تاريحىمىزعا كوز جىبەرەتىن بولساق، ەلىمىز كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋ جولىندا بىرنەشە كەزەڭدەردەن وتكەن ەكەن. بۇل كەزەڭدەردى اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، ونىڭ ءمان-ءمانىسى، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرى كەڭىنەن اشىلىپ، تۇسىنىكتى بولادى. وتكەن تاريحىمىزدى سارالاي وتىرىپ، بۇگىنگى ءومىرىمىزدى تۇسىنە الامىز.

اباي ءىلىمى بويىنشا قوعام ءومىرى جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ كۇرەسى. جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارى ەرىك پەن ءتارتىپتى تۋدىرادى. قوعامداعى بارلىق كورىنىس وسى ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى. بۇگىنگى وتپەلى زاماندا كەلەشەگىمىزدى دۇرىس انىقتاپ جانە بۇرىنعى قاتەلىكتەرىمىزدەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن وتكەن ءومىرىمىزدى جاڭا تۇرعىدان ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى زور بولىپ وتىر.

قانداي وركەنيەت بولسا دا تولقىن ءتارىزدى جەتىلۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ، قۇلدىراپ بارىپ، جوعالادى. مۇنى سينۋسويدا قۇبىلىسى دەۋگە بولادى. سينۋسويدانىڭ جوعارى ورلەۋ مەن تومەن قۇلدىراۋ بولىگى، جانە ولاردى جالعاستىراتىن وتپەلى كەزەڭدەرى بولادى. كەڭەس وداعى دا وسىنداي زاڭدىلىق ىقپالىندا بولدى. وسىلاي كەڭەس ءداۋىرى ءتورت كەزەڭنەن ءوتتى. ولار: ءبىرىنشى وتپەلى كەزەڭ – 1917-1932 جىلدار; تۇراقتى وركەندەۋ كەزەڭى – 1932-1953 جىلدار; ەكىنشى وتپەلى كەزەڭ – 1953-1985 جىلدار; تۇراقتى قۇلدىراۋ كەزەڭى – 1985-1991 جىلدار.

ءبىرىنشى وتپەلى كەزەڭ – 1917-1932 جىلدار. 1917 جىلى اۋەلى بۋرجۋازيالىق، سونان سوڭ پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيا بولدى، مونارحيا تولىق جويىلدى. كەڭەس ءداۋىرى باستالدى. بۇل كەزەڭ قاعاز جۇزىندە حالىق بيلىگى بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ديكتاتىن ورناتقان پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنان باستالدى. پرولەتاريالىق ديكتاتۋرا ادامنىڭ ەركىن ەسكەرمەي، كوممۋنيزم يدەياسىن تەك قانا قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. باسقا جول دا جوق ەدى. وسىلاي توتاليتارلىق جۇيەنىڭ نەگىزى قۇرىلدى.

رەۆوليۋتسيادان كەيىن ەل بەيبەرەكەت بولدى. قوعام وزگەرىپ، ەكونوميكا قۇلدىراپ كەتتى. قوعامداعى ءتارتىپ پەن ادام ەركىندىگىنىڭ بۇرىنعى ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلدى. ەسەرلەر مەن انارحيستار ءتارىزدى ءتۇرلى ساياسي توپتار كوبەيىپ، قوعام بولشەكتەنىپ، تىنىشتىق كەتىپ، حاوس پايدا بولدى. حالىقتىڭ تىرشىلىگى توزاققا اينالدى. ەل «قىزىلدار» مەن «اقتارعا» ءبولىنىپ، ازامات سوعىسى (1918-1924 جج.) باستالدى. وسىلاي قوعام ءومىرى تۇزەلۋدىڭ ورنىنا، قۇلدىراپ، ەل كۇيزەلىسكە ءتۇستى. مۇنداي جاعداي بارلىق توڭكەرىس، رەۆوليۋتسيالارعا ءتان ەدى.

كوممۋنيستىك پارتيا ءۇشىن بۇل كاپيتاليزمنەن سوتسياليزمگە قارايعى وتپەلى كەزەڭ بولدى. بۇل ءداۋىر رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ازامات سوعىسى مەن ەلدىڭ جاعدايىن ءبىر قالىپقا كەلتىرۋگە ارنالعان «سوعىس كوممۋنيزمىنەن»  (ۆوەننىي كوممۋنيزم) باستالدى. كوممۋنيزم يدەياسى بويىنشا قوعامدى حالىق باسقارىپ، ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي بولۋى كەرەك. ادام تولىق ەركىندى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن ەشكىم ءوز ەركىمەن ۋتوپيالىق قوعامدى، كوممۋنيزمدى قۇرعىسى كەلمەدى. سوندىقتان بۇعان حالىقتى كۇشپەن كوندىرۋ كەرەك ەدى. جەر پومەششيكتەردەن تارتىپ الىنىپ، شارۋالارعا، ال ونەركاسىپ ورىندارى جۇمىسشى وكىلدەرىنە بەرىلدى. جەكە مەنشىك قوعامدىق مەنشىككە اۋىستى. اۋىلدا ارتىق ءونىمنىڭ بارلىعى تارتىپ الىندى، بۇكىل ونەركاسىپ پەن بانك قوعامدىق مەنشىك بولدى. سونىمەن بىرگە، كوممۋنيستىك يدەيانى ناسيحاتتاۋعا زور كوڭىل ءبولىندى. كوممۋنيزم يدەياسى ساقتالدى، بىراق ول كۇشپەن ەنگىزىلدى. ادام بالاسى ۇمىتپەن ءومىر سۇرەدى. كوممۋنيستەر حالىقتى جارقىن بولاشاققا  كۇشپەن سەندىرۋگە كىرىستى. وسىلاي كۇشتىڭ كومەگىمەن ادامدى كوممۋنيزم يدەياسىنا سەندىرىپ، ءوز ەركىمەن قاتاڭ ءتارتىپتى ساقتاۋعا ءماجبۇر ەتتى. «سوعىس كوممۋنيزمى» دەپ اتالعان بۇل جاعداي كوممۋنيستەرگە ازامات سوعىسىن تىنىشتاندىرۋ جانە ەلدە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن كەرەك بولدى.

