بەيبىت قويشىباەۆ. رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى (باسى)
ۇلتتىڭ كۇرەتامىرى - وقىعان سۇڭعىلا زيالىلارى، حالقىن تورگە سۇيرەگەن تۇلعالاردى تۇگەلدەي وققا بايلاپ، قاسقانا قىرعان ساياسي رەپرەسسياعا بيىل 75 جىل تولىپ وتىر. جابىق مۇراعاتتار جارياعا جول تارتقان سايىن اق پەن قارانىڭ، دوس پەن دۇشپاننىڭ ارا جىگى اشىلىپ كەلەدى. ايتىس تا، تارتىس تا كوپ. الايدا، ءبىز ورنى تولماس وتكەندى داۋعا سالماي، ونىڭ شىنايى تاريحي ءھام ساياسي باعاسى بەرىلىپ، ۇلت ۇرپاعىنىڭ سانالى جادىندا جاتتالۋىن كوكسەيمىز.
ايگىلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىن باستاپ، قازاقتىڭ حان ۇلدارىنىڭ التىن باسىن اتۋ جازاسىنا كەسكەن قاندى جىلداردىڭ جارىق كورگەن مۇراعات ماتەريالدارىن جىل بويىنا جاريالاپ وتىرماقپىز.
سونىڭ العاشقىسى - رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى.
«اباي-اقپارات»
القيسسا
ۇلتتىڭ كۇرەتامىرى - وقىعان سۇڭعىلا زيالىلارى، حالقىن تورگە سۇيرەگەن تۇلعالاردى تۇگەلدەي وققا بايلاپ، قاسقانا قىرعان ساياسي رەپرەسسياعا بيىل 75 جىل تولىپ وتىر. جابىق مۇراعاتتار جارياعا جول تارتقان سايىن اق پەن قارانىڭ، دوس پەن دۇشپاننىڭ ارا جىگى اشىلىپ كەلەدى. ايتىس تا، تارتىس تا كوپ. الايدا، ءبىز ورنى تولماس وتكەندى داۋعا سالماي، ونىڭ شىنايى تاريحي ءھام ساياسي باعاسى بەرىلىپ، ۇلت ۇرپاعىنىڭ سانالى جادىندا جاتتالۋىن كوكسەيمىز.
ايگىلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىن باستاپ، قازاقتىڭ حان ۇلدارىنىڭ التىن باسىن اتۋ جازاسىنا كەسكەن قاندى جىلداردىڭ جارىق كورگەن مۇراعات ماتەريالدارىن جىل بويىنا جاريالاپ وتىرماقپىز.
سونىڭ العاشقىسى - رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى.
«اباي-اقپارات»
القيسسا
تۇرار رىسقۇلوۆ - مۇستافا شوقاەۆتىڭ ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىن 1920 جىلدىڭ باسىندا سوۆەتتىك نەگىزدە جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ، تۇركى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ جونىندەگى اسا ماڭىزدى قۇجاتتاردى قابىلداۋدىڭ باسىندا تۇرعان قايراتكەر. Cوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى دەكلاراتسيالارى مەن پارتيانىڭ كوپشىلىك ۇعىمىنا جاقىن ساياساتىن ارقا سۇيەپ جۇرگىزگەن ءوزىنىڭ ساياسي جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك لەنيننىڭ الدىندا قورعاۋعا تىرىسقان ۇلت كوممۋنيسى. ونىڭ تەك وسى ارەكەتىنىڭ ءوزى ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىس تاريحىنداعى وشپەس بەتتەر بولىپ تابىلادى، بۇل ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس. سوناۋ ەرەسەن باتىل قادامىنان كەيىنگى تاعدىرلى تولقىندار ىقپالىمەن (بۇلار جايىندا اۆتور باسقا جۇمىستارىندا كەڭىرەك توقتالادى) ول بولشەۆيزم ۇعىمىنداعى سەنىمدى لەنينشىل تۇرپاتىندا قالىپتاستى. سول كەيىپتە اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، تاريحقا تەرەڭ ءىز قالدىرعان زور جۇمىستارىن اتقاردى. بۇگىندە حالقىمىز ونىڭ ەسىمىن زاڭدى تۇردە ماقتانىش ەتەدى.
ءبىز قيلى اقپارات وتىندە - اشىقتىق پەن جاريالىلىق جەلى ەركىن ەسىپ، بۇرىن جابىق مۇراعاتتار ەسىگىن اشىپ جاتقان، كىم-كىمگە دە قۇپيا قويمالارداعى جىقپىلداردى قالتارىس قالدىرماي ارالاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ەلەمەگەنىمىزدى، نەمەسە الدەقانداي ءبىر سەبەپتەرمەن وزىمىزدەن ءوزىمىز جاسىرعىمىز كەلگەندى ءبارىبىر باسقالار كورەدى. دەمەك، بۇرىن جەكەلەگەن ماماندارعا عانا ءمالىم بوپ، بەلگىسىزدىك تۇڭعيىعىنان ەندى عانا الدەقالاي جارىققا شىققان دا، ۇزىنقۇلاق تۇرىندە كوپشىلىككە تارالعان ءار جاڭالىقتى، قۇبىلىستى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىز ءبىلىپ، تالداپ، تۇسىنۋگە تىرىسۋ ءلازىم. بىزگە تاريحي تۇلعالاردىڭ شۋاقتى ىستەرىمەن قاتار، كولەڭكەلى تىرلىكتەرىن دە اشىپ قاراعان پايدالى. ولاردىڭ سەبەپ-سالدارلارىن ايىق پايىمعا سالعان ءجون. بۇنداي ارەكەت ولاردى تاريح قويعان تۇعىرىنان تايدىرمايدى، بەينەلەرىن ەش كىشىرەيتپەيدى. ەسەسىنە، ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىندەگى بارشا كومەسكىلىكتى جويىپ، تولىق ادام رەتىندە تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىزگە شىن تاريحتان تولىمدى دا جان-جاقتى ساباق الۋعا جاردەمدەسەدى.
«الاش ءىسى» بويىنشا تۇتقىندالىپ، 1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدە ۇلى لەنيننىڭ 60 جىلدىعى قۇرمەتىنە قۇرباندىققا شالىنعان ءتورت ارىستىڭ ءبىرى دىنمۇحامەد (دىنشە، مۇقىش) ءادىلوۆتىڭ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلدىڭ اياعىندا بەرگەن كورسەتۋلەرىندە تۇرار رىسقۇلوۆقا قاتىستى بىرەر قىزىقتى مالىمەت بار...
دىنشە ءادىلوۆ - اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن الاش قوزعالىسىنىڭ قانات جايۋىنا اتسالىسقان جانە كەڭەستىك مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ العاشقى تولقىنىندا بەلسەنە كوزگە تۇسكەن ازامات. ءسويتىپ ول سوۆەتتەردىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايشىلىق سەزىندە قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تۇڭعىش قۇرامىنا مۇشە بولىپ سايلانعان. العاشقى قازاق ۇكىمەتىندە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، بەرەر ۋاقىت حالكومنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى، ودان ۇلت تەاترىنىڭ (قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق تەاتردىڭ) تۇڭعىش ديرەكتورى جانە كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان مەملەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرى.
ءادىلوۆتىڭ تەرگەۋدەگى كورسەتۋى بويىنشا، تۇرار رىسقۇلوۆ 1924 جىلى ماسكەۋگە بارا جاتقان جولىندا تاشكەنتكە، قابىلبەك سارىمولداەۆقا حات جولدايدى. دىنشە: «...حاتتىڭ قاي جەردە پوشتاعا سالىنعانىن مەن بىلمەيمىن، الايدا وسى حات دوسمۇحامەدوۆ دجيگانشانىڭ (دجاگانشا، جاھانشا، جاھانشاھ، جانشا - ب.ق.) قولىنا ءتۇسىپ قالدى»، - دەپ كورسەتەدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قابىلبەك سول كەزدە جانشامەن الدە ءبىر ۇيدە، الدە جەكە تۇرعان.
جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ - 1917 جىلعى مامىردا ماسكەۋدەگى سەزدە بۇكىلروسسيالىق مۇسىلماندار وداعى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا سايلانعان، سول لاۋازىممەن پەتروگرادتا جارتى جىل قىزمەت اتقارعان ەسكى كۇرەسكەر. ول روسسيا رەسپۋبليكاسى پرەدپارلامەنتىنىڭ - ۋاقىتشا كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. پرەدپارلامەنت مونارحيا ورنىنا قۇرىلعان رەسپۋبليكانىڭ وكىلدىك ورگانى رەتىندە ويلاستىرىلىپ، پاتشا بيلىگىن الماستىرعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ كەڭەسشى ورگانى بولىپ جۇمىس ىستەپ تۇرعان. وسى مەكەمەدە دەپۋتاتتىق مىندەتىن اتقارا ءجۇرىپ، جانشا بولشەۆيكتەردىڭ قازان توڭكەرىسىن كوزىمەن كوردى، ولاردىڭ پرەدپارلامەنت ورنالاسقان ماريا سارايىن باسىپ الىپ، دەموكراتيالىق مەكەمە سيپاتىنداعى روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا كەڭەسىن قالاي تاراتىپ جىبەرگەنىنە كۋا بولدى. يكومۋس (مۇسىلمان اتكومى) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىمەن سوۆەت ۇكىمەتىمەن العاشقى قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىرىستى. سوسىن ەلگە ورالدى.
