داستان با؟ داستاندار ما؟
كونە ءۇندiنiڭ «ماحابحاراتا» ەپيكالىق داستانىنىڭ توڭiرەگiندە ايتىلاتىن اڭگiمە كوپ. 18 كiتاپتان قۇرالعان داستان 200 مىڭ جول ولەڭنەن تۇرادى. ءوزiڭiز شامالاي بەرiڭiز، ونىڭ اۋقىمى ايگiلi گومەر شالدىڭ «يلياداسى» مەن «وديسسەياسىنان» سەگiز ەسە ۇلكەن. بiراق كولەمi وسىنداي تەلەگەي تەڭiز ەكەن دەپ، كومپوزيتسياسى جاعىنان ابدىراپ جاتقان «ماحابحاراتانى» جانە بايقاي المايتىندىعىمىز انىق. عالىمدار مۇنى «ماحابحاراتانىڭ» العاشقى نۇسقالارى بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيiنگi بiرiنشi مىڭجىل-دىقتىڭ باسىندا پايدا بولىپ، بۇگiنگi ءتۇر-سيپاتىنا بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ ءIۇ-ءۇ عاسىرلارىنا عانا يە بولعاندىعىمەن تۇسiندiرەدi. ياعني، «ماحابحاراتانى» مىڭ جارىم جىل بويى تالماي وڭدەلiپ-قىرنالىپ جازىلعان داستان دەۋiمiزگە نەگiز بار. ال مۇنداي ۇزاق ۋاقىت جازىلعان داستاننىڭ، ارينە، ۇلى بولماسقا قاقىسى جوق.

داستان با؟ داستاندار ما؟
كونە ءۇندiنiڭ «ماحابحاراتا» ەپيكالىق داستانىنىڭ توڭiرەگiندە ايتىلاتىن اڭگiمە كوپ. 18 كiتاپتان قۇرالعان داستان 200 مىڭ جول ولەڭنەن تۇرادى. ءوزiڭiز شامالاي بەرiڭiز، ونىڭ اۋقىمى ايگiلi گومەر شالدىڭ «يلياداسى» مەن «وديسسەياسىنان» سەگiز ەسە ۇلكەن. بiراق كولەمi وسىنداي تەلەگەي تەڭiز ەكەن دەپ، كومپوزيتسياسى جاعىنان ابدىراپ جاتقان «ماحابحاراتانى» جانە بايقاي المايتىندىعىمىز انىق. عالىمدار مۇنى «ماحابحاراتانىڭ» العاشقى نۇسقالارى بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيiنگi بiرiنشi مىڭجىل-دىقتىڭ باسىندا پايدا بولىپ، بۇگiنگi ءتۇر-سيپاتىنا بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ ءIۇ-ءۇ عاسىرلارىنا عانا يە بولعاندىعىمەن تۇسiندiرەدi. ياعني، «ماحابحاراتانى» مىڭ جارىم جىل بويى تالماي وڭدەلiپ-قىرنالىپ جازىلعان داستان دەۋiمiزگە نەگiز بار. ال مۇنداي ۇزاق ۋاقىت جازىلعان داستاننىڭ، ارينە، ۇلى بولماسقا قاقىسى جوق.
وسىدان بولار، ۇندiلiكتەردiڭ ءوزi «ماحابحاراتانى» جاي عانا داستان دەپ اتاۋعا كوپ كەلiسە بەرمەيدi. ولاردىڭ ويىنشا بۇل «يتيحاسا»، ياعني وتكەن كۇندەردiڭ جەر بەتiندە شىنىمەن بولعان وقيعالارىن سۋرەتتەيتiن تاريح بولىپ تابىلادى. ءيا، « ماحابحاراتانىڭ» كۋرۋ دالاسىندا بولعان ۇلى شايقاس تۋرالى عانا بايانداپ قويماي، ءوز قۇرامىنا «نال مەن دامايانتي»، «ساۆيتري تۋرالى بايان»، «رامايانا» سەكiلدi كوپتەگەن ەپوستاردى دا ەنگiزiپ العانىن ەسكەرسەك، ۇندiلiكتەردiڭ سوزiنە باس يزەۋگە بولاتىن سەكiلدi. قىسقاسى، ءسوزiمiزدi ناق-تىلاي تۇسسەك، «ماحابحاراتا» كونە ءۇندiستاننىڭ بۇكiل رۋحاني-مادەني بولمىسىن كورسەتەتiن ەنتسيكلوپەديالىق جيناق iسپەتتi قۇندىلىققا يە تولاعاي تۋىندى بولىپ تابىلادى دەي الامىز.
