمگە قارسى باعىتتالادى
ابايدىڭ ەنبەكتەرى، ونىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى جانە ۇستەم تاپقا وشپەندىلىگى، ءتساريزمنىڭ سەنىمدى جالداپتارى دالا فەودالدارىنىڭ ىزاسىن كەلتىردى. ولار ءبىلىمدى، كايسار اقىن تۋ ەتكەن يدەيالارعا جانە اكىننىڭ وزىنە قارسى لاس، زۇلىمدىق تارتىس جۇرگىزدى. ابايدىڭ بۇل جاۋلارى چينوۆنيكتەرمەن، بيلەۋشى تاپتىن ينتەلليگەنتسياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ قيمىلدادى.
اباي تساريزم ءۇشىن قاۋىپتى ادام قاتارىنا، دالالىك ولكەنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا دەيىن جەتەدى. شىندىقتىڭ باتىل جارشىسى، الەۋمەتتىك ءتارتىپتىڭ اشكەرەلەۋشىسى بولعان اقىندى پريستاۆتار، ۋريادنيكتەر، بولىستار ۇنەمى اڭدۋعا الادى.
بىراق اقىننىڭ جاۋلارى حالىقتىڭ ابايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن قايمىقتى، سوندىقتان دا ولار اكىنعا قارسى اشىق قيمىل جاساي المادى. ولار تارتىستىڭ نە ءبىر وپاسىز تۋرلەرىن پايدالاندى. رۋ باسىلارىنىڭ ءبىرى، ابايدىڭ قاس جاۋى - ورازباي ءوز ماڭىنا دالانىڭ ابايعا قارسى ازۋلىلارىنىڭ بارلىعىن توپتايدى. ولار اقىننىڭ دوستارىن قۋدالادى، ال ابايدىڭ ۇستىنەن گۋبەرناتورعا، ۋەزد باستىقتارىنا، پاتشا سوتتارىنا ايىپتاۋ ارىزدار، دومالاق حاتتار جولدادى، اقىننىڭ ءوز باسىن «اق پاتشانىڭ جاۋى»، «بۇلىكشىل»، «اكەلەر مەن اتا-با-بالاردىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-جورالعىسىن بۇزۋشى» دەپ كىنالادى. وسىنداي ارىزداردىڭ سالدارىنان بىردە ابايدىڭ اۋلىنا سەمەي قالاسى پوليتسمەيسترىنىڭ ءوزى جانىنا جاندارمدار وتريادىن ەرتىپ كەلىپ، ءتىنتۋ جاسايدى. ال، 1897 جىلى بيلەۋشىلەردىڭ كورىنەۋ-كوزگە دەمەۋىمەن فەودالدار ابايعا قارسى وپاسىز قاستاندىق جاسايدى.
سەمەيدىڭ گۋبەرناتورى دا ابايعا تالاي رەت كوزىن تىكتى. بىراق اقىننىڭ ەز حالقى اراسىنداعى بەدەلىنەن كايمىعىپ، ول ابايدى جەر اۋىپ كەلگەن دوستارىنان ايىرۋمەن، ولاردىڭ تىعىز بايلانىسىن ۇزۋمەن عانا شەكتەلدى.
بىراق ابايدى حالىقتان ءبولىپ الۋعا بولمايتىن ەدى. ءتىپتى الىستاعى ۋەزدەردەن كوپتەگەن ادامدار ابايدى ىزدەپ كەلىپ، اقىل-كەڭەس سۇرايتىن. رۋ اراسىنداعى ۇلكەن-ۇلكەن داۋ-تارتىستاردا ەل ەڭ ءادىل بي ابايدىڭ ۇكىمىنە، سونىڭ تورەلىگىنە قۇلاق اساتىن. مىسالى، قەك-تۇما، قارامولا، بالقىبەك سەزدەرىندە اباي ادىلەتتى ۇكىم ايتىپ، قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەسىن قورع يدى.
ابايدىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى مەن اكىندىق شىعارمالارى دالا جاستارىنىڭ اراسىندا، اسىرەسە، بەلگىلى بولدى. كوپتەگەن جيىنداردا، ويىن-تويدا، قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەندە جىرشىلار مەن اقىندار اباي ولەنىن ايتاتىن. ابايدىڭ ءوز اۋلىنىڭ قىزدارى ۇزاتىلعاندا وزدەرىنىڭ جاساۋلارىنىڭ ىشىندە ابايدىڭ ولەندەرى مەن پوەمالارىنىڭ، ناقىل سەزدەرىنىڭ قولجازبا جيناقتارىن الا كەتەتىن بولعان. مىسالى، ءاسيا، ءۋاسيلا، راحيلا سياقتى جانە باسقا دا قىزداردىڭ سونداي قولجازبا جيناقتارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
دالانىڭ اتقامىنەرلەرى مەن بايلارى ابايدىڭ داڭقى حالىق اراسىنا كەڭ تاراعانىن كورە الماي، اقىندى جانە ونىڭ دوستارىن كۋعىنعا ۇشىراتقانىن جوعارىدا ايتتىق. ولار ابايدىڭ جاقىندارىن، ءتىپتى تۋعان اعاسى تاكەجاندى دا اقىنعا قارسى جاۋىقتىرادى وسەك-اياڭ، وتىرىك-جالامەن دوستارىن ابايدان الىستاتادى، ءسويتىپ اقىن جۇرەگىن تەرەڭ جارالايدى.
وشپەندىلىك پەن كاستاندىقتىڭ وسىنداي تۇنەك اۋىرلىعىندا جۇرگەن ابايعا ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى قوعامدىق، حالىقتىق-دەموكراتيالىق وي-پىكىرىنىڭ تاڭداۋلى داستۇرلەرىندە تاربيەلەنگەن، ءوز ءىسىنىڭ بولاشاق مۇراگەرى، تالانتتى بالاسى ءابدىراحماننىڭ ءولىمى اسا اۋىر قايعى بولىپ تيەدى. پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق تۋبەركۋلەزگە شالدىققان ءابدىراحمان ۆەر¬نىي قالاسىندا دالا ارتيللەرياسىنىڭ پورۋچيگى بولىپ، از ۋاقىت قانا قىزمەت ىستەيدى. ول 1895 جىلى، 27 جاسىندا قايتىس بولادى. ونىڭ ولىمىنە ارناپ اباي كەپتەگەن اسەرلى ولەڭدەر شىعارادى. بۇل ولەڭدەردە ول ءوزىنىڭ بالاسىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇمىتكەر دوسىنان، مۇراگەرىنەن ايرىلعان اكەنىڭ، حالىق باقىتى ءۇشىن كۇرەسكەردىڭ كايعىسىن بىلدىرەدى.
توپاس، دورەكى جاۋلارىنىڭ كۋعىنىنا _ ۇشىراعان، اۋىر تارتىس قالجىراتقان اباي اۋىر ءولىمنىڭ قايعىسىنان سەرپىلىپ بولماي-اق، تاعدىر ونى تاعى دا قاتتى سوققىلايدى: ابايدىڭ ەكىنشى بالاسى، تالانتتى اقىن ماعاۋيا قايتىس بولادى.
وسىنداي باقىتسىزدىق قاتتى جانشىپ، ەڭسەسى تۇسكەن اباي ءوزىنىڭ قايعى-كاسىرەتىنەن بوي جازا المايدى، ماعاۋيا ولگەننەن كەيىن قىرىق كۇن وتكەن سوڭ، الپىس جاسكا قاراعاندا، ءوزىنىڭ تۋعان دالاسىندا اقىن قايتىس بولادى.
ابايدىڭ سۇيەگى شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىرىنداعى ءوزىنىڭ جيدەباي دەگەن قىستاعىنىڭ جانىنا قويىلادى.