1917 جىلعى 25 جەلتوقساندا (ەسكى كالەندارمەن - 12 جەلتوقساندا) ءىى جالپىقازاق سەزى سايلاعان «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنە جاھانشا دا مۇشە بولدى. ول «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى لاۋازىمىمەن ماسكەۋگە دەلەگاتسيا باستاپ بارىپ، 1918 جىلعى ناۋرىز - ساۋىردە سوۆەت وكىمەتىنىڭ باسشىلارى لەنين، ستالين، تروتسكيمەن «الاش-وردا» اتىنان كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. سول جىلعى مامىردا «ويىل ءۋالاياتى» دەگەن اتپەن دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇزدى، قىركۇيەكتە ونى «الاش-وردانىڭ باتىس بولىمشەسى» ەتىپ راسىمدەدى. وسى اۆتونوميالىق بىرلىكتىڭ 1920 جىلعى قاڭتاردا سوۆەت وكىمەتىنە قوسىلعانعا دەيىن ءوز الدىنا شاعىن مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن، اق كازاكتار ۇكىمەتىمەن اسكەري-ساياسي تۇرعىدا وداقتاسىپ، رەسپۋبليكالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەۋىن مۇمكىن ەتتى.
جانشا دوسمۇحامەدوۆ، مىنە، كۇردەلى گەوساياسي احۋالداعى ەلدىڭ باتىس اۋماعىندا دەربەس ەلدىك نىشانداردى قالىپتاستىرا العان وسىنداي ۇكىمەتتى باسقارعان ەرەن دە، ەرەك تە، دارا مەملەكەت قايراتكەرى بولعان-دى.
بولشەۆيكتەر بەرگەن ۋادەسىنەن تايىپ، دوسمۇحامەدوۆتى قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزبەدى. ماسكەۋگە شاقىرىپ الىپ، ورتالىق شارۋاشىلىق مەكەمەلەرىنىڭ بىرىندە قاتارداعى قىزمەتتە ۇستادى. 1924 جىلى ول تاشكەنتتە ورتا ازيا اۋىلشارۋاشىلىق بانكىنىڭ زاڭگەرى بولىپ ىستەپ جۇرگەن.
ال قابىلبەك سارىمولداەۆ بۇل كەزدە - حورەزم حالىقتىق سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىندا جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالكومىنىڭ ورىنباسارى. ول 1917 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆپەن بىرگە اۋليەاتادا قازاق جاستارىنىڭ «بۇقارا» اتتى رەۆوليۋتسيالىق وداعى جۇمىسىنا قاتىستى. سوندا اۋەلى ۇيەزدىك رەۆكوم، ودان اتكوم توراعاسى بوپ ىستەدى. تۇركاتكوم مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ودان، دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، الدەبىر جاعدايمەن قىزمەتسىز قالىپ، ورىنبورعا كەلگەن. سوندا دىنشەنىڭ كومەگىمەن، قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالكوماتىنا جۇمىسقا كىرەدى. ۇزاماي وندا حالكوم ورىنباسارى لاۋازىمىنا كوتەرىلەدى. سوسىن، تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋدەن تاشكەنتكە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ قايتا ورالعان شاقتا، 1922 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن سوۆەتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق ءى سەزىندە ونىمەن بىرگە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ودان، 1923 جىلى، تاشكەنت وبلاتكومىنىڭ توراعالىعىنا اۋىستى...
سول شاقتا جانشا، تۇرار جانە قابىلبەك ۇشەۋى ءجيى-ءجيى باس قوسىپ تۇراتىن. «رىسقۇلوۆ دوسمۇحامەدوۆتى مۇلدەم ءوز ادامى دەپ سانايتىن»، - دەيدى دىنشە. ويتكەنى ەكەۋى اپالى-ءسىڭلىلى ولگا جانە نادەجدا پۋشكارەۆالارعا ۇيلەنگەن باجا ەدى.
سونىمەن، «الدەقانداي جولمەن، رىسقۇلوۆتىڭ سارىمولداەۆقا جولداعان حاتى دوسمۇحامەدوۆكە تيەدى. ول حاتتى اشىپ، وقيدى. حات ورىس تىلىندە جازىلعان بولاتىن، - دەپ كورسەتەدى دىنشە. - مازمۇنى مىنانداي بولاتىن: الدە اقمەشىتكە، الدە قازالىعا دەيىن قۇددى ونىڭ ارتىنان قوجانوۆتىڭ قايداعى-ءبىر اگەنتى ءجۇرىپ وتىرعانداي كورىنىپتى. ول سوعان بايلانىستى، قوجانوۆ وزىنە مازا بەرەتىن ەمەس دەپ، اشۋ بىلدىرگەن».
وسى جەردە «تۇراردىڭ سوڭىنا قايداعى-ءبىر اگەنتىن سالىپ قويعان قوجانوۆ» جايىندا مولتەك انىقتاما بەرە كەتۋ سۇرانىپ تۇر.
سۇلتانبەك قوجانوۆ - كەڭەستىك قىزمەتكە تۇركىستاندىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ارقىلى كەلگەن قايراتكەر. «بىرلىك تۋى» گازەتىن اشۋ ءۇشىن ول اۋەلى «الاش» گازەتىنىڭ يەسى كولباي توعىسوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن. ودان «بىرلىك تۋىن» مۇستافا شوقاەۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، باسقا دا جولداستارىمەن بىرگە شىعارىسىپ تۇرعان. قوقانداعى تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالاعان سەزدى دايىنداۋعا اتسالىسقان، ودان سىرداريا وبلىسى قازاقتارى سەزىندە الاش اۆتونومياسىنا قوسىلۋ ماسەلەسىن قولداعان.
ال قوقان قانعا بوكتىرىلىپ، مۇحتاريات قۇلاتىلعاننان كەيىن - كەڭەس بيلىگى اۋقىمىندا اشارشىلىقپەن كۇرەس جانە اعارتۋشىلىق جۇمىستارىنا دەن قويىپ، ۇزاماي ۇيەزدىك، ودان وبلىستىق رەۆكومداردى باسقارۋ جۇمىستارىنا كوتەرىلگەن. ولكەدەگى ورتالىق جىبەرگەن باسقارۋ ورگانى بولىپ تابىلاتىن تۇرككوميسسيا 1920 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ توبىن جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ كوزقاراستارى پارتيا باعىتىنا سايكەس كەلەتىن وزگە توبىمەن الماستىرۋدى قولعا العاندا، تۇركىستان كومپارتياسى ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا ۇسىنىلعان ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ قاتارىندا سۇلتانبەك قوجانوۆ تا رەسپۋبليكانىڭ باسشى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلعان بولاتىن. ول جەر حالكومى، ىشكى ىستەر حالكومى، اعارتۋ حالكومى، تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; تكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ركپ ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولدى...
ءادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، اتالمىش حاتىندا رىسقۇلوۆ سارىمولداەۆقا قوجانوۆتىڭ بيلەۋشىلىگىن شەگەرىپ-شەكتەۋدى كوزدەيتىن بەلگىلى-ءبىر شارۋالار جاساۋدى تاپسىرعان. ديرەكتيۆا بەرگەن، قوجانوۆپەن باتىل كۇرەس جۇرگىزۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە تالاپ ەتكەن. ونىڭ تۇركرەسپۋبليكاداعى ءرولىن تومەندەتىپ، السىرەتۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى رەتسەپت ۇسىنعان. ماسەلەن، دەيدى ول، رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ سارىمولداەۆقا جازعان حاتىندا قوجانوۆتىڭ الاشورداشىلارمەن بايلانىسىن اشكەرەلەۋ كەرەكتىگىن جازدى...
«جاڭىلىسپاسام، سول حاتتا ول قوجانوۆ پەن بولعانباەۆتىڭ «بىرلىك تۋى» گازەتىن بىرلەسىپ رەداكتسيالاپ تۇرعانىن ەسكە سالدى، - دەدى ول تەرگەۋشىگە ودان ءارى، - وندا ولار ۇلتتىق جەلىنى ىركىلمەي قورعاعان بولاتىن. بۇل -ۇلتشىلدىق قىزمەتتىڭ ەڭ كۇشەيگەن كەزى ەدى. رىسقۇلوۆ وسى ءساتتى سارىمولداەۆتىڭ ەسىنە سالدى. ...وسى حاتىندا رىسقۇلوۆ اشۋدان مۇلدەم ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي، دجيلپىسباەۆ ماكسۋد (جىلىسباەۆ ماقسۇت -?) نەلىكتەن بەلسەندى ارەكەتكە كوشپەي، ۇيقىعا كەتكەن دەپ جازدى».
