«اقىن جولى حالىق جولىمەن
قابىسا تابىسقان شاقتا ونىڭ وزىنە
ءولىم جوق، سوزىنە زامان-داۋرەن شەگى جوق».
مۇحتار اۋەزوۆ

«اقىن جولى حالىق جولىمەن
قابىسا تابىسقان شاقتا ونىڭ وزىنە
ءولىم جوق، سوزىنە زامان-داۋرەن شەگى جوق».
مۇحتار اۋەزوۆ

ەلىمىزدە ءدىندى تانىپ بىلۋگە دەگەن تالپىنىس كۇننەن كۇنگە ارتىپ، ءدىن رۋحاني ءومىردىڭ قۇبىلاسىنا اينالۋدا. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال   جۇرتشىلىقتى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. قۇلشىلىق قىلۋدىڭ ءمانىسىن بىلە الماي، ول ازداي، شىن ءدىن قايسى، شاتاق ءدىن قايسى ەكەنىن دە ايىرا الماي داعدارعان حالدەمىز. بۇل فاكتى بىزگە يسلامنىڭ رۋحاني الەمىنە تەرەڭدەپ بارۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەنىن اڭداتۋعا ءتيىستى.
بىراق رۋحاني كەڭىستىكتەگى قۇندىلىقتاردىڭ ەڭ باستىلارى قايسى؟ مۇنى ءبىلىپ الماعان جاعدايدا اشىق مۇحيتقا كومپاسسىز شىققان كەمە سياقتى اداسۋ وڭاي. سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلە بويىنشا ۇلى ابايعا جۇگىنبەكپىز. قازاق قوعامىنىڭ وي-ساناسى قالىپتاسۋىنا جانە دۇرىس باعدار-باعىتىن تابۋىنا حاكىم ابايدىڭ تيگىزگەن اسەرى ولشەۋسىز ەكەندىگىنە كىم تالاس جوق.
بىلە بىلسەك، قوعامدىق سانامىز تولىسۋىنىڭ ءدال قازىرگى شاعىندا ابايدىڭ «عاقليات-تاسديقات» (قازىرگىشە 38-قاراسوز) اتتى تراكتاتىنىڭ ورنى بولەك. نەگە دەسەڭىز، وندا عۇلاما ءوزىنىڭ اللانىڭ سيپاتتارى، ادام بالاسىنىڭ بولمىسى، يمان، عيبادات، سوپىلىق پەن حاكىمدىكتىڭ تابيعاتى، پەندەنىڭ تۋرا جولى، ءدىننىڭ حاق ماعريفاتى، قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىعى  ت.س.س سان جىلدار تولعاندىرعان تارام-تارام تانىمدارىن قورىتىندىلاپ، ولاردىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعان بولاتىن.  بىراق، «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەمەكشى، وسىناۋ دانالىق تانىمدار نازارعا ىلىنبەي-اق كەلەدى (اتتەڭ دۇنيە-اي، ەگەردە قازاق كارى-جاسى تۇگەل الەمگە، دىنگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەنۋدى تالاپ قىلسا، وندا بۇگىنگى رۋحاني قۋاڭدىقتىڭ ءيىسى دە بولماس ەدى-اۋ).   
ءجا، اباي اشقان كەلىسىم زاڭى كانە؟ ول ءۇشىن جاڭا اتالعان ابايدىڭ تراكتاتىنا، ياعني 38-قاراسوزگە كوز تىگەلىك. ءدىن ءبىلىمىنىڭ شىڭى - تەولوگيا، ءتاڭىرىنى تانۋ. سوندىقتان دانىشپان الدىمەن ءتاڭىرىنىڭ سيپاتتارى مەن ەسىمدەرىن اسا قيىن سىرلى تاسىلمەن زەرتتەي كەلە، ءبىر جۇيەگە سالادى. اقىرعى ناتيجەسىندە: «سەندە بۇل عىلىم، راحىم، عادەلەت ءۇش سيپاتپەنەن سيپاتتانباق» دەپ قورىتادى. شىن مانىندە بۇكىل ادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ شىڭى بولىپ تابىلاتىن كەرەمەت جاڭالىق وسى تەزيستە تۇر، قۇرمەتتى وقىرمان!
