«تۇركiستان» گازەتiنiڭ وسى جىلعى № 45 سا¬نىندا (2006 جىلعى 9 قاراشا) مىرزان كەن¬جە¬باي دە¬گەننiڭ «قازاققا ەندi قالعانى بۋدديزم بە ەدi?» ات¬تى ماقالاسى جاريالانىپتى. ماقالا ءتۇ¬گەلدەي بiزگە قاتىستى بولعاسىن ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن قال¬دىرماي وقىپ شىقتىق. وقىپ شىقتىق تا، ويعا قال¬دىق.
ءيا، «تاس تۇسكەن جەرiنە اۋىر». ال شاما¬¬لاۋى¬¬مىزدا، قارابۇجىر تاس بiزدiڭ - «جاس قا¬¬زاق¬تىڭ» اۋ¬لاسىنا لاقتىرىلعان. اۆتوردىڭ نيەتi دە سولاي بول¬عانداي. مۇنى ماقالامەن تانىسىپ شىققان ادام بiردەن اڭعارا الادى. سوسىن «باسىمىز داۋعا شا¬تىل¬سا دا، جالالى ماقالاعا جاۋاپ بەرمەسەك بول¬مايدى ەكەن» دەپ شەشتiك.

نەگە جالالى ماقالا؟

«تۇركiستان» گازەتiنiڭ وسى جىلعى № 45 سا¬نىندا (2006 جىلعى 9 قاراشا) مىرزان كەن¬جە¬باي دە¬گەننiڭ «قازاققا ەندi قالعانى بۋدديزم بە ەدi?» ات¬تى ماقالاسى جاريالانىپتى. ماقالا ءتۇ¬گەلدەي بiزگە قاتىستى بولعاسىن ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن قال¬دىرماي وقىپ شىقتىق. وقىپ شىقتىق تا، ويعا قال¬دىق.
ءيا، «تاس تۇسكەن جەرiنە اۋىر». ال شاما¬¬لاۋى¬¬مىزدا، قارابۇجىر تاس بiزدiڭ - «جاس قا¬¬زاق¬تىڭ» اۋ¬لاسىنا لاقتىرىلعان. اۆتوردىڭ نيەتi دە سولاي بول¬عانداي. مۇنى ماقالامەن تانىسىپ شىققان ادام بiردەن اڭعارا الادى. سوسىن «باسىمىز داۋعا شا¬تىل¬سا دا، جالالى ماقالاعا جاۋاپ بەرمەسەك بول¬مايدى ەكەن» دەپ شەشتiك.

نەگە جالالى ماقالا؟

الدىمەن وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرەيiك. ماقالا اۆتورى بiزدiڭ جازعانىمىزعا ويدىڭ بيiگiنەن (وي قۇرعىرى وندا بولسا) زەر سالماعان، تىشقان iنiنiڭ اۋزىنداي عانا اۋقىمنان قاراپ، «شولاق بەلسەندi» پiكiر بiلدiرگەن. جانە ونىسى ءساتسiز دە شىقپاعان دەۋگە بولادى. سەبەبi بiزدiڭ ماقالامىزدىڭ مازمۇنىمەن تا¬نىسۋعا مۇمكiندiگi بولماعان وقىرمان كەنجەبايدىڭ ما¬قا¬لاسىن وقي قالسا، «شولاق بەلسەندiنiڭ» شوقىراعىنا قيسايا سالۋى ابدەن مۇمكiن. سوسىن بiزدەي مۇنداردى دiن ءبۇلدiرۋشi رەتiندە «ەسەككە تەرiس مiنگiزiپ»، قوعامنان الاستاۋ عانا قالماق. ال الگiنiڭ دiتتەگەنi وسىدان وزگە ەشتەڭە دە ەمەس. ونىڭ ماقا¬لا¬¬¬سىن «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەيتiنiمiز دە سوندىقتان.
ەندi بiزدەن مەنگە كوشەيiن. ويتكەنi, كەنجەبايدىڭ شۇيلiگiپ وتىر¬عانى - مەنiڭ «جاس قازاق» گازەتiندە بيىلعى №6 قا¬زاندا جاريالانعان (№ 39) «بۋددا بiردە دۇنيەگە كەلگەندە...» اتتى ماقالام.
وندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قاي داۋiردە، قانداي ورتادا دۇنيەگە كەلۋi مۇمكiن ەكەندiگi تۋرالى ءوز جورا¬¬ما¬لىم جانە بۋدديزمنiڭ نەگiزiن قالاعان سيددحارتحا گاۋتامانىڭ ءومiرi تۋرالى شاعىن شولۋىم ۇسىنىلعان. ماقالا سوڭىندا مىسال رەتiندە بۋدديزم دۇنيەتانىمىنىڭ ەلەمەنتتەرi كەزدەسەتiن بۇگiنگi ەكi قازاق اقىننىڭ ولەڭدەرi دە كەلتiرiلگەن.