تۇراردىڭ قابىلبەككە بەرگەن تاپسىرمالارىنىڭ ءبارىن ەسىندە ساقتاماعانىن، «بىراق حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىن كورىپ وقىعانىن» دىنشە تەرگەۋشى الدىندا مويىندادى حاتتى جاھانشا ءوزىنىڭ جولداستارى حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا كورسەتكەن كورىنەدى. (حالەل -جانشانىڭ باتىس الاش-ورداداعى ۇزەڭگىلەسى، مۇحامەدجان - قوقان (تۇركىستان) مۇحتارياتىنىڭ مۇستافا شوقاەۆقا دەيىن ىستەگەن العاشقى ۇكىمەت باسى). ولار ونى وزدەرىمەن الا كەتىپ، سۇلتانبەك قوجانوۆقا دا وقىتادى. «قوجانوۆتا مەن دە بولدىم دا، حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىمەن تىكەلەي تانىستىم»، - دەيدى دىنشە. ونىڭ كورسەتۋى تۇسىرىلگەن ماتىنگە قاراعاندا - سۇلتانبەك ايالداماستان گپۋ وكىلدەرىن شاقىردى دا، ولار حاتتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى...
قوجانوۆ «حاتتىڭ بيلىك قولىنا اشىق جولمەن تيگەنىن قالادى»، سوندىقتان ونى قايتادان حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ارقىلى جانشا دوسمۇحامەدوۆكە قايتارىپ، ارتىنشا ونىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جاساۋعا تاپسىرما بەرمەك بولادى. ءۇيى تىنتىلەتىنى جونىندەگى حاباردى ەستي كەلە، جانشا «تاباندى تۇردە قارسىلىق كورسەتتى، ءوزىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرعانى ءۇشىن حالەل مەن مۇحامەدجانعا رەنىش ءبىلدىردى». بۇل مالىمەتتەر - ءادىلوۆتىڭ 1928 جىلدىڭ سوڭىندا، 1929 جىلدىڭ باسىندا وگپۋ تەرگەۋشىسىنە قىزىلوردادا بەرگەن كورسەتۋلەرىنەن.
وسى حات تۋرالى دەرەك جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1938 جىلدىڭ جازىندا (ول سول جىلعى 1 ماۋسىمدا ماسكەۋدە تۇتقىندالعان) نكۆد تەرگەۋشىسى الدىندا ايتقان كورسەتۋلەردە دە بار.
تاريحي زەرتتەۋلەردەن ءمالىم، 1924 جىلدىڭ قاڭتارىندا وتكەن تۇركىستان سوۆەتتەرىنىڭ كەزەكتى سەزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋ ەميسسارلارى ۇيىمداستىرعان استىرتىن ارەكەتتەر سالدارىنان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانباي قالدى. تيىسىنشە، تۇركرەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى لاۋازىمىنان ايرىلدى. سودان ول تاشكەنتتەن پرولەتاريات كوسەمى لەنيندى جەرلەۋگە قاتىسۋ ءۇشىن ماسكەۋگە اتتانادى...
رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتاۋلى № 6516 ىستە تىگىلگەن تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن جانە تۇتقىننىڭ كورسەتۋلەرىمەن تانىسقان بەلگىلى تاريحشى د.امانجولوۆا مىنانداي مالىمەتتەردى جاريا ەتتى. ماسكەۋگە كەتكەنىندە، تۇرار دۇنيە-مۇلىكتەرىنىڭ ءبىرازى مەن قابىلبەك سارىمولداەۆقا ارناعان حاتىن باجاسى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە قالدىرعان. حات قۇپيا سيپاتتا جازىلعان-دى، وندا قازاق زيالىلارى اراسىنداعى جىكشىلدىك كۇرەس جانە الاشورداشىلارمەن كۇرەستى كۇشەيتۋ قاجەتتىگى جايىندا مالىمەتتەر بار بولاتىن.
بىردە جانشانىڭ ۇيىنە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ كىرىپ شىعادى. ارتىنشا ول تۇراردىڭ حاتىنىڭ جوعالىپ كەتكەنىن اڭعارادى دا، مۇحامەدجاندى ىزدەيدى. سويتسە ول حالەل دوسمۇحامەدوۆتە، «رىسقۇلوۆتىڭ جەكە دۇشپانى جانە ساياسي باسەكەلەسى، تاكسر واك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆپەن بىرگە» وتىر ەكەن. قوجانوۆ حاتتى قايتارىپ، ەرتەڭىنە گپۋ ونىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزەتىنىن، ءسويتىپ بۇل اشكەرەلەگىش ماتەريالدىڭ تاركىلەنىپ الىناتىنىن ەسكەرتەدى.
سونىمەن، جانشانىڭ 1938 جىلعى تەرگەۋدە نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋىنە قاراعاندا - 1924 جىلى ونىڭ «ءۇيىن ءتىنتۋ مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ قۇپيا ءسوز تاسۋى بويىنشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ىرزاشىلىعىمەن جاسالعان». حات تاركىلەنەدى دە، ارتىنان، ارنالعان ادامىنا جولداۋ ءۇشىن جاھانشاعا قايتارىلادى. بىراق، سەرىكتەرىنە اشۋلانعانى سونداي، جاھانشا ولارمەن «جەتى جىل بويى سويلەسپەي قويدى، سودان باستاپ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قانداي دا ءبىر ىستەرىنىڭ ەشقايسىسىنا دا مۇلدەم قاتىسقان ەمەس».
ءوستىپ، قۇپيا پوليتسيا ارالارىنا ون شاقتى جىل سالىپ قاماۋعا العان ەكى تۇتقىننىڭ - دىنشە ءادىلوۆتىڭ 1928 جىلعى، جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1938 جىلعى كورسەتۋلەرىندە دە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قابىلبەك سارىمولداەۆقا 1924 جىلى جازعان حاتى تىلگە تيەك بولعان. ەكى كورسەتۋدەن دە ونىڭ ۋاقىتىندا ماڭىزدى سانالعانى اڭعارىلادى.
ەڭدەشە الدىمەن وسى حاتتىڭ وزىمەن تانىسايىق. بۇل حات رەسەي الەۋمەتتىك-ساياسي تاريحىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان (رگاسپي-دەن) كەيىنگى جىلدارى زەرتتەۋشى ح.تۇرسىننىڭ ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە تابىلعان ەدى...
1. رىسقۇلوۆتىڭ سارىمولداەۆقا حاتى
«قابىلبەك، - دەپ جازادى تۇرار. - مەن ساعان «اعايدىڭ دەنساۋلىعىنا» بايلانىستى ەكى جەدەلحات جىبەردىم، بىرەۋىن شالقاردان، ەكىنشىسىن ماسكەۋدەن. سەنەن ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. مۇنىڭ ءمانىسى نە؟ نە سەن ولاردى العان جوقسىڭ (قوجانوۆتىڭ اگەنتتەرى قولعا ءتۇسىرىپ الدى), نەمەسە سەنىڭ جاراتىلىسىڭداعى «جالقاۋلىق» ۇستەم شىقتى. سونداي-اق حات تا جازبايسىڭ. قازىرگى تاڭدا پارتورگاندارعا بەرىلگەن (ويلاعانىمىزداي) «ءىستىڭ» ناتيجەلەرىن تەزدەتىپ ءبىلۋ وتە-موتە قىزىقتى جانە ماڭىزدى بولىپ تۇر. وسىنداي ماڭىزدى ساتتە ماقسۇت، شاماسى، ءوزىنىڭ «اۋىلىنا» بەيمارال قالىپتا كەتىپ قالعان بولار، ال سەن، ىڭعايى، جالعىز سەندەلىپ جۇرگەن شىعارسىڭ. سوڭعى ۋاقىتتاردا سەنىڭ ءوز «رۋحىڭدى» جوعالتىپ العانىڭ تاڭعالدىرادى.