وسىدان كەيىنگى كەڭەس ءداۋىرىن تۇگەلدەي ادامىڭ ەركى مەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اراسىنداعى كۇرەس تاريحى دەۋگە بولادى.  بىردە ەرىك، بىردە قاتاڭ ءتارتىپ كۇش الىپ، بۇل جۇيەنىڭ جاعدايى اۋەلى داۋىرلەۋ كەزىنەن ءوتىپ بارىپ، قۇلدىرادى دا، اقىرى جويىلىپ كەتتى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاريحى – ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ كورىنىسى بولدى. بۇل ءومىر ادامزاتقا تاعدىردىڭ بەرگەن ۇلكەن عيبراتى ەدى. كوممۋنيستەر جارقىن بولاشاق جولىندا ءتۇرلى تاجىريبەلەر جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنداي ۋتوپيالىق يدەيانى كۇشپەن ىسكە اسىرۋ ماقساتى بۇرىن تاريحتا بولماعان.

ەلدى قاتاڭ ءتارتىپ قۇرساۋىندا ۇستاۋ ءۇشىن بيلىك ءبىر ورتالىقتا بولۋى كەرەك.  سوندىقتان، بۇكىل ەكونوميكالىق جۇيە ءبىر ورتالىقتان باسقارىلدى; حالىق شارۋاشىلىعىن جوسپارلاپ، ورىنداۋعا نۇسقاۋلار جاسالدى; ساۋدا-ساتتىق قىسقاردى، ناتيجەسىندە اقشا قۇنسىزدانىپ، ەل اقشانى قابىمەن تاسىعانىمەن، ول اقشاعا كەرەگىن ساتىپ الا الماي، اقشا اينالىمى توقىراۋعا ءتۇستى. اشتىق، زورلىق-قىسىمعا شىداماعان حالىق كوتەرىلىپ، كوپ جەرلەردە قارسىلىق كورسەتتى. سوندىقتان سوعىس كوممۋنيزمى يدەياسىنان باس تارتۋعا تۋرا كەلدى. كوممۋنيستىك يدەيا قالاي كۇشتى دارىپتەلىپ، ناسيحاتتالسا دا، ول شەشۋشى ءرول اتقارا المادى.

وسىلاي كوممۋنيزمنىڭ العاشقى تاجىريبەسى ءساتسىز اياقتالدى.

بۇل ساتسىزدىك كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ ۋتوپيا ەكەنىن كورسەتەتىن ءبىرىنشى جاعداي ەدى. ادام سەنىمىنە كۇش جۇرمەيدى. كۇشپەن زورلاپ ەشكىمدى سەندىرۋگە بولمايدى. ەندى كوممۋنيستەردىڭ الدىندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى جول جاتتى. ءبىرىنشىسى – كوممۋنيزم يدەياسىنان باس تارتىپ، تابيعي زاڭدىلىق اياسىندا جەتىلەتىن ەرىكتى كاپيتاليستىك جولعا كوشۋ. ەكىنشىسى –قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى ادامدى جارقىن بولاشاققا جەتكىزەتىن كوممۋنيزم يدەياسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ.

كوممۋنيستەر ەكىنشى جولدى تاڭدادى. سەبەبى، تاريحتى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. كوپ شىعىن شىعىپ، ءىس-ارەكەت باستالىپ كەتتى. العاشقى يدەيادان ۋتوپيا بولسا دا باس تارتۋعا مۇمكىندىك جوق بولدى. جاڭا جوسپار جاسالدى. بۇل جوسپاردا كوممۋنيزم يدەياسى تولىق قامتىلمادى. سەبەبى ءالى تولىق كۇشىنە ەنبەگەن كوممۋنيستەر پارتياسى كاپيتاليستىك قاتىناستاردان تولىق باس تارتىپ،   كوممۋنيستىك يدەياعا بەرىلۋگە ءالى دايىن ەمەس ەدى. سوندىقتان وتپەلى ءداۋىر رەتىندە ارالاس قاتىناس قابىلداندى. بۇل جوسپار جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات (نوۆايا ەكونيچەسكايا پوليتيكا), تاريحتا نەپ دەپ اتالىپ، ماڭىزدى تاجىريبە بەردى.