جۋرناليست وسى ماقالامىزعا «جاس قازاق» گازەتiندە «بۋددا بiردە دۇنيەگە كەلگەندە...» دەگەن نە عىلىمي ەمەس، نە دiني، نە بولجام دەۋگە كەلمەيتiن بiر ماقالا شىقتى» دەپ باعا بەرەدi. وسى باعاسىنان-اق ءوزi جاقسى بiلەتiن كوپشiلiككە ارنالعان «ادەبي-تانىمدىق ماقالا» دەگەن انىقتامانى، امال قانشا، بiزگە قيعىسى كەلمەگەنi اڭعارىلىپ-اق تۇر. ءسiرا ول كiسiگە، تيiسۋدi ماقسات تۇتقاسىن، ايتەۋiر، بiر امالىن تابۋ كەرەك بولعان بولۋى كەرەك. مۇندايدا باسقاشالاي ويلاۋ مۇمكiن ەمەس.
مىرزان وسى جەردە جۋرناليست رەتiندە دە كاسiبي قاتە جiبەرەدi. قاتە دەيتiنiمiز، جۋرناليست مىرزان مەنiڭ ماقالامنىڭ «موزايكا» ايدارىمەن شىققانىن دا اڭعارماعان سەكiلدi. ياكي، اڭعارعىسى كەلمەگەن. قىسقاسى، بۇل كەنجەبايدىڭ ماقالامىزعا انىقتاما تابا الماي سۇرلiگەتiندەي ءجونi جوق-تى. قازاقشا ايتقاندا، بوسقا ارامتەر بولماي-اق قويعانى دۇرىس ەدi.
كiنامشiل جۋرناليست بۇدان كەيiن مەنiڭ ءسوز ساپتاسىما دا بiراز كوز الارتىپتى. نەسiن جاسىرايىن، مەن، راس، ستيليست قالامگەر ەمەسپiن. ماعان بiر سويلەمiن جازۋعا ەكi كۇنiن ارناعان، دالiرەك ايتقاندا مۇمكiندiگi بولعان فرانتسۋز فلوبەردiڭ اۋىلى تىم الىس. ەڭ بولماسا، ءوزiمiزدiڭ عابيت مۇسiرەپوۆ (ول كiسiدەن دە قاتەلiكتەر تاۋىپ جاتىر عوي) نەمەسە تاكەن الiمقۇلوۆ تا ەمەسپiن. سوندىقتان دا بۇكiل قازاققا ەتەنە جاقىن، مىرزان كەنجەباي عانا ۇناتپايتىن «دالا توسiندە» نەمەسە «عاسىرلار قويناۋىندا» iسپەتتi تۇراقتى ءسوز تiركەستەرiن پايدالانۋدى وزiمە ەش ار سانامايمىن. قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى رەتiندە قايتا ماقتانىش كورەمiن. ولاي ەكەن، مىرزاننىڭ ماقالامنىڭ ءار-ءار جەرiنەن، جەكەلەگەن ءسوز نە سوزدەردi تەرiپ الىپ، ماتiندە تۇرعانداي ەمەس، باسىن اياعىنا، اياعىن باسىنا شىعارىپ، «مىناۋ ءسوز ساپتاي الاتىن، تiل بiلەتiن ادامنىڭ ءسوزi مە دەپ تiكسiنiپ قالساق تا وقىپ شىعۋعا تۋرا كەلدi» دەپ ماقالامىزدى قارىزعا وقىعانداي قىر كورسەتە سويلەۋiنiڭ ەشقانداي ءجونi جوق.

بولجام ايتۋىمىزعا نە سەبەپ؟

2002 جىلدىڭ تامىز ايىندا ەلiمiزدە، اياگوز ايماعىندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنا 1500 جىل تولعانى تويلاندى. ياعني، عالىمدارىمىز جىردىڭ العاشقى نۇسقاسى يسلام عانا ەمەس، مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ ءوزi ءالi دۇنيەگە كەلمەگەن كەزدە (مۇحاممەد ع.س.س. بiزدiڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا 570 جىلى 29 تامىزدا تۋعان دەپ سانالادى) پايدا بولعان دەيدi. كوپشiلiك تە وسى ۇيعارىمعا ۇيۋلى. ال بiزدiڭ ادەبيەتشi رەتiندە، بiلمەككە قۇمار مۇسىلمان بالاسى قاتارىندا يسلامعا دەيiن پايدا بولعان جىردىڭ العاشقى جىرلاۋشىسى قانداي سەنiمدە بولعانى، ياكي دiندi ۇستانعانىن بولجاۋعا، ادەبيەتشi رەتiندە ءوز جورامالىمىزدى ۇسىنۋعا ابدەن قاقىمىز بار. جۇرەك قالاۋىمىز وسىنداي بولىپ جاتسا، وعان مىرزان كەنجەباي تىيىم سالادى ەكەن دەپ، ۇركەكتەيتiن ءجونiمiز جوق شىعار. سوسىن مۇنداي جورامالدى وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعانداردىڭ الدى بiز ەمەس ەكەنiمiز دە بەلگiلi. سوڭعىسى دا بiز بولا قويمايتىنىمىز انىق.