ماسەلە بىلاي بولىپ تۇر. ماسكەۋگە كەلگەننەن سوڭ مەن زينوۆەۆپەن جانە كومينتەرننىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمەن كورىستىم. ولار مەنى سىرتتاي-اق شىعىس ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىنداۋدى جانە ماعان تاياۋ شىعىستى (تۇركيا، ارابيا، سيريا جانە ت.ب.) تاپسىرۋدى شەشىپ قويىپتى. بىراق مەن تاياۋ شىعىستان كەسىمدى تۇردە باس تارتتىم دا، ماعان ورتاڭعى شىعىستىڭ (ورتا ازيا، باتىس قىتاي، اۋعانستان، پەرسيا) تاپسىرىلۋىنا قول جەتكىزدىم. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە شىعىس ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. بىردەن تۇركىستانعا بارۋعا قاسارىسا ارەكەتتەنگەن ەدىم، بىراق زينوۆەۆ 5-ءشى شىلدەدە بولاتىن 5-ءشى كونگرەسكە دەيىن ماسكەۋدە قالۋىم قاجەتتىگىنە جانە وسى كونگرەسكە دايىندىق جاساۋ ءۇشىن ءبارىمىزدىڭ كۇش قوسىپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەكتىگىنە يلاندىردى. جۇمىس شىنىندا وتە قىزىق. ول ماعان تۇركىستانعا بارۋىما وسى كونگرەستەن كەيىن رۇقسات ەتۋگە ۋادە بەردى، مەن كەلىستىم. كۇللى شىعىس بويىنشا قازىر جاندانعان جۇمىس جۇرۋدە. شىعىس بولىمدە باسقاراتىن بولامىز. مەن بارلىق ماسەلەدەن حاباردار بولام. جىگەرلەنە جۇمىس ىستەپ كورمەكپىن. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ماتەريالدارمەن تانىسىپ، ادەبيەت جازاتىن بولامىن، سونداي-اق تۇركىستان مەن كيرگيزيا (قازاقيا - ب.ق.) جايىندا گازەتتەرگە جيىرەك ماقالالار جازباق ويدامىن. زينوۆەۆ تسەكانىڭ (ورتالىق كوميتەتتىڭ - ب.ق.) ماعان دەگەن كوزقاراسى جاقسى ەكەنىن، بىراق تكپ-نىڭ (تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ - ب.ق.) قازىرگى توبەسىندە وتىرعاندار (ارينە، ۆارەيكيستەن باسقالارى) قارسى بولعانىن ايتتى، ايتپەسە، قازىر-اق قايتارعان بولار ەدىك دەيدى».
الايدا جازدا تۇرار تۇركىستانعا ەمەس، كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلەتتى وكىلى رەتىندە مونعولياعا جىبەرىلەدى...
ول قابىلبەككە جولداعان حاتىندا ودان ءارى: ماسكەۋگە «كەلگەن بەتتە پەتەرسكە (گپۋ-گە) (ساياسي باس باسقارماعا - ب.ق.) كىردىم دە، «بىرلىك تۋى» تۋرالى جانە بارلىعى جايىندا ايتىپ بەردىم، - دەپ جازادى. - وندا اۋدارماشى بار، سوعان «اق جولدىڭ» بارلىق باسىلعان ماتەريالدارىن جانە باسقالاردى ءتارجىمالاۋدى تاپسىردى. بۇدان ءتورت ايداي بۇرىن ماعجاننىڭ جيناعى قازاندا باسىلىپتى، بىراق گپۋ تاركىلەپ، تىيىم سالعان ەكەن. سوعان قاراماستان، ونى قوجانوۆتىڭ العىسوزىمەن تۇركىستاندا شىعارعان. قازىر بەلگىلى ءبىر ءىس قوزعالدى، جاقىندا تسككا رك-عا (بۇل اببرەۆياتۋرانى اجىراتا المادىم، شاماسى قاتە جازىلعان تسكك - ركي بولار; پارتيانىڭ ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى مەن جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالكوماتىنىڭ بىرىككەن پارتيالىق-مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورگانى 1923-1934 جىلدارى سولاي اتالعان - ب.ق.) بەرىلەدى، پەتەرس بۇعان وتە قىزىعىپ قالدى.
وسىعان بايلانىستى تسككا (وبك، ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى - ب.ق.) باسشىلارىمەن تۇسىنىسپەك ويدامىن. بىراق جاستار تۋرالى، ولاردىڭ اراسىندا قوجانوۆقا قارسى اشۋ-ىزا ءجۇرىپ جاتقاننان وزگە ەشتەڭە ايتپادىق. الاش-وردا مەن قوقان اۆتونوميالىق ۇكىمەتى، سونداي-اق ءتىلماشتار تۋرالى «پراۆداعا» بىرقاتار ماقالا باستىرۋدى جوبالاپ وتىرمىن. ايتپاقشى، «دني» بەتتەرىندە شوقاەۆتىڭ ۇزاق ماقالاسى بار. بۇل گازەتتەر تسك كپ-دە (تكپ وك، تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە - ب.ق.) بار عوي دەيمىن. سەن ولاردى قولعا ءتۇسىرىپ، ءبىزدىڭ ادامدارعا كورسەتسەڭ عوي، مەن تۋرالى شوقاەۆتىڭ نە ايتاتىنىن ءبىلسىن».
«دني» («كۇندەر») - قىزىل رەسەيدەن قاشقان ەميگرانتتاردىڭ 1922 جىلدان بەرليندە شىعا باستاعان گازەتى، ونىڭ رەداكتورى بۇرىنعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پرەمەرى الەكساندر كەرەنسكي بولاتىن. وزىنە جاقسى تانىس وسى ليبەرال-دەموكراتتىڭ گازەتىن مۇستافا شوقاەۆ مىنبەر رەتىندە پايدالانعان ەدى. تۇركىستانداعى كەڭەس تىنىس-تىرشىلىگىنە بايلانىستى سىني جۇمىستارىن ەميگرانتتىق وزگە باسىلىمدارمەن قاتار سوندا دا ءجيى جاريالاپ تۇرعان.
«ماعان بىردە ءبايدىلدين مەن تاعى ءبىر جاس قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ءبىرى كىردى. ولار ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى ارقىلى قازاق تىلىندە ماركسيستىك جۋرنال شىعارماقشى. الاش-وردانى جانە ماعجان مەن باسقالاردى اشكەرەلەۋدى وزدەرىنە مىندەت ەتىپ قويماقشى».
ءابدىراحمان ءبايدىلدين - رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىنداعى الاششىل جاستاردىڭ ءبىرى. ءادىلوۆتىڭ كورسەتۋلەرىنە قاراعاندا، ول ءبايدىلدين ەكەۋى ادەپكىدە جاقسى قارىم-قاتىناستا جۇرگەن. كولچاك ديكتاتۋراسى كەزىندە دىنشە ومبىدان قاشۋعا ءماجبۇر بولادى، سول شاقتا ءابدىراحمان ونى قىزىلجار جاقتاعى اۋىلىنا اپارىپ جاسىرعان. مۇنىڭ جاي-جاپسارىن ءابدىراحمان 1929 جىلى پارتيادان شىعارىلۋىنا بايلانىستى ولكەكومعا جازعان شاعىم-ارىزىندا تولىق بايانداعان. الايدا، كەيىن ارالارى سۋىعان ەكەن، دىنشە كورسەتۋلەرىندە ونى «بۇرىنعى دوسىم» دەپ اتايدى.
ءابدىراحمان قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان باتىل ءسوز سويلەگەن جىگىت. بىراق، كەيىن، بىرتىندەپ ۇلتشىلدىق باعىتقا قاتال سىن ايتا باستايدى، تازا بولشەۆيكتىك جولعا تۇسەدى. تۇرار موڭعوليادان كەلگەندە وعان جاقىن بولعان. دىنشە تۇراردىڭ تۇركىستان كەزەڭىندە دە، اسىرەسە قازاقستانعا ورالعانىندا دا ساق جۇرگەنىن، ۇلتشىلدارمەن جولىقپاۋعا تىرىساتىنىن، ال ءابدىراحمان ەكەۋىنىڭ ۇيلەرىنىڭ قاتار بولعانىن كورسەتەدى.
كەڭەستىك رەپرەسسيا ماشيناسى وتە «جەمىستى» جۇمىس اتقارعان 1937 جىلى رەسەي فەدەراتسياسى حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سوۆەتتىك باقىلاۋ ۋاكىلىنىڭ وزبەكستان بويىنشا ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆ تا قارماققا ءىلىندى. قىرىمدا دەمالىپ جاتقان جەرىندە، 21 مامىردا تۇرار، دەمالىسىن قىرىمدا وتكىزىپ قايتقان بەتتە، تاشكەنتتە، 20 شىلدەدە سۇلتانبەك تۇتقىندالىپ، ەكەۋى دە ماسكەۋ تۇرمەسىنە اكەتىلدى.
سول جىلدىڭ سوڭىندا (دەرەك ەكى ءتۇرلى: 29 قاراشادا، نە 27 جەلتوقساندا) قىزمەتسىز جۇرگەن اقىن ماعجان جۇماباەۆ الماتىدا قاماۋعا الىندى. ونىڭ نكۆد تەرگەۋشىسىنە 1938 جىلعى 6 قاڭتاردا بەرگەن كورسەتۋىندە وسى ەكى قايراتكەر تۋرالى مىنەزدەمەسى بار. تۇتقىننىڭ ايتۋىنشا، تۇرار وتە ساق جانە مانساپقور بولىپتى، ال سۇلتانبەك ۇلتتىق ماسەلەلەردى تاباندى بىرىزدىلىكپەن جۇرگىزگەن. جانە ەكەۋى قىزمەتتەرىندەگى كەلىسپەۋشىلىكتەر كەزىندە، قۇددى، ءبىر-بىرىنە قول كوتەرۋگە دەيىن بارادى ەكەن.