نەپ 1920-1929 جىلدار اراسىندا بولدى. «سوعىس كوممۋنيزمى» يدەياسى تەك قانا قاتاڭ ءتارتىپ ءومىردىڭ بارلىق ماسەلەسىن شەشە المايتىنىن كورسەتتى. بۇل اقيقاتتى تۇسىنگەن بيلىك ەندى ەرىككە جول اشتى. وسىلاي كاپيتاليستىك قاتىناسقا، از دا بولسا، جول بەرىلدى. ساياسات ءۇشىن بۇل قادام كەيىن قاراي باعىتتالعان قادام ەدى. ەكونوميكا باعىتى وزگەرىپ، ءبىر بولىگى جالعا بەرىلدى، جەكە مەنشىككە جول اشىلدى; ساۋدا-ساتتىق جانداندى; شارۋالاردىڭ العان ءونىمىن تولىق تارتىپ الماي (پرودرازۆەرستكا), ءبىر بولىگىن وزدەرىنە قالدىردى (پرودنالوگ). سالىق 2-3 ەسە ازايىپ، شارۋالاردىڭ كەۋدەسى اشىلىپ، وندىرىسكە دەگەن ىنتاسى پايدا بولدى. ءوز ەرىكتەرىمەن ولار ىنتالانا جۇمىسقا كىرىستى.  وسىلاي مەملەكەت پەن جەكە مەنشىك ارالاسقان، ياعني سوتسياليستىك جانە كاپيتاليستىك بەينەسى بار ارالاس ەكونوميكا ءوزىنىڭ جاقسى ناتيجەسىن بەرىپ، قۇلدىراعان ەكونوميكا جاندانا باستادى.

بىراق ەكونيكانىڭ تەز قارقىنمەن ورلەۋىنە كوممۋنيستەر جول بەرمەدى. ولار جەكە مەنشىكتى ءوز قاراماعىنا الىپ، ۇنەمى جانشىپ، باقىلاۋدا ۇستادى. جەكە مەنشىككە ۇلكەن سالىق سالىپ، ونىڭ كاپيتالىن وسىرمەۋگە تىرىستى. سالىقتىڭ ۇلكەندىگى سونشالىقتى، قازىناعا ءونىمنىڭ ءتىپتى جارتىسىنان كوبى كەتىپ وتىردى. شارۋالاردىڭ جاعدايى دا قيىن بولدى. وزدەرىنىڭ شارۋاشىلىعىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن جابدىق، قۇرال-سايمان كەرەك ەدى، بىراق باعاسى وتە جوعارى بولعاندىقتان، ولاردى ساتىپ الۋعا مۇمكىندىكتەرى بولمادى. قالاي دەگەنمەن دە، وسىنداي قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ەلدە جاعداي جاقسارىپ، قوعام جاندانا باستادى. مولشىلىققا جول اشىلدى. ادامدار ەركىندىك سەزىنىپ، ەڭسەسى كوتەرىلدى. ەركىندىكتىڭ ماڭىزى وسىنداي ەدى.

بىراق بۇل باقىتتى ءومىر ۇزاققا سوزىلمادى. 1927 جىلدىڭ اياعىندا نان تاپشىلىعى بولىپ، ەكونوميكالىق تاعدارىس باستالدى. حالىق اشىعىپ، ەكونوميكا تاعى قۇلدىراپ كەتتى. اۋەلدە جاندانىپ، جاقسى ناتيجەسىن بەرگەن ەكونوميكا وسىلاي توقىراۋعا ءتۇستى.

مۇنىڭ سەبەبى نە ەدى؟

جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ءساتسىز اياقتالۋ سەبەبى – ەلدە قاراما-قارسى ەكى (قوعامدىق جانە جەكە) مەنشىك پايدا بولدى. ولار ۇنەمى ءبىر-بىرىنە بوگەت بولىپ وتىردى. كاپيتاليستىك قاتىناستان قاۋىپتەنگەن ۇكىمەت جەكە مەنشىكتى ۇنەمى تەجەپ، تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلدى. مۇنداي زورلىقتان اقىرى ادامداردىڭ ىنتاسى سارقىلىپ، جەكە مەنشىك كاپيتالى جەڭىلدى. ال قوعامدىق كاپيتالدى الاتىن بولساق، ول ءالى جەتىلمەگەن، ءالسىز ەدى. سوندىقتان قوعامدىق كاپيتال حالىق مۇقتاجىن تولىق قاناعاتتاندىرا المادى. ناتيجەسىندە حالىق شارۋاشىلىعى تىعىرىققا تىرەلىپ، ەلدى اشتىق جايلادى.

ەكونوميكانى جەتىلدىرۋدىڭ ءوز زاڭدىلىعى بولادى. ونى بۇزۋعا بولمايدى. ەكونوميكانىڭ ەكى جولى بار: ءبىرى – تولىق ەرىك، ەكىنشىسى – تولىق قاتاڭ ءتارتىپ. ەكەۋى ارالاسىپ كەتسە، ناتيجەسىندە ەكەۋى دە جەتىلمەي قالادى. ءبىرىشىسى – دەموكراتيا جولى، ال ەكىنشىسى – توتاليتارلىق جول. بۇل ەكى ءادىس ءوزارا قاراما-قارسى. نەپ بۇل قاعيدانى تولىق دالەلدەدى. ەكونوميكانىڭ ەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىعىن ەسكەرمەي، ونى دورەكى بۇزۋ، مىنە،  وسىنداي كەرى ناتيجەسىن بەرەدى. كەيىننەن ن.س.حرۋششەۆ داۋىرىندە ءتارتىپ پەن ەركىندىك جارىسقا تۇسكەنى بەلگىلى. ءتارتىپ كەڭەس وداعىندا، ال ەركىندىك دەموكراتيا ورناعان اقش-تا بولدى. بۇل جارىستا اقش ەكونوميكاسى جەڭىپ شىقتى، ەركىندىكتەن شىعاتىن جان قۇمارى وزگەرگىش ءتان قۇمارىنان جوعارى تۇر. اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – جان قۇمارىن ەسكەرمەي، جالاڭ ءتان قۇمارىنا بەرىلۋدەن ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

سونىمەن، كۇشپەن ەندىرمەك بولعان كوممۋنيستەردىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى دا ءساتسىز اياقتالدى.