وسى ورايدا، اڭگiمەمiزدi تۇزدىقتاي ءتۇسۋ ءۇشiن، سونداي جورامالداردىڭ بiرiن تiلگە تيەك ەتكەندi ءجون كورiپ وتىرمىز. قازاققا ەسiمi بەلگiلi فيلوسوف عالىمىمىز عاريفوللا ەسiم «اقيقات» جۋرنالىندا شىققان (2004 جىل، № 5, 6 «دالا پيراميداسى». «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تۋرالى تولعانىس») اتتى ماقالاسىندا قوزىنىڭ اكەسi سارىباي نەمەسە سارى حاندى يسلام دiنiن قابىلداعان تايپا كوسەمi رەتiندە تۇسiندiرەدi. جىر كەيiپكەرiنiڭ ەسiمiن كەزiندە تايپا اتاۋى رەتiندە بەلگiلi بولعان «وعىز» نەمەسە «عۇز» سوزiنەن شىعارادى. ەگەر جىردىڭ شىعۋىنا 1500 جىل تولدى دەگەندi شارتتى ۋاقىت كورسەتكiشi دەپ ەسەپتەيتiن بولساق، بۇلاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن. ءوز جورامالىمىزعا قايشى كەلەتiنi بولماسا، جىر نەگiزiندە تۇركiلەر دالاسىنا يسلام ەندi-ەندi ەنە باستاعان كەزدە ءجۇز بەرگەن وقيعالاردىڭ سۇلباسى جاتۋى ىقتيمال دەيتiن بۇل بولجاممەن دە كەلiسۋگە بولادى.
عاريفوللا ەسiم اعامىز جىرداعى باستى تراگەديانىڭ سەبەبiن كەيiپكەرلەر اراسىنداعى دiنارالىق قايشىلىقتان iزدەپتi. عالىم «جىرعا نەگiزگi اۋەن بولعان قاراباي نەمەسە قارا - حاننىڭ قوزىعا قىزىمدى بەرمەيمiن دەپ التايعا اۋا كوشۋiنiڭ باستى سەبەبi, دiنگە قاتىستى بولۋى دا ىقتيمال. سەبەبi, قاراباي نايمانداردىڭ بiر تايپاسىنىڭ رۋ كوسەمi ەكەنi دە شىندىققا جاقىن، ال نايمانداردىڭ تاريحتا، كەزiندە نەستورياندىق (حريستيانشىلدىقتىڭ قۋدالاۋعا ۇشىراعان بiر تارماعى - ءا.ب.) نانىمدا بولعانى دا انىق. وسىلاي دەۋگە جوعارىدا كەلتiرiلگەن جىر نۇسقاسىنداعى مىناداي ەكi تۇسiنiك نەگiز بولادى. بiرiنشiسi, قوزىەكە حان دۇنيەدەن قايتقان سوڭ:
... اق سۇيەگiن ەر ايباس ءوزi جۋىپ،
جانازاسىن باتىردىڭ ءوزi وقىعان.
قوزى يسلامدى قابىلداعاندىقتان، ونىڭ جانازاسىن وسى دiندەگi ەر ايباس ءوزi وقىدى. سەبەبi, جەرگiلiكتi قاراباي باسقارعان جۇرتقا بۇل نانىم ءالi سiڭiستi بولماعان...
ەكiنشiدەن، قوزىنىڭ دiنگە قاتىستى حارەكەتi تۋرالى وقيعا بىلاي بولعان: قودار مەن قاراباي بiرلەسiپ قوزىنى ولتiرمەك بولادى. قوزىنىڭ سوڭىنا ءتۇسiپ اڭدىپ جۇرگەن قودار شوق-تەرەكتە الاڭسىز جاتقان قوزىنىڭ سەرiگi كوسەمسارىنى ءولتiرiپ، باسىن كەسiپ الىپ كەلiپ، قارابايعا جانە بايانعا كورسەتەدi. اڭنان قايتىپ كەلسە دوسىن ءولتiرiپ، باسىن كەسiپ العانىن كورگەن قوزى اشۋعا مiنەدi. ول جىردا بىلايشا سۋرەتتەلگەن:
اشۋى ەر قوزىنىڭ قوزىپ كەتتi,
قۇل جىعىلدى، جۇرت قاشىپ،
توزىپ كەتتi.
اقىرىن وعىن كەزەپ جەتiپ بارسا،
تiرi جان شىداي الماي
بەزiپ كەتتi.
داۋلەت قۇسى باسىنا قونىپ قالدى،        
سول ەلگە جالعىز يە بولىپ قالدى.
«قۇلدىق» دەپ قول قۋسىرىپ
كەلگەن جاننىڭ،
ءبارiن دە قاھارلانباي قابىل الدى.
«دiنسiز كاپiر، وسىنشا
نە جازدىم؟» دەپ،
كەسكiلەپ قارابايدى يتكە سالدى...
وسىنداعى قوزىنىڭ قارابايعا ايتقان سوزiنە نازار اۋدارايىق. «دiنسiز كاپiر، وسىنشا نە جازدىم؟» دەپ كەسكiلەپ قارابايدى يتكە سالادى. بۇدان قارابايدىڭ يسلام دiنiنە ەنبەگەنi اڭعارىلادى»،- دەيدi («اقيقات»، 2004, № 5, 31-32 بەت).