مۇنداي جايتتەر ورىن السىن-الماسىن، سولاي ىسپاتتايتىن ۇزىنقۇلاقتار جايىندا ماعجان تاشكەنتتەن ماسكەۋگە وقۋعا اتتانعان 1923 جىلعا دەيىن ەستۋى ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا، ولار كەيبىر جەكەلەگەن ماسەلەلەردە شەكىسسە دە، ءىرى ىستەردە ءبىر جاعادان مويىن، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا بىلگەن. ماسەلەن، ءوزىنىڭ ۇلت قايراتكەرلەرىن سىناۋعا قۇرىلعان باياندامالارىندا ف.ي.گولوششەكين تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قوجانوۆ پەن تۇركرەسپۋبليكا حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى رىسقۇلوۆتىڭ 1922 جىلى قارقارالىدا تۇتقىندالعان «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارا ءتۇسىپ، تاشكەنتتەن ماسكەۋگە، ستالين جولداسقا جەدەلحات جولداۋعا دەيىن بارعانىن اتاپ ايتقان بولاتىن.
ولار جەكە ومىردە دە ءبىرىن ءبىرى جاتسىنباعان. تۇرار كەزىندە سۇلتانبەككە ەسكەرتكىش رەتىندە تارتقان سىي-بۇيىمدى 1994 جىلى زيبا سۇلتانبەكقىزى وسى جولدار اۆتورىنا بەرگەن ەدى. رەپرەسسيا شىرعالاڭدارىندا دا ايرىلماي، كوزدىڭ قاراشىعانداي ساقتاپ كەلە جاتقان وتباسىلىق رەليكۆيانى ءبىز تەبىرەنە، ەكى تۇلعانىڭ دوستىعىنىڭ ءبىر كۋاگەرى رەتىندە، اينالدىرا قاراعانبىز...
قابىلبەككە جازىلعان حاتتى ارمەن قاراي وقىلىق. تۇرار اتالمىش حاتتا ابدىراحمەن مەن ونىڭ سەرىگى: «بىراق، سونىمەن بىرگە، سەيفۋللينشىل «دەماگوگتەرگە» (ولاردىڭ تۇسىندىرۋىنشە) قارسى كورىنەدى»، - دەپ جازادى. بۇل ورايدا تۇرار ولاردىڭ قاتەلىگىن تۇزەتكەن ءتارىزدى. «مەن ولارمەن ۇزاق اڭگىمەلەستىم، - دەيدى ودان ءارى. - قوجانوۆتى جانە «الاش-وردانى» اشكەرەلەۋ كەرەكتىگى جايىندا وي ءوربىتتىم. ولار ءتىپتى قوجانوۆ توبى مەن «الاش-ورداعا» بايلانىستى تاشكەنت جاستارى اتىنان جازىلعان باياندامانىڭ كوشىرمەسىن دە وقىدى. جالپى ماقۇلدادى».
ماتىنگە قاراعاندا، «تاشكەنت جاستارى اتىنان جازىلىپ» ءتيىستى ورىندارعا جىبەرىلگەن باياندامانىڭ كوشىرمەسى ءوز قولىندا بولعان ءتارىزدى. باياندامانى ماقۇلداعان جىگىتتەر تۇراردى وزدەرى اشپاق «وسى جۋرنالدىڭ باسىندا تۇرۋعا شاقىرادى». الايدا تۇرار مۇنداي ۇسىنىسقا كەلىسپەگەن ەكەن: «بىراق ماعان بۇل ىسكە نازىرمەن ءبىر مەزگىلدە قاتىسۋ ۇنامايدى». ءنازىر تورەقۇلوۆ - كسرو حالىقتارى ورتالىق باسپاسىنىڭ ديرەكتورى. ىڭعايى، 1920 جىلى تۇركرەسپۋبليكادا جاسالعان وزگەرىستەرگە بايلانىستى، ارالارىندا ءبىر سالقىندىق، الدە ءبىرىن ءبىرى جاقتىرماۋشىلىق سەزىم ساقتالىپ قالعان سەكىلدى.
«سوسىن ولارمەن بىرگە جاندوسوۆپەن كورىستىك». تۇركىستاندا بەلسەندى قىزمەت اتقارىپ كەلىپ وقۋعا تۇسكەن رەۆوليۋتسياشىل قايراتكەر وراز جاندوسوۆ بۇل كەزدە ماسكەۋدەگى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىن بىتىرەر الدىندا تۇرعان. نەمەسە، بالكىم، وقۋدى ءبىتىرىپ، قازاق وبكومىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىلىگى قىزمەتىنە كىرىسكەلى جۇرگەن شاعى شىعار.
«مەن ءبارىن ايتىپ بەردىم دە، قوجانوۆ پەن ونىڭ توبىنىڭ قيتۇرقىلىعىن اشكەرەلەدىم. ول ءبارىن دۇرىس جانە فاكتىلەرگە سايكەس دەپ تاپتى، بىراق، شاماسى، شەشىمدى تۇردە ات قۇيرىعىن ۇزۋگە «قينالادى». قوجانوۆقا ونىڭ ىستەرىن ۇناتپاعان حاتتاردى جاندوسوۆ تا جازعان كورىنەدى، - دەپ حابارلادى تۇرار قابىلبەككە، - الايدا ول قوجانوۆتان وسى ۋاقىت بويى ءبىر دە ءبىر حات الماعانىن ايتتى. مەن جاندوسوۆقا سافاربەكوۆ پەن ابدۋراحمان تۋرالى ايتپادىم، تەك ونىڭ بارلىق وزگەشە ويلاۋشىلارعا جاساپ وتىرعان «قۋعىنى» جايىندا عانا ايتتىم. سونىمەن، ول بارلىعىمەن بىرگە «الاش-وردانى» اشكەرەلەيتىن جۋرنال شىعارۋعا ۋادە بەردى. بىراق قوجانوۆپەن بايلانىسىن ۇزە مە، جوق پا - بەلگىسىز. ال مۇمكىن قۇپيالاپ قوجانوۆقا حات جازىپ، ەسكەرتىپ قوياتىن شىعار - بەلگىسىز. جالپى، قازىر شەشۋشى ءسات تۋىپ كەلەدى».
تۇرار ودان ءارى، قابىلبەككە جازعان سول حاتىندا، سول كەزگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلىنەن بىزدەر ءۇشىن تاعلىمدى ماعلۇمات بەرەدى. «جاقىندا قۇرامىندا پوپوۆ، پەتەرس جانە باسقالار بار كوميسسيا قازاقياعا بارىپ قايتتى، - دەيدى ول قابىلبەككە. - پەتەرس جاندوسوۆقا قازاقيا تۋرالى بايانداما جانە ءوزىنىڭ بولجامدارىن جازىپ بەرۋدى تاپسىردى. اناۋ بايگەلدينوۆپەن جانە باسقالارمەن اقىلداسىپ، جازدى دا، مەنى قازاقياعا حالكومكەڭەس باسشىلىعىنا جىبەرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتۋمەن اياقتادى. بىراق ول جاقتا، ىڭعايى، سەيفۋللين قارسىلىق ءسوز ايتقان سياقتى. پەتەرس بارعان جەرىندە ماسەلە جايىن سۇراستىرعان ەكەن، سوندىقتان شىعار، باياندامانى دۇرىس جازىلعان دەپ تاپتى.
ءاربىر توپتى جەكەلەپ شاقىرا وتىرىپ، كوميسسيا مەنى ءنازىر تورەقۇلوۆپەن جانە قوجانوۆپەن سالىستىرىپ قارادى. بارلىق باعىتتاعى قازاق قىزمەتكەرلەرى سوڭعى ەكەۋىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، مەنى جاقتاپ سويلەدى. وسىعان سايكەس، پەتەرس پەن كوميسسيا مەنى جۇمىسقا قازاقياعا جىبەرۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزدى، بىراق ناتيجەسى بەلگىسىز. مۇنى ماعان پەتەرستىڭ ءوزى ايتتى. شاماسى، ءبىزدىڭ قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ بىرقاتارى تاباندى تۇردە مەنى سۇرايتىن ويدا، الايدا كومينتەرن تىستەسەتىن بولادى، ول دا ماعان جارماسىپ قالدى عوي. مەن ءوزىم مەيلىنشە باس تارتىپ باعام عوي دەپ ويلايمىن، ال ەگەردە بارا قالسام، وندا قالىپتى جۇمىس ىستەۋدىڭ بارلىق جاعدايى جاسالۋىن شارت ەتىپ قويام. جانە تەك پارتيالىق جۇمىس جەلىسىمەن عانا، وزىممەن بىرگە 10 تىڭعىلىقتى قىزمەتكەردى الا بارام، بىراق ازىرگە باس تارتا تۇرامىن».
تاعى ءبىر اقپارات بەلگىلى كومسومول جەتەكشىسى عاني مۇراتباەۆتىڭ ماسكەۋگە ىسساپارمەن بارعان ءبىر ءساتى جايىندا: «وسىندا مۇراتباەۆ تا بولىپ كەتىپتى، ءسويتىپ ول قازاقتىڭ كوممۋنيسشىل جاستارى («كير.كوم.مولودەجي») اراسىندا جارىلىپ-بولىنۋشىلىك جاساۋعا تىرىسىپتى. ازىرگە كوپشىلىك سونىڭ جاعىندا، بىراق ءبىز وسى جاستاردى ءوز جاعىمىزعا شىعارىپ الۋ ءۇشىن جۇمىستى ەندى باستايمىز».