شارۋاشىلىقتى جانداندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ الدىندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تاعى ەكى جولى جاتتى. ءبىرى – تولىق ەرىك، دەموكراتيالىق جول  بولسا، ەكىنشىسى – قاتاڭ ءتارتىپ، توتاليتارلىق جول بولدى. كوممۋنيستەر، ارينە، قوعامداعى جاعدايدى جاقسى ءتۇسىندى. قوممۋنيزم يدەياسى بويىنشا –ادامداردىڭ بارلىعى تەڭ جانە تولىق ەرىكتى، تولىق دەموكراتيا بولۋ كەرەك. ءىس جۇزىندە كوممۋنيزم ورناتۋ ۋتوپيالىق يدەيا بولعاندىقتان، ونى حالىق تولىق قولدامايدى، سوندىقتان وعان دەموكراتيالىق ەرىكتى جولمەن جەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل قاعيدانى ولار جاقسى ءتۇسىنىپ، ەكىنشى جولدى، قاتاڭ ءتارتىپتى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. قوعامدا قاعاز جۇزىندە كوممۋنيزم يدەياسى، بىراق ءىس جۇزىندە ءبارى كەرىسىنشە، قاتاڭ تارتىپكە باعىتتالدى. وسىلاي پرولەتاريات ديكتاتۋراسى بارلىق بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىرىپ، توتاليتارلىق قوعام ورناتۋعا كىرىستى.

1922 جىلى جەلتوقساننىڭ 29 جۇلدىزىندا كسرو قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم شارت جاسالدى. قاعاز جۇزىندە كەڭەس وداعىنا كىرگەن مەملەكەتتەر بارلىعى تەڭ پراۆولى، ەرىكتى بولدى، بىراق ءىس جۇزىندە ورتالىق جاساعان قاتاڭ تارتىپكە باعىنىپ، باسقارىلدى. ەڭ جوعارعى بيلىك كوممۋنيستىك پارتيانىڭ پوليتبيۋروسىندا بولدى. ونىڭ شەشىمدەرى ەشبىر تالقىعا تۇسپەي، مۇلتىكسىز ورىندالۋى كەرەك بولدى. پوليتبيۋرو مۇشەلەرى دە ءوزارا تەڭ قۇقىقتى دەپ ەسەپتەلگەنىمەن، بىراق ءىس جۇزىندە بيلىك اۋەلى لەنين، سونان سوڭ ءستاليننىڭ قولىنا كوشتى. اۋەلى پوليتبيۋرو ءبىر-بىرىنە قارسى ەكى توپقا ءبولىندى. ءبىرىن – ستالين، ەكىنشىسىن – تروتسكي باسقاردى. 1923 جىلدىڭ اياعىندا تروتسكي پارتياداعى تەڭدىكتى تالاپ ەتە باستاعان ەدى. تروتسكي ءستاليندى، جانە ونىڭ جاقتاستارىن اشىق سىنعا الدى. بىراق بۇل كۇرەستە تروتسكي مەن ونىڭ جاقتاستارى جەڭىلىپ،  «حالىق جاۋى» اتالىپ، 1927 جىلى ولار تولىعىمەن جويىلدى. بۇل كەزدە ءستاليننىڭ بەدەلى كۇننەن كۇنگە ءوستى، ال 1929 جىلى بيلىك ءستاليننىڭ قولىنا تولىق كوشتى. وسىلاي ستالين ءوزىنىڭ بارلىق قارسىلاستارىن جەڭىپ، بيلىكتى تولىق ءوز قولىنا الدى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس ەدى. سەبەبى تروتسكي ۇسىنعانداي پوليتبيۋرونىڭ مۇشەلەرى تەڭ بولىپ، ءبىر ادام باسقارمايتىن بولسا، وندا بيلىك توبىرعا اينالىپ كەتەر ەدى. «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟» دەپ اباي ايتقانداي، اركىم ءوز جاعىنا تارتىپ، ەلدى ءبىر جۇدىرىققا بىرىكتىرۋ مۇمكىن بولماس ەدى. بۇل – دەموكراتيالىق جول دەۋگە بولادى. بىراق ادامداردىڭ ساياسي ساناسى جەتىلمەگەن، سوندىقتان دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر ءالسىز. مۇنداي جاعدايدا ەلدەگى كۇيزەلىستى دەموكراتيا جولىمەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس. انتالاعان جاۋ قورشاعان شەشۋشى كەزەڭدە توتاليتارلىق جولمەن حالىقتى بىرىكتىرۋگە لايىقتى ءبىر ادامنىڭ بولۋى تاريحي قاجەتتىلىك ەدى. بۇل ادام ستالين بولدى. پارتيا مۇشەلەرى دە بۇل وزەكتى ماسەلەنى جاقسى ءتۇسىندى، سوندىقتان كوپشىلىگى ستالين جاعىنا شىعىپ، وعان تولىق قولداۋ كورسەتتى.