بiر عاجابى، يسلامدى ارالاستىرماي، حريستيان دiنiنiڭ نەستوريان تارماعىنىڭ ورنىنا بۋدديزمدi الىپ شىققانىمىز بولماسا بiزدiڭ جورامالىمىز دا عالىم ايتىپ وتىرعان وسى بولجامنىڭ اۋىلىنان الىس كەتە قويمايدى.
ەندi ءوزiمiزدiڭ جىرعا قاتىستى مۇنداي جورامال جاساۋىمىزعا، ونىڭ العاشقى نۇسقاسىنا بۋدديزمدi ارالاستىرۋىمىزعا نە سەبەپ بولعاندىعىنا كەلەيiك. جاڭا دا، جوعارىدا جىردىڭ 1500 جىلدىعى تويلانعانىن، ول كەزدە يسلامنىڭ ءالi دۇنيەگە كەلمەگەندiگiن ايتتىق. بiزدiڭ باتىل بولجام جاساۋىمىزعا وسى جايت تا سەبەپشi بولدى. سوسىن بiزدiڭ قولىمىزدا قازاق دالاسىندا بۋدديزمنiڭ بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. ءسوزiمiز ءدامسiز بولماس ءۇشiن وسى ارادا سولاردىڭ بiرiن كەلتiرە كەتەيiك: «نيرۆاناسۋترا» - 580 جىلى تۇركi تiلiنە تاسپار قاعاننىڭ وتiنiشiمەن اۋدارىلعان كiتاپ. شىعىس تۇركi قاعاناتىنىڭ ءامiرشiسi (572-581 ج.ج.) تاسپار قاعان بۋددا iلiمiنە قاتىستى باستى شىعارمالاردى تۇركi تiلiنە اۋدارىپ بەرۋدi سۇرادى. قاعانات ءوزi قۇرىلعان العاشقى كەزەڭنەن باستاپ وسى دiنگە بەت بۇرعان-دى. بۇعان دەيiن تاققا وتىرعان شىعىس تۇركi قاعاناتىنىڭ العاشقى ءامiرشiسi (553-572 ج.ج.) مۇقان قاعان بيلiككە كەلگەن العاشقى جىلدارىنان باستاپ-اق دiن رەتiندە بۋدديزمدi ۇستانعان بولاتىن. تاسپار قاعاننىڭ وتiنiشiنە وراي، «نيرۆاناسۋترا» تەز ارادا تارجiمەلەنiپ، قاعاننىڭ ورداسىنا جەتكiزiلدi. بۇل تاسپار قاعان ولگەننەن بۇرىن، قاعاننىڭ كوزi تiرiسiندە، ياعني 580 جىلدان كەشiكپەي بولعاندىقتان، «نيرۆاناسۋترانى» تۇركi مەملەكەتتiگi پايدا بولعان كەزدە تۇركi تiلiندە دۇنيەگە كەلگەن قازiرگە بەلگiلi كiتاپتاردىڭ ەڭ العاشقىسى دەۋگە بولادى.
بۇل تۇركi تiلiنە اۋدارىلعان جالعىز كiتاپ ەمەس. تۇركi تiلiنە جازىلعان «سۋۆارناپرابحاسۋترا»، «سادد حارماپۋندا¬ري¬كاسۋترا» سەكiلدi وزگە كiتاپتار دا بار.
تۇركi تiلiنە اۋدارمالار سانسكريت، توحار، تيبەت، قىتاي، سوعدى تiلدەرiنەن جاسالدى. اۋدارما جۇمىسى 762 جىلى مانيحەيلiكتi قابىلداعان مونعولياداعى ۇيعىرستاننان بiراز ۇيعىرلاردىڭ وڭتۇستiككە، تۇركiستانعا كوشۋi كەزiندە، ولاردىڭ وسىندا بۋدديزمدi قابىلداۋىنان كەيiن تiپتi جاندانا ءتۇستi...» (مارات بارمانقۇلوۆ، «حرۋستالنايا مەچتا تيۋركوۆ و كۆادروناتسي»، الماتى، 1999 ج،353-بەت).
مىرزان كەنجەباي «ايتپاقشى، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تاتارلاردا دا بار عوي. ەندەشە...» دەيدi.
مىرزان، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تەك قازاق پەن تاتاردا عانا ەمەس، وزگە تۇركi تەكتەس باۋىرلارىمىزدا دا بار. زاكي احمەتوۆ، سەيiت قاسقاباسوۆ اعالارىمىز «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» مەن «قىز جiبەكتiڭ» ماسكەۋدەن «ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ەپوسى» سەرياسىمەن 2003 جىلى بiر كiتاپ بولىپ اۋدارىلىپ شىققان جيناعىندا «التايلىقتار مەن باشقۇرت، قازاق، تەلەۋت، ۇيعىرلاردا كەزدەسەتiن جىردىڭ العاشقى نۇسقاسى ءۇI-ءۇII عاسىرلارعا، تۇركi تايپالارى التاي مەن سايان ايماعىندا بiر مەملەكەت بولىپ ءومiر ءسۇرiپ تۇرعان تۇركi قاعاناتى داۋiرiنە بارىپ تiرەلەدi... ونىڭ العاشقى نۇسقاسى ءافسانا-اڭىز، كەيiنiرەك ەرتەگi سيپاتىندا ايتىلۋى مۇمكiن. ول تەك التىن وردا تۇسىندا عانا جىرلىق سيپاتقا يە بولدى، بiراق ءالi ەپيكالىق دەڭگەيگە جەتپەگەن-دi» دەپ جازادى.