تۇرار حاتتىڭ بايانداۋ بولىگىن وسىمەن اياقتايدى دا، قابىلبەككە: «ەندى ساعان مىنانداي ءوتىنىش بار»، - دەپ، 28 تارماققا تۇجىرىمدالعان ء(ادىلوۆ 1928 جىلعى تەرگەۋدەگى كورسەتۋىندە «ديرەكتيۆالار» دەپ اتاعان) تاپسىرمالارىن جازادى. ولاردىڭ مازمۇنى مىنانداي:
«1. ەڭ الدىمەن قازاق جاستارى («كير.مولودەجي») باياندامالارىنىڭ ناتيجەلەرى جايىنان جانە بۇل ىستە سەندەردىڭ نە جاساعاندارىڭدى تولىق ايتىپ شۇعىل حات جاز دا، ءبىر تىڭعىلىقتى كوممۋنيست ارقىلى بەرىپ جىبەر.
2. ءىستىڭ بارىسىنا قاتىسسىز، سەندەرگە (10-15) قىزمەتكەرگە شۇعىل تۇردە ماتەريالدار تىركەلگەن وسى رۋحتاعى بايانداما قۇراستىرىپ، وبك-گە جولد. ياروسلاۆسكيگە جولداۋ كەرەك.
3. سونىڭ ءوزىن، سونداي باياندامالاردى باسقالاردان دا جولداتىڭدار، قوجانوۆتى قورشاعان ادامداردىڭ ءتىزىمىن مىنەزدەمەمەن بىرگە جىبەرىڭدەر.
4. وسى تاقىرىپقا ماسكەۋ جانە تۇركىستان گازەتتەرىنە بىرقاتار ماقالا جازىڭدار. ەگەر ماقسۇت كەتىپ قالسا، ونى اۋىلدان شۇعىل شاقىرتىپ ال - تاشكەنتتە جۇمىس ىستەسىن. باتىل ارەكەتكە كىرىسۋ كەرەك.
5. الدەقانداي اڭگىمە تۋى ىقتيمال ادامداردان ىرگەڭدى اۋلاق سال.
6. كەڭ كولەمدە ۇگىت جۇرگىزۋ جولىمەن وزىڭە تازا ءپرينتسيپتى-يدەيالىق نەگىزدە جاقتاستاردى كوبەيت.
7. جەرگىلىكتى گپۋ-گە (ارينە) شىن مالىمەتتەر بەرۋدەن ايانباڭدار.
8. ەگەر جاستار سونداعى (30 پاراققا) جازىلعان باياندامانى بەرمەگەن بولسا، سەندەر وزدەرىڭ قول قويىڭدار دا، شۇعىل ماسكەۋگە وبك-گە سالىپ جىبەرىڭدەر. ەگەر بارلىق دانالارى جوعالىپ كەتكەن بولسا، ماعان تەلەگرافپەن حابارلاڭدار، مەن وزىمە العان كوشىرمەنى جىبەرەمىن.
9. ەگەر جاستار پايدالانباعان بولسا، وندا مىندەتتى تۇردە «بىرلىك تۋىنىڭ» سول نومىرلەرىن (تاۋىپ الىڭدار) سالىپ جىبەرىڭدەر.
10. قوجانوۆتىڭ جالعان اگەنتتەرى تۋرالى گپۋ-دە ماسەلە كوتەرىڭدەر، ولار مەنىڭ سوڭىمنان قانشا اڭدىدى، سولاردىڭ بىرەۋى ء(تۇرىن تانيمىن) قازالىعا دەيىن كەلدى. ولار شاماسى گپۋ-گە تولىپ جاتقان جالعان مالىمەت بەرگەن بولار.
11. وزبەك قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارىمەن، راحيمباەۆتى دا قالدىرماي، تۇگەل سويلەسىڭدەر دە، كەشەگى كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردى قولداۋدىڭ قىلمىس ەكەنىن نۇسقاپ ايتىڭدار.
12. قوجانوۆ تاعايىنداپ جاتقان ادامنىڭ ارقايسىسىن جانە ولاردىڭ قيتۇرقى سىرىن اشكەرەلەڭدەر.
13. كۋساتوۆتىڭ ماقالالارى بار «اق جولدىڭ» نومىرلەرىن وبك ءۇشىن اۋدارماسىمەن تاۋىپ، نەمەسە، ەڭ دۇرىسى، ماعان جىبەرىڭدەر، سونداي-اق 1921-1922 جىلدارعى «اق جولدى» تابىڭدار.
14. مۇمكىن بولعانىنشا، ءوزىمىز بەلگىلەگەن جوسپاردى تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت - ءبىز قانشا مارتە تالقىلاعان ەدىك قوي، ال ەندى بەينە-ءبىر كۇيرەپ قالعان ءتارىزدى بوپ تۇر.
15. وبك-گە، سونداي-اق، الاش-وردا قايراتكەرلەرىنىڭ تولىق ءتىزىمىن، ولاردىڭ الىپ وتىرعان لاۋازىمدارىن تىزبەلەپ تۇرىپ قوسىپ جىبەرىڭدەر.
16. مەن ورىنبوردا سەيفۋللينگە باردىم دا، ونىمەن سويلەسىپ ۇلگەردىم. ولار ءوز تاراپىنان شارا قولدانۋعا جانە وبك-گە ماتەريالدار جىبەرۋگە ۋادە ەتتى.
17. «بىرلىك تۋىلىقتارعا» قارسى شەشىمدى تۇردە اشىق قارسى شىعۋدان قىسىلماي، ءوز قىزمەتكەرلەرىڭمەن بايلانىس جاساپ تۇرۋعا تىرىسىڭدار.
18. قوجانوۆ پەن ونىڭ ادامدارى، شاماسى، الدەن ءبىلىپ العان شىعار، الاشوردالىقتاردى ەسكەرتىپ، قۇجاتتاردى تىعىپ تاستاعان جانە جويىپ جىبەرگەن بولار. ول ءتىپتى باسپاسوزدە الاش-ورداعا قارسى ماقالا دا جاريالاۋى مۇمكىن: ولارعا ماماندار رەتىندە قارايمىن جانە ت.ب. دەپ. مۇنداي سوزدەردىڭ ءبارىنىڭ جولىن قيىپ، الدىن الىپ وتىرۋ كەرەك. ونىڭ اقتالۋىن سونداي ادىسپەن قازىردەن باستاپ السىرەتۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، گپۋ ارقىلى ارەكەت ەتىڭدەر. وزدەرىڭ پايدالانا الماعان ماتەريالداردى شۇعىل تۇردە ماعان سالىپ جىبەرىڭدەر.
19. ەگەر مۇمكىندىك تۋسا، ماسكەۋگە وزدەرىڭنىڭ حاتتارىڭمەن بىرگە بىرەۋدى جىبەر. قالاي بولعاندا دا، ۇيىقتاماڭدار، بولىپ جاتقان جايتتەردى حابارلاپ تۇرىڭدار.
20. شەبالداەۆ وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن جوق. مەن ابدەن قايران قالام، بۇل جاستار نەتكەن قورقاق جانە قالايشا شەگىنشەكتەي بەرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وبك-گە ماتەريال جىبەرگەن جوق، بۇل اقىماقتىقتىڭ بارىپ تۇرعان جوعارعى شەگى نەمەسە ولار كونتر-رەۆوليۋتسيونەرلەرگە مالايلىققا تۇسكىسى كەلەدى، قايداعى كوممۋنيستەر ولار.
21. 1916 جىلعى كوتەرىلىس ماتەريالدارىن مۇراعاتتان الۋعا قاتىستى مەن ارنايى ۆارەيكيسكە حات جازدىم. الىپ، ماعان سالىپ جىبەرۋگە تىرىس. سوسىن تىنىشباەۆتان پاتشا اتىنا [بەرگەن حاتىن] جانە ماتەريال دا سۇرا - مەن تەزدەتىپ كەرى سالىپ جىبەرەم. ماعان اشەيىن باستاعان ەڭبەگىمدى اياقتاۋ كەرەك. سونداي-اق اۋدارماشى ابۋ باكيروۆتا (حالكومكەڭەستە) مەنىڭ «رەۆوليۋتسيا جانە تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى» اتتى كىتاپشامنىڭ ەكىنشى داناسى بار. اۋدارماسىمەن بىرگە ال دا، ارنايى ادامنان بەرىپ جىبەر. حاتتى كىم بوسا سوعان بەرۋگە بولمايدى.
22. حاتتى مۇمكىندىگىنشە جيىرەك جاز، ءار پويىزبەن، بىراق پوشتامەن ەمەس، ادامدار ارقىلى جىبەر.
23. تەلەگرافتان ءبىل، سادوۆايا، 11, قابىلبەك اتىنا جىبەرىلگەن ەكى تەلەگراممانى سەنىڭ نەگە الماعانىڭدى انىقتا. (ەگەر سەن ولاردى الماعان بولساڭ).