وسىلاي كەڭەس وداعىنىڭ تاعدىرى شەشىلدى. توتاليتاردىق ادىسپەن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، كوپشىلىكتى ءبىر ارناعا سالۋعا، ەلدە كۇشپەن سوتسياليستىك قوعام ورناتۋعا مۇمكىندىك تۋدى. حالىقتىڭ تاعدىر بەرگەن جاسامپازدىق قۋاتىن ءبىر باعىتقا شوعىرلاندىرىپ، جىلدام قارقىنمەن وركەندەۋگە جول اشىلدى. كىم ءبىلسىن، ەلدە ستاليندەي ادام جانە ونىڭ جاساعان ساياسي-الەۋمەتتىك جۇيەسى  بولماسا، كەڭەس وداعى مۇمكىن جەتپىس ءتورت جىل دا ءومىر سۇرە الماس ەدى. بۇل تاعدىردىڭ ادامزاتقا بەرگەن ۇلكەن تاجىريبەسى بولدى.

قاتاڭ ءتارتىپ قورقىنىش سەزىمىمەن بايلانىستى. قوعامدا تەررور باستالدى. كوممۋنيستەر رەۆويۋتسيا جاۋلارىن اۋىزدىقتاپ، قوعامدى ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ ماقساتىمەن وسىنداي قاتاڭ شارالارعا بارعان ەدى. قىزىل تەررور ازامات سوعىسىمەن قاباتتاسىپ، 1924 جىلعا دەيىن سوزىلدى. وسى جىلى ازامات سوعىسى «قىزىلدار» جەڭىسىمەن اياقتالدى. ازامات سوعىسىنان كەيىن كوممۋنيستەر بيلىكتى تولىق ءوز قولدارىنا الۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ يدەياسىن دارىپتەپ، بوگەت جاساي باستاعان ەسەرلەر مەن مەنشەۆيكتەردى تولىعىمەن قۇرتۋعا كىرىستى. نەپ كەزىندە بايىعان پومەششيكتەر مەن بايلاردى جەر اۋدارىپ، نە بولماسا تۇرمەگە قامادى. وسىلاي گۋلاگ، كارلاگ، الجير ءتارىزدى لاگەرلەر كوبەيىپ، مىڭداعان ادام ازاپ شەكتى. تۇتقىنداردىڭ كوپشىلىگى بەلوموركانال ءتارىزدى ءوندىرىس ورىندارىندا، نە بولماسا سىبىردە التىن رۋداسىن وڭدەۋ، اعاش كەسۋ ءتارىزدى ەڭ اۋىر جۇمىستاردا ءومىرىن كەشتى.

قوعامنىڭ سينۋسويدالىق دامۋىندا تومەندەۋى مەن ورلەۋ باعىتتارىن جالعاستىراتىن دوعا ون بەس جىل ۋاقىتقا سوزىلدى. بۇل وتپەلى كەزەڭ 1917 جىلدان باستالىپ، 1932 جىلمەن اياقتالدى دەۋگە بولادى. ونىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسى 1924 جىلعا ساي كەلىپ، وسى جىلدان باستاپ ءارى قاراي ەلىمىزدىڭ وركەندەۋ قارقىنى جىلدان-جىلعا وسە باستادى. بۇل جىل مەملەكەتتىڭ قۇلدىراۋىنىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسى دەۋگە بولادى. سەبەبى، وسى جىلى لەنين قايتىس بولىپ، بيلىكتىڭ باسىندا ستاليننەن ارتىق ادام قالمادى. سونىمەن بىرگە ازامات سوعىسى اياقتالىپ، ەندى كوممۋنيستەر مەملەكەتتى تولىق ءوز قولدارىنا الىپ، ونىڭ قۇلدىراعان جاعدايىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. وسىلاي ەل وركەنيەتى وتپەلى كەزەڭنىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسىنەن ءوتىپ، جەتىلۋ سىزىعىنىڭ سينۋسويداسى بىرتىندەپ جوعارى قاراي باعىت الدى.

تەرروردىڭ كومەگىمەن ەلدە تولىق ءتارتىپ ورناعان سوڭ 1928 جىلى ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارى قابىلداندى. بۇل جوسپار مەزگىلىنەن بۇرىن 1932 جىلى ورىندالدى. ەلدە جەكە مەنشىكتەن قوعامدىق مەنشىككە تولىق اۋىستىرۋعا بەت الىندى. ول ءۇشىن اۋىلدا شارۋالاردى كولحوزعا تولىق بىرىكتىرىپ، ال قالانى يندۋستريالاۋ كەرەك بولدى. يندۋسترياسىز ەلدى وركەندەتۋ دە، قورشاعان جاۋلاردان قورعانۋ دا مۇمكىن ەمەس ەكەنى انىق ەدى. سوندىقتان يندۋستريالاۋعا بار كۇش جۇمسالدى، بىراق كوپ قاراجات كەرەك بولدى. ونى شارۋالار ەسەبىنەن شەشتى. بۇل شارالار ۇلكەن اشتىق تۋدىرىپ، ەلدە كوپ ادام تاعى قىرىلىپ قالدى. قازاقستاندا مالىنان ايرىلعان حالىق اشىعىپ، جارتىسىنا جۋىعى اشتان ءولىپ، نە بولماسا باسقا جاققا جەر اۋىپ، باس ساۋعالاپ كەتتى. ۋكراينا، ۆولگا بويىندا كوپ ادام اشتىققا شالدىقتى. اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى قۇلدىراپ، كوپ جەرلەردە قارسىلىق، كوتەرىلىستەر بولدى. حالىق بۇل اۋىرتپاشىلىققا دا شىدادى.