ءبىر قاراعاندا قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن بۇل تەزيستەگى ءۇش سيپاتتى انىقتاۋ ءۇشىن ۇلى ابايدىڭ قانشاما وي ەڭبەگىن سارپ ەتكەنى ءبىر اللاعا عانا ايان. ءبىز ايتىپ وتىرعان قوعامدىق كەلىسىمنىڭ (دامۋدىڭ دا) قۇدىرەتتى فورمۋلاسى مىنە وسى.
ەندى بۇل اباي اشقان تاڭداي قاعارلىق عاجايىپ جاڭالىق بولىپ تابىلادى دەگەن پايىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن ءۇش سيپاتقا رەت-رەتىمەن كەلەيىك.
كەز كەلگەن جاسامپاز ەڭبەك «عىلىم» ۇعىمى اياسىنا كىرەدى.  سول سەبەپتى ادامزاتتى تاس داۋىردە ماڭگى قالۋدان قۇتقارعان نارسە - عىلىم ەكەنى تالاسسىز نارسە.  سوڭعى عاسىرلاردا يسلام ەلدەرىنىڭ پروگرەسس كوشىنەن شەت قالۋى، ەۋروپانىڭ ويقاستاپ وزىپ قارا ءۇزۋى، وسى زامانعى كەيبىر ەلدەردىڭ العا شىعۋى سياقتى قۇبىلىستارعا دا «كىنالى» جالعىز عىلىم-قۇدىرەت. قوعام دامۋىنىڭ، جالپى وركەنيەتتىڭ باستى كورسەتكىشى - عىلىم-ءبىلىم دەۋىمىزگە بۇلاردان ارتىق دالەل بولا ما؟
«ادامدى ەرەكشە اقىل يەسى قىلىپ جاراتتىق» دەگەن قۇران اياتى دا ادامدى ادام قىلعان كەرەمەت - عىلىم دەۋىمىزگە دالەل. ويتكەنى، «اقىل - عىلىمنىڭ ءبىر اتى» (اباي). تىرشىلىكتىڭ رۋحاني-ماتەريالدىق جاعى، ونىڭ ىشىندە عىلىمدى دامىتۋ، ءسوز جوق، اقىلدىڭ ءىسى. اباي ايتقان «دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى»، «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى»، «عىلىم - ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن ءوزى»، «ءبىز عىلىمدى ساتىپ، مال ىزدەمەك ەمەسپىز، مالمەنەن عىلىمدى كاسىپ قىلماقپىز» دەگەن ايات-حاديستەي ايقىن تەزيستەر سونىڭ دالەلى.
عىلىم - ادامزات دامۋىنىڭ سارا جولى دەگەن بۇرىننان ءمالىم اقيقاتتى  نەگە ءبىز ابايعا تەلىپ، قازاق دانىشپانى اشقان جاڭالىق دەۋگە بەيىلمىز. ويتكەنى، اباي عىلىم - اللانىڭ قوزعاۋشى ء(وز سوزىمەن ايتقاندا «حارەكەت بەرەتۇعىن») سيپاتى ەكەندىگىن تەولوگيالىق تۇرعىدان تۇڭعىش دالەلدەگەن عۇلاما، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ۇلى تەولوگ-حاكىم. ىزدەنگىش اباي اللا تاعالانىڭ سەگىز ءسۇبۇتيا سيپاتتارىنىڭ  ىشىندەگى «حارەكەت بەرەتۇعىنى»، ياعني ايقىنداۋشىسى - عىلىم-قۇدىرەت قانا دەگەن ماڭىزدى قورىتىندىعا كەلەدى. ال، «سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى - بۇلارعا شارح (شارح - تۇسىنىكتەۋشى، تولىقتىرۋشى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى)» دەپ تۇسىندىرەدى. تاعى ءبىر شەگەلەپ وتەلىك، بۇل بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان جاڭالىق.
ءسويتىپ، عۇلاما اباي جۇرگىزگەن تەولوگيالىق ىزدەنىستەر اللانىڭ عىلىم سيپاتى قوعام تۇرا تۇرسىن،  كۇللى عارىشتى رەتتەۋشى كۇش، قوزعاۋشى قۋات ەكەندىگىن تۇڭعىش رەت دايەكتەپ بەرەدى. عىلىم - بۇگىن دە ادامزات دامۋىنىڭ، ونىڭ وركەنيەتىنىڭ باستى كورسەتكىشى. وعان دالەل كەرەك ەمەس.  