مىرزان-اۋ، وسى ارادا «ەندەشە...» دەپ دەمiڭدi iشكە تارتپاي، تۇركi حالىقتارىنىڭ قانشاسى بۋدديزمنiڭ سوڭىندا كەتكەنiن ەسكە ءتۇسiرiپ الۋىڭ كەرەك. سوسىن ولاردىڭ جىرعا، ونىڭ العاشقى نۇسقاسىنا قانشالىقتى قاتىسى بولعاندىعىنا وي جۇگiرتiپ العان ءجون. سوندا «ەندەشە...» دەپ ەشكiمدi كەكەمەيتiن بولاسىڭ.
ءيا، بار عۇمىرىن تۇركi تەكتەستەردiڭ تۇتاستىعى ءۇشiن سارپ ەتكەن تونىكوك سەكiلدi دانا ابىزدىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي، تۇركi اعايىنداردىڭ بiرازى بۋددا iلiمiنە پەيiل تانىتتى. تونىكوك «بۇل iلiم ادامداردى جاۋگەرشiل ءارi كۇشتi ەمەس، كەرiسiنشە، ءالسiز ءارi ادامگەرشiلiكتi ەتەدi» دەگەن-دi (لەۆ گۋميلەۆ، «كونە تۇرiكتەر»، الماتى، 1994 جىل، 316-بەت). بiراق ۋاقىت ءوز دەگەنiن iستەمەي تۇرمايدى. بۇل جايىندا لەۆ گۋميلەۆ: «... قىتاي سىيلارى تۇرiك باتىرلارىن تونىكوكتiڭ سوزiمەن ايتقاندا «ادامگەرشiلiكتi ءارi ءالسiز» ەتتi, ويتكەنi ولار بۋددا مەن لاو-تسزى iلiمiمەن اۋەستەنە باستادى» (لەۆ گۋميلەۆ، «كونە تۇرiكتەر»، الماتى، 1994 جىل، 317-بەت),- دەپ جازادى.
بiز ءوز بولجامىمىزدى ايتقاندا، ۇلى دالادا ءوز iزiن قالدىرعان وسىنداي تاريحي وقيعالارعا يەك ارتقان ەدiك. ايتپەسە، ارمانىنا جەتە الماعان قانشا عاشىق وزiنە-ءوزi قول سالماي جاتىر دەيسiز. بiراق ولارعا دالا توسiنەن قوزى مەن بايانعا قويىلعانداي عاجايىپ ەسكەرتكiشتi ۇشىراتا المايتىندىعىمىز جانە انىق. ويتكەنi, تاعى دا ايتامىز، يسلام شاريعاتى وزiنە-ءوزi قول سالعانداردى ۇلىقتاۋعا، ولار قانشالىقتى اسقاق سەزiمنiڭ قۇربانى بولماسىن، ءۇزiلدi-كەسiلدi تىيىم سالادى. دەمەك، بiزدiڭ جىر، دالiرەك ايتقاندا ونىڭ العاشقى نۇسقاسى قازاق دالاسىنا يسلام كەلگەننەن كوپ بۇرىن پايدا بولعان دەپ جورامالداۋىمىز شىندىققا ابدەن جاناسىمدى، جانى بار بولجام بولىپ شىقپاق.
ەندi جوعارىداعى داۋلى ماقالامىزدىڭ كەنجەبايدىڭ كوزiنە الباستىداي كورiنiپ تۇرعان جەرiنەن تاعى دا ءۇزiندi كەلتiرە كەتەيiك: «ەگەر جىردى العاش جىرلاعان اقىن شىنىمەن بۋدداشىل بولسا، ول جىردى بىلاي تۇيiندەگەن بولۋى مۇمكiن.
قوزى ولگەن سوڭ بايان سۇلۋ دا ونىڭ ارتىندا جالعىز قالۋدى ءجون كورمەدi. جاراتقان يەدەن كەلەسi ومiرلەرiندە (بۋدديزمدەگi رەينكارناتسيا ۇعىمى - ءا.ب.) ەكەۋiن قايتادان بiرگە، تاعى دا عاشىقتار رەتiندە دۇنيەگە كەلتiرۋiن سۇرادى دا، وزiنە-ءوزi قول سالدى. بۇل جولعى دۇنيەگە كەلۋلەرi قاسiرەتپەن اياقتالعان ەكi مۇڭلىق عاشىقتى حالىق ۇزاق جوقتاپ جىلاعان. ەل اقساقالدارى اقىرى ەكەۋiن بiر جەرگە جەرلەۋگە ۇيعارىستى. ەندiگi ومiرلەرiندە ولاردىڭ قوسىلىپ، بار مۇرات-ماقساتتارىنا جەتەتiندiگiنە ءۇمiت بiلدiرiستi...