تۇراقتى وركەندەۋ كەزەڭى – 1932-1953 جىلدار.  1932 جىلى وتپەلى كەزەڭ ءبىتىپ، ەلدىڭ تۇراقتى وركەندەۋ كەزەڭى باستالدى دەۋگە بولادى. سەبەبى كوممۋنيستىك پارتيا بۇل جىلدى «كاپيتاليزمنەن سوتسياليزمگە وتپەلى ءداۋر ءبىتىپ، سوتسياليستىك قاتىناستىڭ تولىق جەڭىسىمەن   اياقتالدى» دەپ جاريالادى. قاتاڭ ءتارتىپ ورناعاندىقتان وسى جىلدان باستاپ ەلىمىز بىرقالىپتى ۇلكەن قارقىنمەن دامىي باستادى. ساياسات ءبىر باعىت الىپ، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋ ءداۋىرى باستالدى.

ناتيجەسىندە مەملەكەت ءبىر كەزدەگى اگرارلى ەلدەن جەتىلگەن يندۋستريالى ەلگە اينالدى. بۇل جەتىستىكتىڭ ەكى سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن – قاتاڭ ءتارتىپ ورنادى، ەكىنشىدەن – ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمىنىڭ نەگىزى بولعان كوممۋنيزم يدەياسى جۇيەلى تۇردە ناسيحاتتالىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا ەنگىزىلە باستادى. وسىلاي جوعارى يدەيا مەن قاتاڭ ءتارتىپ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، مەملەكەتتىڭ ۇزدىكسىز دامۋىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى، ياعني ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ ۇيلەسىمگە كەلدى. بۇل جەتىستىكتىڭ نەگىزگى سەبەبى – كوممۋنيزم يدەياسىنان شابىت العان جان قۇمارى وزىنە قارسى بولعان ءتان قۇمارىن جەڭە ءبىلۋى ەدى. اباي ءىلىمى ارقىلى جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ءوزارا بايلانىىسى بويىنشا بۇل قۇبىلىستى جاقسى تۇسىنۋگە بولادى. وسىلاي كوممۋنيستىك يدەياعا سەنگەن حالىقتىڭ جان قۇمارى ءتان قۇمارىن شەكتەپ، قاتاڭ ءتارتىپ ورنادى، مەملەكەتتىڭ تەز قارقىنمەن  ورلەۋىنە جاعداي جاسالدى. كوممۋنيستەر بۇرىنعى كۇيرەگەن حالىق شارۋاشىلىعىن تەز ارادا قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلكەن قارقىنمەن ءارى قاراي جەتىلدىرە باستادى.

وسىلاي ەلىمىز بۇرىن بولىپ كورمەگەن ەكونوميكالىق ورلەۋ جولىنا ءتۇستى. مۇنداي ورلەۋ سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ وزدەرىن تاڭ قالدىردى. ەلىمىز باسقا ەلدەردەن ەكونوميكالىق تاۋەلسىز دەڭگەيگە جەتتى. انتالاعان جاۋلاردان قورعانۋعا مۇمكىندىك الدى. كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قانا قويماي، ءتىپتى بىرقالىپ ۇلكەن قارقىنمەن ءارى قاراي وركەندەي باستادى. بەسجىلدىقتار مەزگىلىنەن بۇرىن ورىندالدى. بۇل قارقىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كورىنىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بەدەلى ءوستى. ءبىر كەزدەگى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سوڭىنداعى رەسەي يمپەرياسى ەندى كەڭەس وداعىنا اينالىپ، الەمنىڭ شەشۋشى كۇشىنە اينالۋعا بەت الدى. وتان سوعىسىندا جەڭىسكە جەتتى. جەڭىستەن كەيىن سوعىس كەزىندە كۇيرەگەن شارۋاشىلىقتى ءۇش-اق جىلدا قالپىنا كەلتىرىپ، ەلدىڭ دامۋىن ءارى قاراي جالعاستىردى. ۇلى يدەيا مەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ناتيجەسى وسىنداي بولدى.

قاتاڭ ءتارتىپتى تەررور ارقىلى عانا بىرقالىپتا ساقتاۋعا بولاتىندىقتان، حالىقتى ۇنەمى قورقىنىشتا ۇستادى. ەڭ ۇلكەن تەررور 1937-1938 جىلدارى بولدى. وسى جىلدارى ۇلتتىق ساياساتتى كوزدەگەندەر، نە بولماسا كوممۋنيزم يدەياسىنا كۇمان كەلتىرگەندەر قاتاڭ جازاعا ۇشىراپ، اياۋسىز قۋعىن-سۇرگىن كوردى. قازاقستاندا الاش وردا مۇشەلەرى تولىعىمەن اتىلىپ، نە بولماسا جەر اۋدارىلدى.

سىرتقى ساياساتتا ستالين باسقا ەلدەرمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ۇمتىلدى. 1939 جىلى كەڭەس وداعى باتىس ۋكراينا، باتىس بەلورۋسسيا، پريبالتيكا ەلدەرىن وزىنە قوسىپ الدى. گەرمانيا مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىندا بەيبىتشىلىك كەلىسىمى جاسالىپ (مولوتوۆ-ريببەنتروپ پاكتىسى), كوممۋنيستەردىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا گيتلەر قارىسىلىق كورسەتپەدى. بىراق بەيبىت كەلىسىمدى بۇزىپ، گەرمانيا 1941 جىلى كەڭەس وداعىنا باسىپ كىردى.

وتان سوعىسىنان كەيىن ەۋروپانىڭ كوپ ەلدەرىندە كوممۋنيستىك جۇيە ورناپ، ەندى سوتسياليزم ءبىر ەل ەمەس، الەمدىك سيپات الدى.

اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ايىرماشىلىقتارىن ومىردەن وسىلاي جاقسى كورۋگە بولادى. ەكونوميكا رەلسى حالىق شارۋاشىلىعىن ۇزدىكسىز ورىستەتىپ، بىرقالىپتى ۇستادى. سوندىقتان بۇل ءداۋىر ەلىمىزدىڭ ەڭ ءتيىمدى كەزەڭى بولادى. بىراق بۇل قارقىندى ءداۋىر 1953 جىلعا، ياعني ستاليننىڭ قايتىس بولعان كەزىنە دەيىن سوزىلدى.

ەكىنشى وتپەلى كەزەڭ – 1953-1985 جىلدار.  1953 جىلى ستالين قايتىس بولدى. كەت چيج ي كو سوزىمەن ايتقاندا «ستاليننان ەكى پار كويلەك-كونشەك، ەكى ەتىك، بىرنەشە كيتەل، ءتورت تەڭگە قىرىق تيىن اقشا جانە زور يمپەريا قالدى». وسىلاي بۇل زور يمپەريانىڭ تاعدىرى وزگەرىپ، وسى جىلدان باستاپ وركەندەۋ قارقىنى ءوزىنىڭ شەگىنە جەتىپ، ەندى سايابىرلادى. وركەنيەت جەتىلۋىنىڭ قارقىنى سايابىرلاپ، سينۋسويدا ءوزىنىڭ ۇزدىكسىز كوتەرىلۋىنەن، ەندى ەكىنشى وتپەلى كەزەڭگە بەت بۇردى.  بۇل ەكىنشى وتپەلى كەزەڭ – ەلىمىزدىڭ ورلەۋ مەن قۇلدىراۋ ءداۋىرىن جالعاستىراتىن كەزەڭ ەدى.

ۇكىمەت باسىنا ن.س.حرۋششەۆ كەلدى. ول ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك رەفورمالار جاساپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان جۇيەگە جاڭالىقتار ەنگىزىپ، ەلدىڭ جاعدايىن وزگەرتىپ جىبەردى. كپسس-ءتىڭ 20-شى سەزىندە نيكيتا حرۋششەۆ ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدى سىنعا الىپ، ءتۇرلى قۇجاتتار كومەگىمەن وتكەن كەزدەگى رەپرەسسيا ازاپتارىن ستالينگە جاۋىپ، وعان كىنا تاقتى. وسىلاي ستالينگە، سونىمەن بىرگە كوممۋنيزمگە دەگەن سەنىمگە داق ءتۇسىرىپ، حالىقتىڭ ىنتاسىن جوعالتتى. جارقىن بولاشاققا، كوممۋنيزمگە دەگەن سەنىمگە ۇلكەن سوققى بولدى. رەپرەسسياعا تۇسكەن تۇتقىندار بوساتىلدى، بۇل ەلدەگى ءتارتىپتى السىرەتتى. ەلدى دەموكراتيالاۋعا ارەكەتتەر جاسالدى. وسىلاي قاتاڭ تارتىپتەن ەرىككە جول اشىلدى. ولار بىرىنە-ءبىرى سايكەس كەلمەي، ەكونوميكا زاڭدىلىعىن بۇزىپ، جەتىلۋ قارقىنىن ودان سايىن تومەندەتتى. بۇل رەفورمالار مەن وزگەرىستەر ستالين جاساعان جۇيەگە سوققى بولىپ، جەتىلۋ قارقىنىنىڭ ودان سايىن سايابىرلاۋىنا اكەلىپ سوقتى. سەبەبى بۇرىنعى قاتاڭ ءتارتىپ السىرەدى. سوندىقتان بۇل كەزەڭ «سايابىرلاۋ» (ورىسشا – وتتەپەل)  دەپ اتالدى. بۇل سايابىرلاۋ كەزەڭى 1964 جىلعى ل.ي.برەجنەۆ زامانىنا دەيىن سوزىلدى. سونىمەن بىرگە، سوعىس، ونەركاسىپ پەن كوسموستى يگەرۋ باعىتىن قامتيتىن سۋىق سوعىس (حولودنايا ۆوينا) دەپ اتالعان اقش پەن كسرو اراسىندا تەكەتىرەس باستالدى. بىراق ي.ۆ.ستالين جاساپ كەتكەن جۇيەنىڭ ينەرتسياسى ءالى دە كۇشتى ەدى. سول ينەرتسيامەن شابىتتانعان  ن.س.حرۋششەۆ «امەريكانى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزۋ» يدەياسىن كوتەرىپ، 1980 جىلى (ياعني 20 جىلدىڭ ىشىندە) كوممۋنيزمنىڭ ماتەريالدىق بازاسىن قۇرماق بولعانى بەلگىلى. ءتىپتى 1961 جىلى يۋ.گاگاريندى كوسموسقا ۇشقان ءبىرىنشى ادام ەتىپ، ەلدىڭ داڭقىن كوتەردى. وسىنىڭ ءوزى جانە اتوم قارۋىن يگەرۋى بۇل جىلدارى كەڭەس وداعى باسقا الدىڭعى قاتارلى ەلدەرمەن ءالى دە تەڭ دارەجەدە بولعانىن كورسەتەدى.