ەندى اباي تەزيسىندەگى ءۇش سيپاتتىڭ قالعان ەكەۋى - راحىم مەن ادىلەتكە كەلەيىك.  مىنە ەل تىنىشتىعى مەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ «كومبەسى» وسى ارادا.
«راقىمدىلىق، مەيىرباندىلىق، ءار ءتۇرلى ىستە ادام بالاسىن ءوز باۋىرىم دەپ، وزىنە ويلاعانداي ولارعا دا بولسا يگى ەدى دەمەك، بۇلار - جۇرەكتىڭ ءىسى»، - دەيدى اباي (14-ءسوز).
وسىناۋ تاماشا انىقتاما راقىم، مەيىرىمنىڭ ۇياسى جۇرەك ەكەندىگىن ۇقتىرادى بىزگە. سەبەبى،  «ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى جوق» (اباي). اقىل - عىلىمنىڭ ءبىر اتى، باستاعى ميدىڭ ءونىمى بولسا، ال، سەزىمنىڭ (سەنىمنىڭ دە) ۇياسى - جۇرەك دەپ عۇلامالار ءبىراۋىزدان تۇجىرادى.
ءاسىلى، مەيىرىم ادام بالاسى تۇرا تۇرسىن، حايۋاندار مەن قۇستارعا دا ءتان سەزىم. كەز كەلگەن ماقۇلىق، ماسەلەن، تۇيە بوتاسى، قارلىعاش بالاپانى ءۇشىن جانىن بەرۋگە ءازىر. مەيىرىم ارقىلى اڭدار مەن قۇستاردىڭ باستارىن بايلاپ تۇقىمىنا قامقور قىلىپ قويعاندىعى - قۇداي زاڭى، حيكمەتى.
كەۋدەمىز قۋىسىنداعى جۇرەكتە ۇيالاعان ەكىنشى قاستەرلى سەزىم - ادىلەت. ماحابباتتان كەيىنگى تاڭعاجايىپ دۇنيە وسى. نەگە دەسەڭىز، ادىلەت جوق جەردە، بەرەكە-بىرلىك بولمايدى. جۇمىر باستى پەندەنىڭ جۇرەگىن ءدال ادىلەتسىزدىك سياقتى اشىندىرىپ، جۇيكەسىن توزدىراتىن ەشتەڭە جوق. فولكلور مەن اۋىز ادەبيەتىنەن دە، كۇندەلىكتى ءومىر شىندىعىنان كورەمىز - تەك ءادىل ادام، ءادىل بي، ءادىل پاتشا عانا حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە، ىستىق ىقىلىسىنا بولەنەدى. نەگە؟ حاكىم اباي بىزگە ادىلەتتى ادام بولۋدىڭ ءمانىسىن بىلايشا ۇقتىرادى: «...بىرەۋلەرگە يا دۇنيەڭمەن، يا اقىلىڭمەن، يا مالىڭمەن عادالەت-شاپاعات سەكىلدى جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولۋى». وسىناۋ تەزيس «قۇداي جولى»، «تازا مۇسىلمان»، «تولىق ادام» ۇعىمدارىن تانۋدىڭ دا كىلتى.
ءسويتىپ، سەزىمدەردىڭ پاتشاسى - ماحاببات (مەيىرىم) پەن ادىلەت. اباي بۇل ەكى ۇعىمدى قوساقتاپ «عادەلەت-شاپاعات» تەرمينىن ەنگىزگەن (وسىناۋ اسا ماڭىزدى تەرمينولوگيانى سارالاۋ ءوز الدىنا تاقىرىپ).
كورىپ وتىرسىزدار، اباي ءىلىمى بويىنشا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ىرگەتاسى - ادىلەت ءھام ماحاببات سەزىم ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر. جوعارىدا ساراپتالعان ءۇش سيپات (عىلىم، راحىم، ادىلەت) تۋرالى ءسوزىمىزدى جيناقتاعاندا، بۇل ۇشەۋىنىڭ تۇتاستىعى - حاكىم ابايدىڭ ۇلى جاڭالىعى دەپ تۇجىرامىز.  قازاق، مۇسىلمان الەمى عانا ەمەس، بۇكىل اي استى الەمگە ورتاق ايىرىقشا تانىمنىڭ  ماڭىزىن تومەندەتپەۋ ءۇشىن ونى اباي اشقان قوعامدىق دامۋدىڭ جانە الەۋمەتتىك كەلىسىمنىڭ زاڭى دەپ ارنايى اتاعانىمىز ابزال.
