دەربەس مەملەكەت، تاۋەلسىز ەل رەتىندە ۇلتتىق مۇددە مەن قۇندىلىقتارعا قاتىستى ارەكەتتەردە جىگەرلى جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىت جەتتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جانە كەڭەستىك ساياساتتىڭ توپونيميكا سالاسىنا تيگىزگەن زاردابىنان تولىق ايىعا الماعانىمىز، تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قالپىنا كەلمەۋى، يدەولوگيالىق جاعىنان ەسكىرگەن اتاۋلاردىڭ ءالى كۇنگە وزگەرۋىنىڭ شاباندىعى ەلدىگىمىزگە سىن. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ەلدى مەكەن اتاۋىنىڭ مولشەرمەن 65%-ءى، قوستاناي وبلىسىنداعى ەلدىمەكەن اتاۋىنىڭ 60%-ءى، پاۆلودار وبلىسىنداعى ەلدى مەكەن اتاۋىنىڭ 39,3%-ءى – كەڭەس زامانىندا ورىس تىلىندە قالىپتاسقان نە سول كەزدەگى ساياسي وقيعالارعا بايلانىستى قويىلعان اتاۋلار.

بۇل جاعداي بىرقاتار باسقا دا وڭىرلەرگە دە قاتىستى.

نەگە بۇلاي بولدى؟ رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەنگە دەيىن دە وسىناۋ سايىن دالانى بۇگىنگى قازاق ۇلتىن، مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇراعان رۋلار مەن تايپالار مەكەن ەتكەنى تاريحتان بەلگىلى. ودان ارىدا قازاق تاريحىنىڭ بولىنبەس بولشەگى، ارعى تەگى مەن ءتۇپ اتاسى بولىپ تابىلاتىن ساق، ءۇيسىن، عۇن، تۇركى، قىپشاق، ماعول، قاڭلى، تاعى باسقا الەمگە تانىمال وركەنيەت يەسى بولعان بابالار وسى دالادا ءومىر ءسۇردى، ءار تاۋعا، سايعا، كولگە، وزەنگە اتاۋ بەردى. نەگە سول اتاۋلار ءوشىپ، ورنىن وتارلاۋشىلار بەرگەن اتاۋلار ومىرشەڭ بولۋعا ءتيىس؟ تاۋەلسىز ەل رەتىندە تاريحي اقتاڭداقتارداعى ادىلەتسىزدىكتەر تۋرالى اشىپ ايتۋ، تاريحي اتاۋلاردى باعزى تۇمسا قالپىنا كەلتىرۋ مىندەت.

اتاۋلاردى اۋىستىرۋ جۇمىستارىنا قاتىستى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر بايىرعا اتاۋلارىن زەرتتەپ، قايتارۋدان گورى سول وڭىرگە تانىمال كىسى اتتارىن تىقپالاۋعا بەيىم بولىپ بارادى. وسى ورايدا تاريحي ونوماستيكالىق اتاۋلاردى قالىپقا كەلتىرۋ، جۇيەلەندىرۋ، قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى توپونيمدەردىڭ دياحروندىق كارتاسىن ازىرلەۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

بۇل ورايدا اتاۋلاردى رەتتەۋ، ءوزىنىڭ بايىرعى اتاۋلارىن قايتارۋ ماقساتىندا يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەسكىرگەن اتاۋلاردى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ۇلتتىق تانىمعا جاقىن باسقا اتاۋلارمەن الماستىرۋ بويىنشا ەلباسىنىڭ 2017 جىلعى، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى اتالعان تاپسىرمانى ودان ءارى جالعاستىرۋ، ونوماستيكا سالاسىنداعى جۇمىستاردى رەتتەۋ جونىندەگى تاپسىرماسى دا بار ەكەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى.

وسى ماقساتتا ءتىل ساياساتى كوميتەتى 2020 جىلى «تاريحي-دياحرونيالىق ءادىستى قولدانۋ ارقىلى ونوماستيكالىق اتاۋلاردى جۇيەلەندىرۋ قىزمەتى» جوباسىن قولعا العان. رەسپۋبليكاداعى ونوماستيكالىق قىزمەتتى رەتكە كەلتىرۋدىڭ نەگىزگى عىلىمي دايەكتەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ جانە تاريحي ونوماستيكالىق اتاۋلاردى قالىپقا كەلتىرۋ، جۇيەلەندىرۋ، قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى توپونيمدەردىڭ دياحروندىق كارتاسىن ازىرلەۋ ارقىلى توپونيمدەردىڭ وزگەرۋ ديناميكاسىن كورسەتۋ ءارى بىرىزدەندىرۋ باعىتىن ۇستانعان عالىمدار ءبىرشاما ءىس تىندىردى.