بىراق قاتاڭ ءتارتىپتىڭ السىرەۋى كۇشپەن سەندىرگەن ۋتوپيالىق كوممۋنيزم يدەياسىنا سەنىمدى السىرەتە باستادى. وسىلاي سەنىم مەن ءتارتىپ بىردەي السىرەپ، ەلدىڭ دامۋ قارقىنى ودان ءارى تومەندەي بەردى. بۇل تومەندەۋ 1964 پەن 1982 جىلدارداعى ل.ي.برەجنەۆ داۋىرىمەن جالعاستى. بۇل داۋىردە وركەنيەت قارقىنى سايابىرلاۋدان ءوتىپ، توقىراۋعا جەتكەن ەدى. سوندىقتان برەجنەۆ ءداۋىرى «توقىراۋ» دەپ اتالعانى بەلگىلى. بۇعان دەيىن ەلدىڭ جاعدايى ينەرتسيامەن ءالى دە جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى، بىراق توقىراۋدىڭ اسەرىنەن بۇل ينەرتسيا ءبىتتى دەۋگە بولادى. وسىلاي ەلىمىزدىڭ ەكىنشى وتپەلى ءداۋىرىنىڭ جەتىلۋى اياقتالىپ، ەندى قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. سينۋسويدا سىزىعى بۇل نۇكتەنى ورلەۋدىڭ ەڭ جوعارعى نۇكتەسى رەتىندە 1970 جىلمەن كورسەتەدى. وسىلاي ستالين قانشا شىعىنمەن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، قۋاتتى يمپەريا قۇرسا دا، جان قۇمارىن ەسكەرمەي، جالاڭ ءتان قۇمارىنا قىزمەت ەتكەن بۇل جۇيە ۇزاققا بارماي قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى.

بولمىس زاڭدىلىعىنا قايشى قانداي ارەكەت بولسا دا، ءوز كەزىندە اشىلىپ، كۇشىن جويادى. سوندىقتان ۋتوپيالىق يدەياعا حالىقتىڭ سەنىمى دە جىلدان جىلعا السىرەي باستادى. اقىرى سەنىم جويىلىپ، قاتاڭ ءتارتىپ قانا قالدى. ەركىنەن ايىرىلعان ادام قانداي قاتاڭ ءتارتىپ بولسا دا ءوزىنىڭ ىنتاسىن جوعالتىپ، ازىپ كەتەدى. كەڭەس وداعىنىڭ تەز ىدىراپ كەتۋ سەبەبى دە وسى ەدى دەۋگە بولادى.

تۇراقتى قۇلدىراۋ كەزەڭى – 1985-1991 جىلدار. 1985 جىلى ۇكىمەت باسىنا ميحايل گورباچەۆ كەلدى. ول «قايتا قۇرۋ» (پەرەسترويكا) ساياساتىن ۇسىندى. ادامدارعا كوپ ەرىك بەرىلدى. بىراق ناتيجەسىندە كسرو ىدىراپ كەتتى. م.گورباچەۆ كوپتەگەن رەفورمالار جاسادى، بىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى ىسكە اسپادى، ەلگە زياندى بولىپ شىقتى. ەرىك پەن ءتارتىپ السىرەپ، عىلىم، مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ سالالارى قۇلدىراپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسى ودان ءارى تومەندەي بەردى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءبىر قارقىنمەن قۇلدىراۋىن توقتاتپادى. 1989 جىلى گورباچەۆ ەلدە كريزيس كەلگەنىن مويىندادى، ال ءتۇرلى قالالار مەن ەلدەردە ۇلتارالىق قاقتىعىستار باستالدى. سونىڭ ءبىرى 1986 جىلعى قازاقستانداعى جەلتوقسان قوزعالىسى بولدى.  بوريس ەلتسين قارسىلىق كورسەتىپ، گورباچەۆتى سىنعا الدى. ول رەسەيدى كسرو-دان بولۋگە ۇمتىلىپ، كوپتەگەن جاقتاۋشىلار تاپتى. بۇل كسرو-نىڭ ىدىراۋىنىڭ باسى بولدى.

1991 جىلى جەلتوقساننىڭ 8 جۇلدىزىندا بەلورۋسسيادا بەلوۆەج كەلىسىمىنە قول قويىلدى. بۇل قۇجاتقا رەسەي، ۋكراينا جانە بەلورۋسسيا، ياعني ءۇش رەسپۋبليكانىڭ باسشىلارى قول قويدى. قۇجاتتا كسرو ءوزىنىڭ ءومىرىن توقتاتادى، ونىڭ ورنىنا (تمد) تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستىعى (سويۋز نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆ، سنگ) قۇرىلادى دەپ كورسەتىلدى.

وسىلاي ءبىر كەزدەگى قۋاتتى يمپەريا سينۋسويدالىق جولمەن ءوزىنىڭ ءومىرىن اياقتادى. ەگەمەندىك العان رەسپۋبليكالاردا قۇلدىراۋ بارىسى توقتاماي، ءارى قاراي جالعاسىپ، كوپشىلىگىندە كوپتەگەن توڭكەرىستەر بولدى. ءتۇرلى ءتۇستى رەۆوليۋتسيالار وسىنىڭ كورىنىسى ەدى. بىراق ەشقايسىسى دا بىردەن تۇزەلىپ كەتە المادى. سەبەبى، كۇش العان ءتان قۇمارىن بىردەن جان قۇمارىنا جەڭگىزۋ مۇمكىن ەمەس. ۋاقىت كەرەك.

ءبىزدىڭ ەلدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر وسى قۇبىلىستاردىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل وزگەرىستەر كوپ ەرەكشەلىگى جوق، باسقا ەلدەرگە دە ءتان جالپى تابيعي قۇبىلىستار.

ەلىمىزدىڭ تاريحىن اباي ءىلىمى اياسىندا جۋىردا جارىق كورگەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتا كىتاپتا تولىعىراق بەرگەنبىز.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، فيلوسوف

Abai.kz