مiنە، بiزدiڭ شامالاۋىمىزدا اتاقتى توي ۇستiندە جىرلاناتىن ماحاببات داستانى وسىلاي تۇيiندەلگەن. ونىڭ وسى تۇرىسىندا جاپون الدە قىتاي ەرتەگiسiن ەسكە تۇسiرەتiنi دە راس. جانە بۇلاي بولۋىنا ول ەلدەرگە دە جەتiپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنا اينالىپ كەتكەن بۋدديزم مەن ونىڭ ميفولوگياسى سەبەپشi ەكەندiگi دە جاسىرىن ەمەس».
ەسi دۇرىس ادام وسىنداي توپشىلاۋدىڭ ءوڭiن تەرiس اينالدىرا ما؟ مۇنداعى اڭگiمە بۇگiنگi كۇن تۋرالى ەمەس، يسلام قازاق دالاسىندا ءالi كەڭ قانات جايماعان باعزى كەزدە بولعان وقيعا، ونىڭ اقىن قيالىندا كوركەم شىعارما بولىپ قايتا كەستەلەنۋi تۋرالى بولىپ وتىر عوي. نەگە مىرزان «نە كوپ، اسىلىپ، اتىلىپ ولگەن قازاق كوپ. بiزگە ەندi قالعانى سولاردىڭ جانازاسىن شىعارۋعا قىتايدان، جاپوننان لاما مەن موناح شاقىرتتىرۋ ما ەدi?» دەپ بايبالام سالادى؟ الدە بiز ماقالامىزدىڭ بiر تۇسىندا، ءوزiمiز بايقاماي قالىپ، «قازاق دالاسىندا بۋدديزمدi بiر كەزدە قايسىبiر بابالارىمىز ۇستانعان دiن رەتiندە قايتادان قالپىنا كەلتiرۋiمiز كەرەك» دەپ كۇپiرشiلiك ۇران تاستاپ قويدىق پا؟ جوق، بايبالام سالۋعا ەشقانداي مۇمكiندiك بەرمەگەن سەكiلدiمiز. بار بولعانى «ارينە، بiزدiكi جورامال بولجام عانا. ول جورامالعا سەنۋ، سەنبەۋ وقىرماننىڭ ءوز ەركiندە. ەڭ باستىسى، ۇلى دالانىڭ ەلiمiز ماڭگi مەكەن ەتەر وسى بۇرىشىندا بiر كەزدەرi اتاقتى ءتورت دiننiڭ بiرi رەتiندە سانالاتىن بۋدديزمنiڭ دە بiر قوناقتاپ كەتكەنiن قيساپتان شىعارىپ تاستاماساق بولعانى» دەپپiز. وقىرماندى تاريحىمىزدى بiلە جۇرۋگە شاقىرساق، دالامىزدا بۋدديزمنiڭ بولعانىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى ارقىلى ۇعىنىقتى ەتiپ ءتۇسiندiرiپ بەرۋگە تىرىسىپ وتىرساق، وسىمىز دا كۇنا ما؟
ال: «بiزدiڭشە، الەمدەگi بارلىق دiن اتاۋلىنىڭ ۇندەيتiنi تەك جاقسىلىق بولىپ تابىلادى. ولاي بولسا، ادەبيەتشi¬لەرi¬مiز¬دiڭ اناۋ تەڭiزiنەن باسقا تۇگi جوق ۇساق ارالداردا وتىرىپ-اق مىقتى اتانعان جاپون ەلi مەن iرگەدەگi ادام باسى ميل¬ليار¬دتان اسسا دا بiرلiگiن شايقالتپاي ۇيىپ وتىرعان قىتاي مەملەكەتiنiڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقان وسى بۋدديزمگە دە بiر ءسات بولسىن زەر سالىپ قويعاندارى دۇرىس-اۋ دەيمiز»،- دەگەن سوزدەردە نە كiنارات بار؟ بۋدديزمگە باس بۇر دەپ ەمەس، ادەبيەتشi قاۋىمدى بiلمەككە، ۇيرەنبەككە شاقىرساق، بۇل كەۋدەسiندە يمانى بار مۇحاممەد ۇممەتiنiڭ ارەكەتi ەمەس پە؟ كورشiڭنiڭ دiنiن بiلمەسەڭ، دiلiن قايدان بiلەسiڭ، تiلiن بiلمەسەڭ، سىرىن قايدان بiلەسiڭ؟ بايبالامشىل جۋرناليستiڭ وسىنى دا تۇسiنبەگەنi مە؟

ابايدان ەسەنعاليعا دەيiن

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 1944 جىلى جازعان «اباي ءومiرiنiڭ ءۇشiنشi نۇسقاسىندا» مىنانداي جولدار بار: «اباي ءاربiر جاقسى ءسوزدi وقىعاننىڭ ارتىنان سونىڭ اعىمىنا اقىل-ويمەن تەرەڭ بويلايتىن ادەتتەر تابادى. ماسەلەن، بۋددانىڭ جايىن وقىپ شىققاننىڭ ارتىنان: «بۋددانىڭ ءسوزi قانداي تەرەڭ ەدi, جاسىمدا كەز كەلمەدi-اۋ!» دەگەنi, نە بولماسا ءومiر بويى لەرمونتوۆتى ءسۇيiپ: «بۇل - ماحابباتقا ۋلانعان شىن اقىن، ماحابباتىن ۋلاعان - اشۋ»،- دەگەن سياقتى ءسوز¬دەرi, ونىڭ ءار الۋان كەڭ تۇسiنiكتەرگە يە بولا باستاعانىن كورسەتەدi» (م.اۋەزوۆ، «ابايدى بiلمەك پارىز ويلى جاسقا»، الماتى، 1997 ج، 379-بەت).
