قاتپار-قاتپار تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك قايمانانىڭ كوزىنەن تالاي رەت جاس سورعالاپتى. جانارى سۋالعان ارال تەڭىزىنىڭ تۇزى توزاڭدانىپ، سوناۋ انتاركتيداعا جەتىپ، مۇزدىڭ ەرۋىنە ىقپال ەتەدى ەكەن. ال ەگىلە-ەگىلە كوز جاسى سۋالعان الاش - انامنىڭ سوراسى ءتاڭىر جۇرەگىنە جەتىپ، جۇرەك مۇزىن ەرىتپەس پا ەكەن؟ ەرتەدە مەنىڭ اۋىلداس ءبىر اعاما تۋىسقانىنىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتكەندە، الگى اعامىز «ءبىز عانا ولە بەرەمىز بە؟» دەپ وكىرە جىلاعان ەكەن. تاريح كىتابىن اشقان سايىن وسى اعامىزدىڭ جازمىشقا وكپەسى ورىندى ما دەپ قالامىن.  ارينە، كۇيىنگەننەن سولاي ويلاۋعا تۋرا كەلەدى.

قاتپار-قاتپار تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك قايمانانىڭ كوزىنەن تالاي رەت جاس سورعالاپتى. جانارى سۋالعان ارال تەڭىزىنىڭ تۇزى توزاڭدانىپ، سوناۋ انتاركتيداعا جەتىپ، مۇزدىڭ ەرۋىنە ىقپال ەتەدى ەكەن. ال ەگىلە-ەگىلە كوز جاسى سۋالعان الاش - انامنىڭ سوراسى ءتاڭىر جۇرەگىنە جەتىپ، جۇرەك مۇزىن ەرىتپەس پا ەكەن؟ ەرتەدە مەنىڭ اۋىلداس ءبىر اعاما تۋىسقانىنىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتكەندە، الگى اعامىز «ءبىز عانا ولە بەرەمىز بە؟» دەپ وكىرە جىلاعان ەكەن. تاريح كىتابىن اشقان سايىن وسى اعامىزدىڭ جازمىشقا وكپەسى ورىندى ما دەپ قالامىن.  ارينە، كۇيىنگەننەن سولاي ويلاۋعا تۋرا كەلەدى.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» كىتابىن وقي وتىرىپ جاعاڭدى ۇستايسىڭ. اقتابان شۇبىرىندىدا ءۇش قازاقتىڭ ەكەۋىن جوعالتىپپىز. قانداي قاسىرەت دەسەڭىزشى؟! قازاق 4 ميلليون بولعاندا ورىس 8 ميلليون بولىپتى. بۇل كۇندە ءبىر ميللياردتان اسقان قىتاي سول كەزدە 16 ميلليون عانا. ويلانىپ كورىڭىزشى. وسى جوعالتقانىمىزدىڭ ءوزى مىڭجىلدىقتا وكسىپ وتۋگە جەتەتىن قاسىرەت ەدى عوي. نە جازدىق سونشا؟ قاسيەتتى كىتاپتاردا ايتقانداي ازعانداردى جازالاۋعا جىبەرىلگەن كوك اتتى تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ەمەس پا ەدىك؟ تەگىن ۇمىتقان، قۇلمەن دە، كۇڭمەن دە جاناسقان، قاراتابان ازعىنداردى جازالاۋ ءبىزدىڭ تالايىمىزعا جازىلماپ پا ەدى؟ ءيا، وسى ءسوز قۇدايدىڭ كىتابىندا «ەگەر اسىپ بارا جاتساڭدار كوكتەن اتتى اسكەرىمدى تۇسىرەم» دەلىنىپتى-مىس. بۋمىن مەن ەستەمىشى، بىلگە قاھاندار باستاپ، ەدىل، شىڭعىسحان، باتۋ حان ازعىنداۋ پروتسەسىن كەيىنگە سەرپىدى. اسقاننىڭ اياعىن كوكتەن كەلتىردى. ريم يمپەرياسىنداعى قۇلدار ساۋداسىن جويعان ەدىل قاعان. وزىنە تونەر قاۋىپتى سەزگەن ريمدىك سەناتورلار ەدىلگە التىندى دا، ادەمى قىزدارىن دا سىيعا تارتىپ باققان. بىراق، ول ۇسىنىلعان بايلىقتىڭ بارىنەن باس تارتىپ، ءريمدى جازالادى. كەيىن شىعىس ءريمدى جاۋلاعاننان كەيىن دە ەشتەڭەسىن العان جوق. ءيا، بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى المادى. قالاسىن قيراتقان جوق. تەك، ازعىنداعان ريدىكتەردى جونگە سالدى. شىڭعىس حان دا وسىلاي ارەكەت ەتتى. ءبىز نەگە ەۋروپا مادەنيەتىن ازعىنداۋشى مادەنيەت دەپ وتىرمىز. سەبەبى مىنادا. عالىمدار جانارتاۋدىڭ استىندا قالعان پومپەي قالاسىن ارشىپ العاندا، انايى كورىنىستەردى كورىپ اڭتارىلىپ قالعان. كۇلدىڭ استىنان ءبىر جىنىستىلاردىڭ ارەكەتى اشكەرەلەندى. گوموسەكسۋالدىق سول كەزدىڭ وزىندە ريمدە ورىن العان. ايەل مەن ايەل، ەركەك پەن ەركەك... بۇل قۇدايدىڭ قالاۋىنان تىس. مىنە، وسىنداي ازعىنداۋ پروتسەسىن توقتاتۋ ءبىزدىڭ ماحپۋزىمىزعا جازىلعان. كوك ءتاڭىرىنىڭ التىن ايدارلى ۇلدارىنىڭ قوسىنىنا ەرىپ، ازعىن مەن مالعۇننىڭ جازاسىن بەرىپ، جانىن جاي تاپتىرعانبىز. ال ەندى ءوزىمىز تەكسىزدىڭ تەپكىسىندە قالاتىنداي نەدەن جاڭىلدىق؟

باتىس جاققا كۇن باتقان سايىن قىزىعىپ قارايمىز. بۇگىن جەر شارىنىڭ تورەسى سولار سىندى. وركەنيەتتى ءوزىمىز باستاپ بەرسەك تە، قولدان سۋسىتىپ الىپپىز. جەر بەتىندە العاش تەمىردى قورىتقان تۇرىك; اتتى العاش اۋىزدىقتاعان تۇرىك; كوكتە جالعىز قۇدايدىڭ بار ەكەنىن تۇيسىگىمەن تانىعان تاعى تۇرىك. ەندى بىزگە وسىنشا سورلايتىنداي نە كورىندى؟ بۇگىن بارىنەن قاعىلىپ وتىرمىز. وتكەندى ۇمىتتىق. ەرتەڭدى دە ويلاپ جارىتىپ جاتقانىمىز شامالى. ۇلتابارىمىزدا ۇلىپ جاتقان جەگى قۇرت بۇگىنىن عانا بىلەدى. ەرتەڭ نە بولسا ول بولسىن، بۇگىن ءبىر مالجاڭداپ قالايىق دەگەن پيعىل. قوعام جۇرەكپەن ەمەس، ودان ءبىر ەلى تومەن ۇلتابار مەن قارىننىڭ ۇپايىن تۇگەندەيدى. ولاي بولماسا 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىققا ءبىر ەسكەرتكىش قوياتىن كەزىمىز بولدى عوي. 1992 جىلى الماتىنىڭ بايىرعى نكۆد عيماراتىنىڭ الدىنا «بۇل جەرگە اشارشىلىق جىلىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىلادى» دەپ تاقتايشا جازىپ قويىپپىز. مىنە، سودان بەرى جيىرما جىل. قويىلعان ەسكەرتكىش جوق. بۇ قالاي؟ «ءاي، الاشتىڭ ۇلدارى، سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭا اشتان ولگەن اتا-بابالارىڭنىڭ زارى كەلمەي مە؟» دەپ ايقاي سالىپ قورىمىنان ارۋاقتار اتىپ تۇرماس پا ەكەن ءبىر كۇنى؟ ءبىر عاسىردا ەكى بىردەي اشتىقتى باستان كەشكەن ەل كەمدە كەم. 1919-22 جىلدارعى اشتىقتا ءبىر ميلليوننان استام قازاقتان ايرىلدىق. «كىشى وكتيابر» جاسايمىن دەپ گولوششوكين سۇيەگىمىزدى تاعى يت-قۇسقا ءمۇجىتتى. تاعى ءبىر جارىم ميلليون قازاق قايرىلماسقا كەتتى. بوز دالادا مونتيىپ جاتقان تومپەشىكتەردى بەرتىنگە دەيىن «اڭىراقايدان» قالعان قالماق بەيىتى دەپ كەلدى. ەر جەتكەن سوڭ ەستىدىك، بىلدىك. اۋىلىمىزدىڭ ىرگەسىندە وسىنداي توبەشىكتەر قاپتاپ جاتىر. اشتىقتان ولگەن قازاق بەيىتتەرى. ەسكەرۋسىز. مالدىڭ تۇياعىنىڭ استىندا. قايران، دۇنيە! جەتى اتاسىن تۇستەپ، جيىرما بەس اتاسىن تۇگەندەگەن قازاققا وسى قورلىقتى دا كورسەتتى. ۇلى وتان سوعىسىندا دا قان كەشتىك. پايىزدىق ولشەممەن العاندا كەڭەستەر ەلىندە ەڭ كوپ قىرىلعان ەلدىڭ ءبىرى تاعى دا - ءبىز. ستالينگە تۇرار رىسقۇلوۆ: «قازاقتار اشتىقتان قىرىلىپ جاتىر» دەگەندە، «قىرىلا بەرسىن، ولاردان وسىلاي عانا قۇتىلۋعا بولادى» دەپتى. ءبىر ءتۇيىر دانگە زارىقتىرىپ ولتىرەردەي، ەرىكسىزدەن كىسى ەتىن جەگىزەردەي، يمانسىز ولەردەي قازاقتىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ ميى قاعىنعاندىقتان بولار. ول وسى ارەكەتىن ۋكراينادا دا قايتالادى. قازاق دالاسىنداعى وقيعا ۋكرايندەردىڭ دە باسىنان ءوتتى. اشتىق جىلدارىندا 3 ميلليون 941 مىڭ ۋكرايندىق ولگەن. بىراق، حالىق سانىن پايىزدىق ەسەپكە العاندا قازاقتىڭ قاسىرەتى اۋىر، جوعالتقانى كوپ. بۇگىن وسى ءستاليننىڭ قاساقانا جاساعان قاسابىن گەنوتسيد دەپ اتاۋ كەرەك-اق. رەسمي تۇردە. ۋكراينا الدەقاشان مەموريال تاقتالار مەن ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ، اشتىق جىلدارىن ۋكراين حالقىنا جاسالعان گەنوتسيد دەپ مالىمدەدى. ونى امەريكا، انگليا، فرانتسيا باستاعان ون ەكى مەملەكەت ماقۇلداپ بەردى. ءبىزدىڭ نەگە كەجەگەمىز كەرى تارتادى وسى؟ جۇمعان اۋىزىن اشپايتىن اتقامىنەر اعالارىمىز بالكىم قازاق تاريحىن ءالى كۇنگە كەڭەس ۇكىمەتى جازىپ بەرگەن نۇسقادا وقىپ جۇرگەن بولار. سۇمدىق-اي. وتكەنسىز بۇگىنىڭ بۇلىنەدى. بۇگىنىڭ بۇلىنسە ەرتەڭىڭ بۇلىڭعىر. ەڭ قۇرماسا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ءتارىزدى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن اتاپ، بەلگىلەۋ كەرەك قوي. قايتكەنمەن ول ءجۇز نەمەسە ەكى ءجۇز ادامنىڭ تاعدىرى ەمەس، ءۇش جارىم ميلليون قازاقتى حاراپ ەتكەن سۇمدىق جىلداردىڭ بەلگىسى. قازاق ۇلتىنىڭ جويىلىپ كەتۋگە شاق قالعان تاعى ءبىر تۇسى.  (1919-1922 جىلدار ارالىعىن¬دا 1 ملن، ال 1931-1933 جىلدارى 2,4 ملن ادام). الدە سول باياعى ءستاليننىڭ: «ءبىر ادامنىڭ ءولىمى - قاسىرەت، ميلليوننىڭ ءولىمى - ستاتيستيكا» دەگەن تۇجىرىمىن تىلگە تيەك ەتىپ، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قويا سالامىز با؟ بيىل مەشىن جىلىنداعى اقسۇيەك اشتىعىنا 80 جىل. ەشكىمنىڭ ءتىس جارىپ قازاق ۇلتىنىڭ قاسىرەتى تۋرالى ءسوز قوزعاماۋىنا قاراعاندا بۇل وسى ستاتيستيكا كۇيىندە عانا قالاتىن سياقتى. حالىقتار دوستاستىعى دەگەن بوياما ماسكا كيگەن كسرو-نىڭ قازاق حالقىنا قارسى 1919-1922, 1925-1926, 1927-1933, 1937-1938, 1951-1954 جىل¬دارى جۇرگىزگەن قاندى قاسابى مەن كەرى پيعىلىن ۇلتقا قاستىق دەپ تانۋ زاڭدىلىق. «ماسكارادتىڭ شىعارىپ ماسقاراسىن» (قاسىم) اقيقاتتى اشىپ ايتار كەز جەتتى. «ءاي، اينالايىن-اۋ، بارىمتادا ولگەن اتاڭا دا قۇن سۇراۋشى ەدىڭ عوي، ءبىزدىڭ قۇنىمىز كىمنىڭ موينىندا؟» دەپ مازالاماي ما ەكەن ۇلتسىز، رۋحسىز پەندەلەردى؟ 1940 جىلى بەريانىڭ نۇسقاۋىمەن جازىقسىز اتىلعان پولياكتىڭ 22 مىڭ اسكەرىنە بۇگىندە ماسكەۋدەن قۇن سۇرالۋدا. ءبىز قۇن سۇراماي-اق قويالىق. بىراق، اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارىن ەسكە الىپ، قۇران باعىشتاۋىمىز ۇلت پارىزى. بۇراتانا حالىقتى ۇرەيلەندىرىپ، جانشىپ، ەزگىلەپ بيلەۋ ساياساتى سالدارىنان ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن رۋحاني اشارشىلىقتى باستان كەشىپ كەلەمىز. بۇل 1932-33-تەن دە قاۋىپتى. رۋحاني اشتىق قۇردىمعا قۇلاتادى. سوندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن جەتە تانىپ، وتكەننەن ساباق الۋ ءلازىم. مىسالعا، اقتابان شۇبىرىندىدان باستاپ، ەكى اشتىق جىلى مەن ۇلى وتان سوعىسىندا جوعالتقانىمىزدا مەموريال تاقتاعا بەدەرلەسەك، دەموگرافيالىق پسيحولوگياعا اسەر ەتەر ەدى-اۋ. قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ ءار قازاق بالاسىنىڭ بۇگىنگى ۇلت الدىنداعى بورىشى ەكەنىن تۇسىڭەر ەدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن. ومالا بەرمەي، وڭالۋ كەرەك. قاراعاندىنىڭ قاق ورتاسىنا ءبىر ەسكەرتكىش ورناتىلسىن. اتاسى بولەك يۋري گاگاريندى دا بەدىزدەپ، ءمۇسىن سوقتىق. ءۇش جارىم ميلليون قازاقتىڭ رۋحى سوندا جاي تابار. «اتاسىن تانىعان اتقا قونادى، اتاسىن تانىماعان جاتقا قور بولادى». قور بولمايىق. عاسىرلار بويى سورعالاعان كوز جاسىمىز تۇزدى توزاڭعا اينالىپ، ءتاڭىر جۇرەگىنىڭ مۇزىن ەرىتىپ، ەندىگى الاش تاڭى ارايلى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز!

جانات جاڭقاشۇلى

http://qasym.kz