الداعى 6 جىل ىشىندە بارلىق وبلىستار قامتىلىپ، قورىتىندىسىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ 3D تاريحي-دياحروندىق كارتاسىن جاساپ شىعارۋ جوسپارلانعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىسى بيىلعى جىلى سولتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارىنان باستالدى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ ىسكە كىرىسكەن جوبانىڭ 6 ادامنان تۇراتىن عىلىمي-زەرتتەۋ توبىنا ءحVىىى- حح ع. ارالىعىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ توپونيميكاسىن ايقىنداۋ، قازىرگى توپونيمدەردىڭ وزگەرۋى مەن قايتا اتالۋ ديناميكاسىن انىقتاۋ، ءتوپونيمنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن انىقتاۋداعى جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلاردىڭ ىقپالىن ايقىنداۋ، زەرتتەۋ ناتيجەسىمەن قازىرگى توپونيمدەردىڭ ەلەكتروندى كارتاسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ مىندەتى قويىلعان ەدى.

وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى بويىنشا ءتىل ساياساتى كوميتەتى 8 جەلتوقساندا ونلاين سەمينار وتكىزىپ، وندا عالىمدار بايانداما جاسادى، قويىلعان مىندەتتەردىڭ ورىندالۋ جايى تىڭدالىپ، تالقىلاندى.

ونلاين-سەمينارعا توپونيميكا، ونوماستيكا ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ جۇرگەن لينگۆيست عالىمدار، وڭىرلەردەگى ءتىل ساياساتىمەن اينالىساتىن باسقارما باسشىلارى مەن سالا ماماندارى قاتىستى. سەميناردىڭ ماقساتى – سولتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارى توپونيمدەرىنىڭ تاريحي دەرەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ جانە تاريحي ونوماستيكالىق اتاۋلاردى قالىپقا كەلتىرۋ، جۇيەلەندىرۋ جۇمىستارىن قورىتىندىلاۋ.

جوبا جەتەكشىسى س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاتۋ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساۋلە يمانبەرديەۆا بۇل زەرتتەۋ جوباسىنىڭ ناتيجەسى نە ءۇشىن قاجەت دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا: «ەڭ الدىمەن، ءار وبلىس بويىنشا جيناقتارعا كەلەتىن بولساق، ماسەلەن، وسى بيىل ازىرلەنىپ باسپاعا دايىندالىپ جاتقان سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ توپونيميكاسى بويىنشا 2 سەريامەن جيناق جارىققا شىعادى. ءار وبلىس بويىنشا توپونيم تۇرلەرى (كول، وزەن، باتپاق، جول، ورمان، مولا، ەلدى مەكەن، تاۋ، قالا) ولاردىڭ شىعۋ تەگى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەنگەن. ءار وبلىستا نەشە كول، وزەن، ەلدى مەكەن، قالا ت.ب. بويىنشا ستاتيستيكاسى جۇرگىزىلگەن. شىعۋ تەگى بويىنشا نەشە اتاۋ كىسى ەسىمىنەن قالىپتاسقان، نەشە نىسان جانە ونىڭ ماڭىنداعى نىسان ەرەكشەلىگى تۋرالى اقپارات بەرۋ نەگىزىندە قالىپتاسقان، نەشە اتاۋ يدەولوگيالىق ماندە، نەشەۋى بەيتاراپ اتاۋلار دەگەن سياقتى سۇراقتاردىڭ دا جاۋابى انىقتالادى. سونىمەن بىرگە، دياحرونيالىق تۇرعىدان حV-ءحىح عع.، كەڭەس ۇكىمەتى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنەن باستاپ نەشە اتاۋ وزگەردى، اتاۋلار قالاي وزگەردى، وزگەرۋ ءۋاجى قانداي دەگەن ساۋالدارعا دا جاۋابى ايقىندالادى».

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى زيابەك قابىلدينوۆ ءوز بايانداماسىندا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ارحيۆتەرىندە، مۇراجايلارى مەن كىتاپحانالارىندا قازاق جەرىن وتارلاۋ تاريحىنا، اتاپ ايتقاندا، XVIII-XX عاسىرلار، كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى كارتالار جيناقتالعانىنا توقتالدى.