مىرزان، اباي اتامىزدىڭ «بۋددانىڭ ءسوزi قانداي تەرەڭ ەدi, جاسىمدا كەز كەلمەدi-اۋ!» دەگەن وكiنiشiنە بiز قالماۋىمىز كەرەك، قولىمىزدان كەلسە باسقالاردى دا قالدىرماۋعا تيiستiمiز. مۇنى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi دە جاقسى تۇسiنگەن. ايتپەسە، لەۆ تولستويدىڭ «بۋددا» اتتى اڭگiمەسiن جيىرمادان اسار-اسپاس جاسىندا اۋدارماس ەدi عوي! جانە بۇل اۋدارما اۋەزوۆتiڭ ءتارجiما سالاسىنداعى تۇڭعىش ەڭبەگi بولىپ تابىلادى (م.اۋەزوۆ، «جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى»، ءحIۇ-توم، الماتى، 1983, 173-177-بب).
مىرزان، ماقالاڭنىڭ تاعى بiر جەرiندە سەن مەنi «ال ءامiرحان بالقىبەكتiڭ وسىنىڭ ءبارiن ادەبي شىعارماداعى بۋدديزمگە تەلiمەك بولىپ، قازاقتىڭ قازiرگi ەڭ دارىندى اقىنىنىڭ بiرi ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «ەركiن دۇنيە-اي» دەگەن، ءوزi «جاس پەرi» دەپ ات قويعان الماس تەمiرباي دەگەن اقىننىڭ «ارۋاق» دەگەن ولەڭiنەن «بۋدديزم ەلەمەنتتەرiن ەركiن قولدانۋ» تاسiلدەرiن iزدەۋi دە ويعا قونا بەرمەيدi. تiپتi كەز كەلگەن اقىننىڭ «ومiرگە قايتا كەلسەم، نە iستەر ەدiم؟» نەمەسە «وسى مەن بۇرىن دا ءومiر سۇرگەن سياقتىمىن» دەگەن قيالىنان تۋعان جولداردى بۋدديزمگە تەلي بەرسەك، ءبارiمiز دە نە بۋددا، نە ءامiرحان بولىپ كەتۋiمiز حاق» دەپ كەكەتەسiڭ.
تاعى ايتامىز، تەك الماس تەمiرباي ەمەس، ەسەنعالي راۋشانوۆ ولەڭiنiڭ دە ءون بويىنان بۋدديزم ەلەمەنتتەرiن تاپ باسىپ تانۋعا بولادى. كوزiڭ جەتسiن، ول ولەڭدi تاعى دا مىسالعا كەلتiرەيiن:
- ەركiن دۇنيە-اي، ەن دالام،
ەرەن دالام،
مىنا عالام شىنىمەن
بولەك عالام.
بiر عۇمىر از مەن ءۇشiن، ەكەۋiن بەر،
جوق، ەكەۋ دە از. ماڭگi ءومiر
كەرەك ماعان.

«دۇنيە - جالعان» دەيدi جۇرت.
و نە دەگەن،
جەردi ءوز باسىم ماڭگiگە ەگەلەنەم.
سەسسياعا كەلەتiن دەپۋتاتتاي،
قايتا-قايتا ومiرگە كەلە بەرەم.

بۇرىن دا ءومiر سۇرگەم مەن.
بۇلاق بولعام.
بiر كورگەننەن كەرەمەت ۇناپ
قالعان
سول قىز قايتىپ سوقپادى. ەرەگەسiپ
قاڭعىپ ءولدiم، كەتتiم دە
جىراققا ءارمان.
بۇرىن دا ءومiر سۇرگەمiن،
توبە بولعام،
اسقار شىڭدار تۇراتىن
مەنەن ءارمان.
مەن ەشقاشان تاۋ بولا
الماسىمدى
تۇسiنگەن سوڭ ۇزاماي ولە قالعام.

اڭ پاتشاسى بولعانمىن،
ساۋىق ەرi,
باقتى مەنi ورماننىڭ قاۋىم ەلi.
(باۋىرىم، سەن «باستىعىم ميسىز»
دەيسiڭ،
دۇرىس. بۇرىن سەبەبi ول
تاۋىق ەدi).