ابايدىڭ   38-ءشى قاراسوزىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن ءۇش ۇلىع سيپات جانە «عادەلەت-شاپاعات» ءىلىمى تۋرالى ايتپاعىمىز ازىرگە وسى.   
قازىرگى تاڭدا ءدىندار ازاماتتار قازاقى مۇسىلماندىق، قازاقى يسلام دەگەن ۇعىمدارعا قارسى شىعىپ، ولاردى مويىنداعىسى كەلمەيدى. نەگە؟ وسىعان توقتالا كەتەيىك.
ماسەلە سوندا، اللانىڭ عىلىمى جانە ادامنىڭ عىلىمى بار. اللانىڭ عىلىمى تۋرالى: «ول عىلىم-قۇدىرەت ەشبىر ءنيھاياتسىز (شەكسىز), عىلىمىندا -عافلات ء(مىن، قاتە), قۇدىرەتىندە - ەپسىزدىك جانە ناشارلىق جوق»، - دەيدى اباي.
اللانىڭ عىلىمى (اسپان دەنەلەرى، كۇن-ءتۇن، ءومىر-ءولىم، جاقسىلىق-جاماندىق ت.ب.) جايشىلىقتا «قۇداي ءىسى» دەلىنەدى. ال، ءدىن ادامنىڭ ءىسى، عىلىمى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىراق ءدىننىڭ رۋحاني جانە عۇرپىلىق جاقتارى بار. ءدىننىڭ رۋحاني الەمى قۇداي ىسىنە، ال عۇرپىلىق جاعى ادامعا قاتىستى بولادى. قۇداي ءىسى مەن ءدىن ءىسىن ايىرۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اباي ءوزىنىڭ «جاس ءوسپىرىم زامانداس قاپا قىلدى» ولەڭىندە بىلايشا بىلدىرەدى:
جاماندىق، جاقسىلىق پەن - وعان ءبىر ءباس،
ءدىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماس.
تەگى وزگەرمەيتىن ءدىننىڭ رۋحاني جاعى، ويتكەنى، ول ادامدارعا ون سەگىز مىڭ عالامعا ورتاق قۇدايدىڭ حيكمەتىن، زاڭدارىن جەتكىزەدى. ال، عۇرپىلىق، قاعيدالىق جاعى، مۇسىلمانشا ايتقاندا، ءدىن شاريعاتى زامانعا، جەرگىلىكتى سالت-داستۇرگە بەيىمدەلىپ، وزگەرىپ وتىرادى.       
سونىمەن، قازاقى مۇسىلماندىق دەۋ قاتە، يسلام قازاقتىكى، وزبەكتىكى، ارابتىكى دەپ بولىنبەيدى، ول  بارلىق ۇلتقا، ۇلىسقا ورتاق دەگەن پايىممەن كەلىسە المايمىز. بۇل يسلامنىڭ رۋحاني الەمى مەن عۇرپىلىق جاقتارى بارىنا ءمان بەرمەۋدەن تۋعان پىكىر. ايتايىن دەگەنىم، قازاقى يسلام، يسلامنىڭ قازاقى مودەلى دەگەن تىركەستەر ومىرگە، عىلىمي اينالىمعا ەنۋگە قۇقىلى.
يسلامنىڭ قازاقى مودەلى، ياعني ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ سينتەزى جاڭالىق ەمەس، قازاق توپىراعىندا الىمساقتان بار نارسە. تەك ونى ساقتاپ قالۋىمىز قاجەت. نەگە؟ ويتكەنى، بۇگىنگى تاڭدا، وكىنىشكە قاراي،  الەمدىك رۋحاني-ءدىني داعدارىس ورتىنەن ۇشقان شوقتار قازاق ەلىنىڭ ءار تۇسىنا تۇسە باستادى.  اتا ءدىنىمىزدىڭ پارقىنا بارا الماي، يسلامدى جەكەلەي ايات، حاديستەر ارقىلى نەمەسە تەك شاريعات شارباعىندا قاراستىرماق بولىپ، تۋرا جولدان اداسىپ قالعان ازاماتتار ارامىزدا بارشىلىق. ءبىز حالىقتى ءاھلي كىتاپ تەرەڭىنەن (ارابشا - ءتاۋليى) ءۇش سيپاتتى (عىلىم، ماحاببات، ادىلەت) تانۋدى ۇيرەتۋگە ءتيىستىمىز. قاتىگەزدىك پەن  قياناتشىلىق ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەۋدىڭ سالدارى. ءبىلىم، مەيىرىم، راحىم جەتىسپەگەن جەردە، يمان دا ءالسىز.
ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋ دەگەننەن شىعادى، يسلام كانوندارى ىشىندەگى بەس پارىزدى بىلمەيتىن مۇسىلمان بالاسى جوق، ءسىرا.  اۋەلگىسى - يمان، يمان كەلتىرۋ (جەتى شارتى بار), قالعان تورتەۋى (ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق) - يماننىڭ كۇزەتشىسى نەمەسە سىرتقى ساۋىتى.
اپىر-اۋ، يمان كەلتىرۋ دەگەن - قۇداي ءىسىن، زاڭىن تانىپ-ءبىلۋ ەمەس پە. ول - قۇدايعا رۋحاني دۇنيەڭمەن، ال ءتورت تاعات - تانىڭمەن قىلعان قۇلشىلىق ءتۇرى بولىپ تابىلادى.  سونىمەن، تارازىنىڭ ءبىر باسىندا - يمان، ەكىنشىسىندە - تاعات، عيبادات. شىن مۇسىلمان بولساڭ، ەكى باستى تەڭ ۇستا! ابايدىڭ سوڭعى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىن ءۇش ءسۇيۋ ىلىمىنە، يماننىڭ تازالىعىنا ارناپ:  «جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس» دەيتىنى سول.
جاڭاشىل اباي شىن يمان ۇعىمىن ءوزىنىڭ «ءۇش ءسۇيۋ»  ءىلىمى ارقىلى جەتكىزەدى. قۇداي ءىسى، حاق جولى ۇعىمدارىنىڭ ءمانىسى - ماحاببات پەن ادىلەت دەپ پاش ەتەدى. ونداعى    «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» جانە «حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى» دەگەن ايگىلى جولداردىڭ قۇدايدىڭ مەيىرىم مەن ادىلەت زاڭىنا ارنالعانىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار. ال، «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەگەن جولدىڭ ءمانىسى نەدە؟
بۇل ارادا اباي عىلىم جولىنا سىلتەگەن، ياعني قۇدايدىڭ ءمىنسىز دانالىق ىستەرىن تانىپ-ءبىلۋ تۇسپالداعان سياقتى. ويتكەنى، قۇدايدىڭ عىلىمىن، ءىسىن بىلمەي تۇرىپ، وعان عاشىق بولۋ، جاننان ءتاتتى ءسۇيۋ مۇمكىن بە؟ استە مۇمكىن ەمەس نارسە.        
كەلەشەككە، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاستارعا ارناعان ولەڭىندە:
باستاپقى ءۇشىن ء(ۇش ءسۇيۋدى) بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى،
قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس، -
دەۋىمەن اباي يمان مەن تاعاتتىڭ اراجىگىن اشىپ، ايقىنداپ بەرەدى. ۇلى ۇستاز وسيەتتەرىنىڭ بارشاسى - الداعى عاسىردا نەنىڭ وتكىر ماسەلەگە اينالاتىنىن كورە بىلگەن ساۋەگەيلىك ەكەندىگى بۇگىنگى ۋاقىت تۇعىرىنان قاپىسىز تانىلىپ وتىر.
تاقىرىمىزدى قورىتا ايتقاندا، بارشامىز دا كوپ ايتىپ-جازىپ جۇرگەن قوعامدىق كەلىسىم، ونىڭ ىشىندە دىنارالىق كەلىسىم، سول سياقتى توزىمدىلىك، ونىڭ ىشىندە ءدىني توزىمدىلىك ءوز الدىنا فيلوسوفيالىق كاتەگوريالار ەمەس، ولار ءتاڭىرىنىڭ عىلىمى، ءىسى - مەيىرىم، ادىلەتتەن تۋادى. بۇل اقيقات. سوندىقتان اباي اشقان الەۋمەتتىك كەلىسىم زاڭىن قازاق ەلى يگىلىگىنە مولىنان جانە عىلىمي نەگىزدە پايدالانۋ بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنا ساي ءۇردىس بولىپ تابىلادى.

اسان وماروۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى
«ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ
ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.

«اباي-اقپارات»