24. وتباسىمنىڭ ماسكەۋگە شىعۋىنا جاردەم كورسەت (پويىزعا وتىرعىزۋ جانە س.س.).
25. مەنىڭ قاعازدارىم مەن كىتاپحانام دوسمۇحامەدوۆتە قۇلىپتالاتىن ورىنعا تىعىلسىن، سوعان شارا قولدان، بۇل ماعان الاش-وردالىقتاردىڭ قۇپيا قاعازدارىن قالدىرىپ كەتىپتى دەيتىن اڭگىمەلەردەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن قاجەت. ەگەر سەن تاشكەنتتە تۇراقتى تۇراتىن بولساڭ، وندا ولاردى وزىڭە تاسىپ ال، بىراق قۇلىپتاپ قويىپ، ەشكىمگە بەرمەۋ شارتىمەن.
26. جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىندا جەر-جەردە نە ىستەلىپ جاتقانىن جاز.
27. وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر اراسىندا، ورتا ازيا بيۋروسى مەن كپت ورتالىق كوميتەتىندەگى قىزمەتكەرلەر اراسىندا جانە س.س.
28. مەنىڭ وسى وتىنىشتەرىمنىڭ ءبارىن، مارحابات، مىندەتتى تۇردە ورىندايتىن بول. مەن ناتيجەلەردى توسىپ وتىرامىن.
سەنىڭ تۇرارىڭ».
حاتتىڭ كوشىرمەسىن شىعىس ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى دياكونوۆ راستاعان.
وسى نەگىزگى حاتقا قوسىپ، تۇرار قابىلبەككە تاعى ءبىراز ۇسىنىستار جازعان كورىنەدى. «قابىلبەك، جازعاندارىما قوسىمشا، مىنالاردى دا ورىنداۋ كەرەك» - دەپ باستاپ، تاپسىراتىن جايتتەرىن تىزبەلەيدى.
«جاستار بەرگەن باياندامالاردىڭ قانداي سيپاتتا بولعانىنا قاراماستان، مىندەتتى تۇردە سەندەر وزدەرىڭنىڭ 10-15 ادامىڭمەن بىرگە، ءبىرشاما باسقاشا مازمۇندالعان ارىزداردىڭ بىرنەشەۋىن جىبەرىڭدەر، ويتكەنى مۇنداي ماڭىزدى ىستە نەعۇرلىم كوپ كىسىنىڭ ءوز ويىن ايتقانى ماڭىزدى. ال سەندەرگە، بىرقاتار تۇلعالارعا دا ارالاسۋ قاجەت. ەگەر تەك جاستارعا ءۇمىت ارتىپ قالار بولساڭدار، بۇل جەتكىلىكسىز بولادى. تۇپنۇسقانى ركپ وبك-گە (رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا -ب.ق.), ال وزگە تۇپنۇسقالاردى كپت وبك-گە (تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا -ب.ق.) جىبەرىڭدەر. مۇنى مىندەتتى تۇردە جاساۋ كەرەك. قوجانوۆ توبىنىڭ قيتۇرقىلىقتارىن اشۋ ىسىنە، سونىمەن قاتار ءبىر پىكىرلى شىنايى كوممۋنيستەردىڭ ورنىقتى توبىن(؟) - تۇپنۇسقادا: سوليدنوگو كاجرا(؟) - قۇرۋعا باسقا ادامداردى كوبىرەك تارتىڭدار. مۇمكىندىگىنشە ەسقاراەۆ سىقىلدى ادامداردىڭ بىرقاتارىن، قوجانوۆتىڭ ادامدارىن - قوجانوۆتان جىكتەپ ءبولىپ تاستاۋعا تىرىسىڭدار.
3. جاقسى كلۋبى بار قازاق ماركسيستىك ۇيىرمەسىن ەڭ بايىپتى تۇردە ۇيىمداستىرىڭدار دا، باسپاسوزدە «الاش-وردا» يدەولوگياسىنا قارسى ناۋقان باستاڭدار، 16, 17 جانە 18 جج. ۋاقىتتاردان تاريحي ۇزىندىلەر كەلتىرۋدەن ىركىلمەڭدەر. ءتىلماشتاردى، بايلاردى، وتەگەنوۆتەر تيپىندەگى ءبىزدىڭ اقسۇيەك اتقامىنەرلەردى ويرانداڭدار. يدەيالىق-ءپرينتسيپتى ماسەلەلەر بويىنشا كوبىرەك كۇرەسىڭدەر. سەندەردىڭ وزدەرىڭە ماركسيزمدى كوبىرەك وقىپ-ۇيرەنىپ، ونى تاباندى تۇردە قاتاڭ ومىرگە ەندىرۋ كەرەك. ءتىپتى جەكە اڭگىمەلەردە دە بۇل پوزيتسيا ەش بۇلجىماۋعا ءتيىس، سوندا ول بارلىق كوممۋنيسشىلدىككە باعدارلانعان ادال ادامداردى تارتىپ جينايدى.
4. تاعى دا ءبىز وزدەرىڭمەن بەلگىلەگەن جوسپاردى ەستەرىڭە سالامىن، «بىرلىك تۋىنا» قارسى ناۋقان تۇرعىسىنان.
5. قازاقتىكىنەن كەيىن كەزەككە وزبەكتەر اراسىنداعى قوقان اۆتونومياشىلارى تۋرالى ماسەلە قويىلادى. مۇندا دا شەشىمدى تۇردە ىرگەنى اۋلاق سالىپ، كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى.
6. ەگەر قولايلى احۋال بولا قالسا، كۇللى ءباسپاسوزدى باسىپ الۋعا جانە وعان قاتاڭ ماركسيستىك تاڭبا باسۋعا تىرىسىڭدار.
7. ەگەر ءوز ارالارىڭدا ءبىر-ەكى ناشار ەلەمەنتتەر تابىلا قالسا، ولاردىڭ دا ويرانىن شىعارىڭدار. بۇل جەردە، ەگەر كوممۋنيستىك تۇرعىدان ساي كەلمەيتىن بولسا، «وزىمىزدىكى» دەگەن ۇعىم بولماۋعا ءتيىس. وسىنداي ادامداردىڭ بىرقاتارىن ۇلگى رەتىندە ايىپتاڭدار. بۇل سەندەردىڭ دۇرىس باعىتتا ەكەندىكتەرىڭدى دالەلدەيدى.
8. وبكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى يشان ارقىلى جانە ت.س.س. قايتكەندە دە پارتيا سەزىنە دەلەگاتسيا وتكىزۋگە تىرىسىڭدار، قوجانوۆتىڭ ادامدارىن كەرى قاعىڭدار. وزبەك جاستارىمەن بايلانىسىڭدار، ءتىپتى رەجيمباەۆ پەن ونىڭ ادامدارىن دا، تىم بولماعاندا سەزد قارساڭىنا دەيىن، قوجانوۆتان وقشاۋلاڭدار.
9. ورتا ازيا بيۋروسى اينالاسىن (مەجلاۋكتى جانە باسقالاردى) حاباردار ەتىپ تۇرعان ارتىقتىق ەتپەيدى.
10. ۇيەزدەردى دايىنداۋعا شۇعىل كىرىسىڭدەر، كۇشتەردى جۇمىلدىرىڭدار، قالاي بولعاندا دا، قارسىلاستار قانداي ارەكەت ەتكەنمەن، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى.
11. مەنەن ج.ج. سافاربەكوۆكە، ابدۋراحمانوۆقا جانە باسقالارعا سالەم ايت. ولار باتىلىراق بولسىن دە. مەن ولارعا حات جازبايمىن، سەن اڭگىمەلەپ بەرەرسىڭ دەپ ويلايمىن. تەك مەنىڭ حاتتارىمنىڭ ءبارىن جىرتىپ تاستاۋ كەرەك، ارينە، تاپسىرمالاردى ەسكە ساقتاپ العاننان كەيىن.
12. گپۋ-دە قوجانوۆتىڭ ادامدارى اگەنت بولىپ قىزمەت ىستەپ ءجۇر، ءسويتىپ ولار ءبىر جاقتى ءسوز تاسۋمەن (توپشىلدىق ماقساتپەن) شۇعىلدانۋدا. مەن بۇل جايىندا ۆارەيكيسكە جازدىم، ماسەلەن، ءبىر جاس قازاق بىزبەن بىرگە قازالىعا دەيىن ءبىر پويىزبەن كەلدى. ورتالىق كوميتەت پەن گپۋ-گە، سونداي-اق ماسكەۋگە - پەتەرسكە قارسىلىق حات ەنگىزىڭدەر.
13. قانداي دا ءبىر جەردە قوجانوۆ توپتارىنىڭ ۇيىمداسۋى باستالىسىمەن، ىزىنشە كپت ورتالىق كوميتەتىنە استىرتىن اقپارات بەرۋ كەرەك.