قارتايدىم دەپ، جاستىقتان
جىراقپىن دەپ،
وي، قايتەسiڭ بiرەۋدi
سىباپ كۇندەپ...
كەتiپ بارا جاتسىڭ با،
وقاسى جوق،
ەرتەڭ قايتىپ كەلەسiڭ.
بiراق كiم بوپ؟
بiز تانيتىن ەسەنعالي راۋشانوۆ - كوپ دۇنيەدەن حابارى بار، وتە بiلiمدار اقىن. تىشقاننىڭ iنi سەكiلدi تار تانىمىنىڭ اۋلاسىنان عانا توڭiرەككە كوز سالىپ وتىراتىن ءوزiڭ سەكiلدi قارا جاياۋ ەمەس، جاقسىنى بiلمەككە قۇمار اباي جولىمەن ءجۇرiپ كەلە جاتقان ساناۋلى، قاداۋلى اقىندارىمىزدىڭ بiرi. ءوز پايىمداۋىمىزدا، حح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا دۇنيەگە كەلگەن قازاق پوەمالارىنىڭ iشiندەگi ەكi ۇزدiگi - ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ «قىش كiتابى» جانە وسى ەسەنعالي اعامىزدىڭ «عايشا بيبiسi» بولىپ تابىلادى. ولاي بولسا، اباي بiلگەن بۋددانى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ بiلمەۋi مۇمكiن ەمەس. ەڭ قۇرىعاندا قالماق دوسى كيرسان يليۋمجينوۆپەن بۋددا تۋرالى سان مارتە اڭگiمە شەرتiسكەن شىعار. سوسىن، قالماق پوەزياسىنىڭ اقساقالى داۆيد كۋگۋلتينوۆ دۇنيەدەن وتكەندە جوقتاۋ ايتقان جالعىز قازاق اقىنى دا وسى ەسەنعالي راۋشانوۆ ەدi. سول جوقتاۋدا كوز جاسىنا شىلانعان قالماق جىرىن قازاقشا توگiلتە سويلەتكەنi دە ەسiمiزدە. ال مۇنداي قالماقتىڭ تiلiن دە، دiلiن دە بiلەتiن اقىندى «ول حالىقتىڭ دiنiنەن حابارسىز ەدi» دەپ بەيشارا كەيiپكە ءتۇسiرۋ، تاعى دا مىرزان كەنجەبايعا قاراتىپ ايتامىز، «كورمەس تۇيەنi دە كورمەس» تەك سەن سەكiلدiلەردiڭ عانا قولىنان كەلەدi.
ءيا، سەن ەسەنعالي راۋشانوۆتى قازاقتىڭ ەڭ دارىندى اقىندارىنىڭ بiرi دەيسiڭ. بiلiپ ايتتىڭ با، ەستiپ ايتتىڭ با، ايتەۋiر، مۇنىڭا دا ءتاۋبا. ال مەنiڭ حIح عاسىردىڭ اياعىنداعى فرانتسيا نەمەسە حح عاسىردىڭ باسىنداعى رەسەيدەگiدەي اقىندار پاتشاسىن سايلاۋ ءۇردiسi بiزگە دە كەلەتiن بولسا، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ جاستار اراسىندا 95 پايىز داۋىس جينايتىندىعىنا تيتتەي دە كۇمانiم جوق. بiراق ەسەنعالي راۋشانوۆ بيلiك قۇراتىن بۇل پاتشالىقتان ساعان ورىن تيە قوياتىنىنا كۇماندiمiز.
مiنە، بiر جورامالىمىزدىڭ قالاي تۋعانىن جالعىز ساعان ءتۇسiندiرiپ بەرۋ ءۇشiن ءوزiڭ ايتقانداي تاعى دا كول-كوسiر ماقالا جازۋعا تۋرا كەلدi. سەن تۇسiنبەسەڭ، باسقالار تۇسiنەدi عوي دەگەن نيەتپەن. نيەت ءاردايىم اق بولعاي!
مىرزان كەنجەباي ماقالاسىنىڭ تاعى بiر جەرiندە: «... جاۋىر بولعان سوزدەرiنە، ايتىپ وتىرعان دالەلدەرiنiڭ قۇر دولبارلىعىنا قاراپ، رەداكتسيا باسشىلارىنان «وسىنى قويا تۇرشى» دەيتiن بiرەۋدiڭ تابىلماعانىنا دا رەنجيسiڭ» دەيدi. مۇنى بiز جالعىز ماقالاعا عانا ەمەس، تۇتاس گازەتكە، ونىڭ ۇستاعان پوزيتسياسىنا كولەڭكە ءتۇسiرۋ ارەكەتi دەپ قابىلدادىق. بiز - ايتىس-تارتىستان قاشپايمىز. بiراق ول بويىنان ويى اسپايتىن، باكەنە داۋ-شار، مىسىقكومبە تiرلiك ەمەس، نەگiزi مىعىم، نيەتi ءتۇزۋ ينتەللەكتۋالدىق پiكiرتالاس بولۋى تيiس دەپ سانايمىز.
2006 ج.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»