«شىعارىلعان كارتالاردى سىني تالداۋ سول ءداۋىردىڭ قولدانىستاعى جانە وزگەرىپ جاتقان توپونيميكاسىنداعى قازاق تىلىندەگى تاريحي اتاۋلارىن كەڭ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى جانە قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا جاڭا كەزەڭدە قوسىلۋ تاريحىنىڭ كوپتەگەن اسپەكتىلەرىن، سونداي-اق ءوڭىردىڭ ەتنيكالىق كارتاسىنىڭ وزگەرۋىن تۇسىندىرۋگە كومەكتەسەدى. باسىپ شىعارىلعان ورىس، قىتاي، اراب، پارسى دەرەككوزدەرىنە، سونداي-اق قازاق فولكلورلىق شىعارمالارىنا قوسىمشا رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان كارتالار جيناعى نەگىزىنەن رەسەيلىك بولىپ تابىلادى، زەرتتەۋشىلەردى قاراعاندى جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ اۋماعىنداعى ەتنيكالىق جانە توپونيميكالىق كارتانىڭ وزگەرۋى بويىنشا قۇندى تاريحي دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتەتىندىگى انىق»، – دەپ تۇجىرىمدادى عالىم ءوز پىكىرىن.

بۇدان باسقا ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى تەرمينولوگيا جانە ونوماستيكا باسقارما باسشىسى باقىتگۇل ىسقاق بايانداما جاساپ، بيىل ناۋرىز ايىنان باستاۋ العان جوبانىڭ 6 ادامنان تۇراتىن عىلىمي-زەرتتەۋ توبى اتقارعان جۇمىستارعا جان-جاقتى تالداۋ جاسادى.

سەمينار جۇمىسى بارىسىندا عالىمدار تاراپىنان تومەندەگىدەي ۇسىنىستار ايتىلدى.

1. ەلىمىز بويىنشا بايىرعى اتاۋلاردى انىقتاۋ، زەردەلەۋ، جۇيەلەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ونوماستيكالىق ەكسپەديتسيالىق توپ قۇرىلسىن;

2. وتكەن عاسىرلاردا ءارتۇرلى ماقساتپەن زەرتتەۋشىلەر، توپوگرافتار كەلىپ قازاق جەرىنىڭ سول كەزدەگى اتاۋلارىن كورسەتە وتىرىپ حاتقا، كارتاعا تۇسىرگەنى ءمالىم. سول كارتالاردى تابۋعا جانە الدىرۋعا، ونداعى مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ جەر اتاۋلارىنىڭ ەجەلگى كارتاسىن، قايتا جاساۋدى، اتاۋلارىن قايتا جاڭعىرتۋدى قولعا الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلسىن;

3. جەر اتاۋلارىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر، ەكسپەديتسيالار بارىسىندا جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى ميفولوگيا، اڭىز-اڭگىمەلەر جيناقتالىپ، زەردەلەنسىن;

4. ارحيۆتەردەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وزگەرۋى تۋرالى حاتتامالار قورى تىزبەسى بار. وسى ماتەريالدار بولاشاقتا ەلەكتروندى نۇسقادا نەمەسە ۇلكەن تيراجبەن باسىپ شىعارىپ وڭىرلەرگە جەتكىزىلسىن;

5. وڭىرلەردە جەر-سۋ اتاۋلارىن تاريحي قالپىنا قايتارۋ ءۇشىن الەۋمەت اراسىندا ءتۇسىندىرۋ، اقپاراتتىق-ناسيحات شارالار اياسى كەڭەيتىلسىن;

6. ونوماستيكانى جۇيەلەۋ، ۆيزۋالدى بەينەسىن جاساۋ، ەلەكتروندى –بەينەلىك كارتا جاساۋ بارىسىندا بىلىكتى ءىت مامانداردى جوباعا تارتۋ جۇمىستارى قولعا الىنسىن.

بۇل – قازاق ەلى. قازاق جەرى. ولاي بولسا قازاقتىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرى، تاۋى، تاسى، سۋى، نۋى تۇگەلدەي قازاقشا اتالۋعا ءتيىس. قازاق مەملەكەتىنىڭ التىن تۇعىرى – قازاق جەرىنەن قازاقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرۋعا ءتيىس.

ادىلبەك قابا

Abai.kz