14. مارحابات ەتىپ، مىندەتتى تۇردە مۇراعاتتان مىنالاردى تاپشى: ا) تسۋاردەلو (؟) يومۋدتار مەن حيۋا تۋرالى، ب) تسۋاردەلونىڭ اسكەري سەكتسياسىنان - زاكاسپي وبلىسى بويىنشا 1916 جىل جاعدايى جونىندەگى ءىس، ۆ) سونداي-اق تىنىشباەۆتان - كۋروپاتكيننىڭ پاتشاعا بەرگەن بايانداماسى بارلىق ماتەريالدارىمەن.
15. گپۋ-گە، كپت وك-گە جانە ماسكەۋگە وبك مەن گپۋ-گە - پەتەرسكە قوجانوۆ ساۋداعا سالىپ جۇرگەن جانۇزاقوۆ تۋرالى تاريحتى جازىپ جىبەرىڭدەر. جانۇزاقوۆ - قىرعىز (ماتىندە: كارا-كيرگيز - ب.ق.), ەسەر (تۇركاتكوم مۇشەسى بولعان جوق، بىزبەن ءجاي عانا قاتارداعى قىرعىزداردىڭ ءبىرى رەتىندە جۇمىس ىستەدى), بىراق ءبىز وعان اسا سەنبەيمىز. قوجانوۆ اتىپ تاستايدى دەپ قورىققاننان باسماشىلارعا قاشقان. ولاردىڭ اراسىنداعى جەكە باس ارازدىعىن (كوشەدەگى توبەلەستى) ايتىپ بەرىڭدەر، سوسىن جانۇزاقوۆتىڭ بەرى اۋىسۋىن جانە قوجانوۆتىڭ ايداپ سالۋىمەن اتۋ (الىمبەكوۆتى).
سوسىن شەريحاننىڭ ونىڭ ايەلىنە زورلىق جاساۋى. وزدەرىڭنىڭ (اۋىل) جانۇزاقوۆقا جاۋلاسۋلارىڭدى جانە، ارينە، ونى ساۋداعا سالۋعا بولمايدى، بىراق الىمبەكوۆتى، قاراباەۆتى پايدالانىپ قالۋعا تاعى بولمايدى.
16. مەنىڭ وتكەن جولىمدى جاريا ەتىڭدەر (سەندەرگە مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەندەرىڭدى (16, 17 [جىلدار] جانە ت.ب.), مەنىڭ اۆتونومياشىل، الاش-ورداشىل جانە ت.ب. بولماعانىمدى اشىق ايتىپ ءجۇرۋ كەرەك).
17. توپتىڭ ءاۆانتيۋريسى، ىسكەر ەمەس ادام رەتىندە قوجانوۆتىڭ حالىق الدىندا بەدەلىن ءتۇسىرۋ كەرەك. مىسال رەتىندە ەشتەڭە ىستەلمەي جاتقان قازىرگى جاعدايدى الىڭدار، بىراق پارتياعا جالپىلاپ تيىسپەي، قوجانوۆتى جانە باسقالاردى كىنالاڭدار.
18. تۇركىستانداعى 16, 17, 18 جج. اۋليەاتا ۇيەزى بويىنشا بىرقاتار ماقالا جازۋدى تاعى دا ۇسىنامىن. يستپارتقا، گازەتتەرگە ءجيى-ءجيى ماقالالار جازىڭدار.
19. ماعان مىندەتتى تۇردە 1921 جىلعى «اق جول» جانە تاعى «بىرلىك تۋى» نومىرلەرىن تاۋىپ بەرىڭدەر.
20. مەن مۇندا شارا قولدانىپ جاتىرمىن. وسىنداعى قازاق مەن وزبەك كوممۋنيستەرىن ءبىز العان باعىت جايىنان حاباردار ەتەمىن، تابىس بولادى دەپ ويلايمىن. مۇراتباەۆ وسىندا ۇگىتتەپ جۇرسە دە، جوندەيمىز دەپ ويلايمىن. ازىرگە، ساۋ بول. (تۇرار)».
***
العاشقى حاتقا قوسىمشا رەتىندە جازىلعان بۇل حات تا رەسەي مۇراعاتىندا راستالعان كوشىرمە تۇرىندە ساقتالعان. جازىلعان ۋاقىتى - 1924 جىلدىڭ مامىر ايى. كۇنى كورسەتىلمەگەن. زەرتتەۋشى ح.تۇرسىن «حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق ەليتا قىزمەتىندەگى ساياسي تارتىس» دەگەن ەڭبەگىندە رگاسپي-ءدىڭ 17-ءشى قورىندا ساقتالعان قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ: «ت. رىسقۇلوۆتىڭ ق. سارمولداەۆقا تاشكەنتتەن، ماسكەۋدەن جازعان ەكى حاتى... ساياسي باس باسقارمانىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى پەتەرستىڭ ستالينگە وسى حاتتارعا بايلانىستى جازعان مالىمدەمەسىندە... تاشكەنتتە دوسمۇحامەدوۆتىڭ پاتەرىنەن تابىلعاندىعى ايتىلادى»، - دەپ كورسەتكەن.
ەكى حاتتىڭ دا (دۇرىسىندا، ەكىنشىسى قوسىمشا بولعاندىقتان، ءبىر حات دەپ تانۋ ءلازىم) رەسەي مۇراعاتىنا راستالعان كوشىرمەسى تىگىلگەن. ايتسە دە، بۇل حاتتىڭ (حاتتاردىڭ) سول قالپى قۇزىرلى مەكەمەلەردە الدەقانداي تالداۋعا تۇسكەنى، قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلدانعانى تۇسىنىكتى. قانداي؟ تۇپنۇسقا، جوعارىداعى مالىمەتتەردەن بايقالاتىنداي، جولدانعان يەسىنە - ورتا ازياداعى جاۋاپتى قىزمەتكەردەردىڭ ءبىرى قابىلبەك سارىمولداەۆقا جىبەرىلگەن بولۋعا كەرەك. ول الدى ما ەكەن؟ السا، قانداي ارەكەت جاساعان؟ مۇنىڭ ءبارى بولاشاق زەرتتەۋشىلەردى جاڭا ىزدەنىستەرگە جەتەلەپ قالۋى عاجاپ ەمەس. بارشاعا بەلگىلى، سارىمولداەۆ تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى...
***
1924 جىلعى مامىر ايىندا قابىلبەككە جازىلعان اتالعان حاتتاردان (حاتتان) بۇرىن، سول جىلعى ساۋىردە تۇرار رىسقۇلوۆ ي.ۆ.ءستاليننىڭ اتىنا بىرنەشە حات بەرگەن.
تاريحشى حازىرەتالى تۇرسىن ولاردى بىلايشا جىكتەپ، سيپاتتايدى: «رك(ب)پ وك حاتشىسى ي. ستالينگە، ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى مەن باس ساياسي باسقارماعا 18 ءساۋىر 1924 ج. جولدانعان قۇجات ءۇش بولىمنەن تۇرادى. 1. نەگىزگى بايانداما، كولەمى - 26 بەت; 2. جولداما حات، كولەمى - 2 بەت; 3. انىقتاما، كولەمى - 4 بەت. ال 29 ءساۋىر كۇنى جولدانعان «الاش وردا تۋرالى بايانداماعا قوسىمشا» دەپ اتالاتىن قۇجاتتىڭ كولەمى 8 بەت. كۇن قۇرعاتپاي، ەرتەڭىنە ءستاليننىڭ اتىنا 3 بەتتەن تۇراتىن قوسىمشا حاتتى تاعى دا جولدايدى».
زەرتتەۋشى بۇل قۇجاتتاردىڭ اراسىندا «نەگىزگى بايانداما» عانا تۇراردىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇجىمدىق تۇرعىدا جازىلعانىن، ال وزگە حاتتاردىڭ بارىنە دە تەك ءوزى قول قويعانىن كورسەتەدى. وسىناۋ مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا «ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە المايتىن بىرقاتار سۋبەكتيۆتى كوزقاراستار بارلىعىنا قاراماستان»، دەرەكتىك ماتەريالدار باي ەكەنىن، ولاردى تىكەلەي كۋاگەردىڭ ءوزى بايانداپ وتىرعاندىقتان، «تاريحي قۇندىلىعى وتە جوعارى» دەپ باعالايدى. «سودان دا بۇل حاتتاردى قۇندى دەرەككوز رەتىندە پايدالانۋ تاريحي اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسەدى دەپ ەسەپتەيمىز، - دەيدى ح.تۇرسىن. - مازمۇنى كۇردەلى بۇل قۇجاتتار دەرەكتانۋلىق تۇرعىدا جان-جاقتى تالداۋدى قاجەت ەتەدى».
حازىرەتالى دۇرىس ايتادى، بىراق ءبىز ونداي اۋقىمدى جۇمىستى موينىمىزعا المايمىز. ءبىزدىڭ ماقسات ەتىپ وتىرعانىمىز - وقىرماندى تەك قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرۋ. وسى قاراپايىم مىندەتتى ورىنداپ شىعا الساق، وندا مۇنىمىز ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ سىندى ماڭىزدى ىسكە قوسقان ءبىر تامشى ۇلەسىمىز بولار ەدى دەپ ويلايمىز.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