ابايدىڭ ولەڭدەر مەن پوەمالاردان، اۋدارمالار مەن عاقليالاردان تۇراتىن ادەبي مۇراسى سوڭعى جولى ۇلكەن-ۇلكەن ەكى توم بولىپ باسىلدى. اقىننىڭ كوپ جىلدار بويىنداعى ويلارى مەن تولعانىستارىنىڭ، ىزگى جانى تەبىرەنۋىنىڭ اسا ءبىر قىمباتتى ناتيجەسىندەي بۇل ەڭبەكتەرى ەندى، تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ جيىنتىعى سياقتى بولىپ كورىنىپ وتىر. تۋعان حالقىنىڭ وتكەندەگى اۋىزشا، جازباشا ەسكەرتكىشتەردە ساقتالعان اقىندىق ءمۇراسىنا تەرەڭ بويلاعان اباي سول ءمولدىر بۇلاقتان قۇنارلى ءنار الىپ، ءوز پوەزياسىن مولىقتىرا ءبىلدى. قازاق حالقىنا ول كەزدە جەتە تانىس بولا قويماعان تاجىك، ازەربايجان، وزبەك سياقتى شىعىس حالىقتارىنىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى دا اباي پوەزياسىنا پروگرەسشىل ىقپال جاسادى. بىراق قازاق مادەنيەتىنىڭ كەلەشەكتە وركەندەۋىنىڭ كەپىلى، ونىڭ تاريحي دامۋى جولىندا سەنىمدى جولباسشىسى بولعان ورىس مادەنيەتىنە (ول ارقىلى بۇكىل ەۆروپالىك مادەنيەتكە), ەڭ الدىمەن، وعان دەيىن قازاق حالقىنا مۇلدە بەلگىسىز ورىستىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى قالدىرعان مۇراعا ابايدىڭ ءۇمىت ارتۋى وراسان ماڭىزى بار فاكتى ەدى. ەرەكشە دارىندى، كەمەل ويلى اباي، جاڭا مادەنيەتتى اقىل سارابىنان وتكىزە، ءوز بويىنا سىڭىرە ءبىلدى. وسىنداي اسىل قازىنانى قابىلداۋدان سۋرەتشى ابايدىڭ وزىندىك ايقىن ەرەكشەلىگى ءوسىپ، كوركەيە بەردى.
اباي، قازاق حالقى ءالى مەنگەرىپ جەتپەگەن مادەنيەتتەرگە بويۇرعاندا، جاڭا كوركەمدىك سۋرەتتەۋ قۇرالدارىمەن عانا مولىققان جوق، رۋحاني دۇنيەسىن جاڭا يدەيالارمەن دە بايىتتى. ءوزىنىڭ يدەيالىق جانە تۆورچەست-ۆولىق بايلىعىنىڭ اسىلىنا كەلگەندە، پۋشكين سياقتى، اباي دا قالىڭ جۇرتقا ورتاق، سونىمەن بىرگە انىق ۇلتتىك، حالىقتىق اقىن.
ابايدىڭ سەكسەنىنشى جىلدارداعى ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگى قازاق قوعامىنىڭ تاعدىرىنا ارنالدى. سونىمەن قاتار، اقىن حالقىنىن بۇكىل رۋحاني قاتىناسىن تەرەڭ كەركەمدىك-سىنشىلدىقپەن قايتا قاراپ، ءوزىنىڭ اقىندىق جاڭا پروگرامماسىن ۇسىندى.
بۇل شىعارمالارىندا اباي كالىڭ بۇكاراعا جاقىن كەلەدى. الايدا ونىڭ پوەزياسىنىڭ حالىق تۆورچەستۆوسىنان زور ايىرماسى بارىن ءدال وسى تۇستا ايقىن كورەمىز. اباي بىردە-ءبىر ولەڭ جولىندا حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءسوز جۇيەسى مەن اكىندىك وي ءبىتىمىن قاز كالپىندا الا سالمايدى. اباي اۋىز ادەبيەتىندەگى سوزدەردى دە، وبراز جۇيەسىن دە، ستيل تاسىلدەرىن تەرەڭدەتىپ، جاڭا وي، سەزىمدەرمەن تولىقتىرادى، ونىڭ ولەڭدەرىندە وزگەشە ءبىر يدەيالار مەن جان سەزىمدەرى جۇرەدى. ەڭ الدىمەن، بۇل شىعارمالاردان اقىننىڭ ەسكىلىك ادەت، بيلەۋشى فەودالداردىڭ ازعىندىق مىنەزدەرى، قاراڭعىلىق، داۋ-جانجال جايلاعان ەڭبەكشى بۇقارا مۇقتاجدىق پەن جوقشىلىكتا ءومىر سۇرگەن سول كەزدەگى قازاق اۋىلىنىڭ قوعامدىق قالپىنا بىتىسپەس كوزقاراسى ايقىن كورىنەدى. ابايدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە («قارتايدىق، كايعى ويلادىق»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «كۇلەمبايعا»، «كەجەكبايعا»،تاعى باسقالار) ناداندىق، داۋكەستىك، پاراقورلىق، ارامتاماقتىق، قازاق حالقىن بيلەپ-توستەۋشىلەردىڭ رۋحاني بيشارالىعى ولتىرە سىنالادى.
(جالعاسى بار)
قازۇۋ-ءى جانىنداعى اباي ينستيتۋتى