ەندi ۇندiلەردiڭ ءوزi « ماحابحاراتانى» جىرمەن جازىلعان تاريح دەپ سانايتىن بولسا، ول تاريحتىڭ سول بiر عاسىرلار قويناۋىندا عۇمىر كەشكەن بiزدiڭ بابالارىمىزعا دا قاتىسى بار ما دەگەن ساۋالعا كەلەيiك. ويتكەنi, بiز ءۇشiن، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، « ماحابحاراتانىڭ» مازمۇنىن جالاڭ بايانداپ جاتقاننان گورi وسى ساۋالعا جاۋاپ iزدەگەن اناعۇرلىم قىزىقتىلاۋ بولىپ كورiنەدi. بالكiم، بۇل ۇلى دالانىڭ تاريحىن تۇگەندەۋگە دەگەن قۇمارلىقتان بولار.

اقىن بۇيرەگi كۋرالارعا بۇرادى
اقىن مەن جىراۋدىڭ ءبارi گومەر شال سياقتى اقيقاتشىل ەمەس. قايسىبiر شىعارما اۆتورلارىنىڭ ءوزiنiڭ سۇيiكتi كەيiپكەرiنiڭ ءسوزiن سويلەپ نەمەسە ءوز ۇلتىنىڭ سويىلىن سوعۋعا بەيiل تانىتاتىنى ارعى-بەرگi ادەبيەت تاريحىندا مولىنان ۇشىراساتىن جايت. ايتپەسە، «يگور جاساعى تۋرالى جىردىڭ» تۇپنۇسقاسى تۇركiلiك بولعانى، ونى قايسىبiر ورىس تاقۋاسىنىڭ ۋاقىت وتە كەلە ءوز حالقىنىڭ يدەولوگيالىق سۇرانىسى تاراپىنان قايتا وڭدەپ، سلاۆياندىق جىر جاۋھارى جاساعانى تۋرالى داۋ-دامايلى اڭگiمەلەر شىقپاس ەدi عوي. فەردوۋسيدiڭ بۇكiل عۇمىرىن سارپ ەتكەن «شاحناماسىن» ءتۇبi تۇركi ماحمۇد عازناۋي سۇلتاننىڭ جوعارى باعالاماي قويعانىنىڭ استارىندا دا وسىنداي سىر جاتىر. پارسى اقىنى ءوز داستانىندا يراندى، ونىڭ وتكەنiن كوككە كوتەرiپ، بۇل ەلدiڭ باتىرلارىمەن تiرەسكەن تۇركi قاھارماندارىن جەرگە تۇقىرتقان-دى. ال بۇل يراندىقتاردىڭ iشiنە مايداي جاققانىمەن، نامىسقوي ماحمۇدتىڭ شامىنا تيدi. اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىن قورلاپ جاتسا قاي ەسi دۇرىس ۇرپاق شامىرقانباي، شامدانباي تۇرا الماق؟
ءيا، اقىن بiتكەننiڭ ءبارi گومەر ەمەس. دەنi فەردوۋسيدiڭ ار جاق، بەر جاعىندا. گومەر ءوز «يلياداسىندا» پاتشا اگامەمنوننىڭ دۇنيەقوڭىزدىعىن، ەرجۇرەك احيللدiڭ قانىپەزەرلiگiن اشىق بوياماسىز سۋرەتتەدi. بۇرسا اقىننىڭ بۇيرەگi وسىلارعا، ءوز گرەكتەرiنە بۇرۋى كەرەك-تi. ەسەسiنە ول ترويا باتىرى گەكتوردى، ونىڭ اكەسi پريامدى ناعىز ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرگە يە ابزال جاندار رەتiندە بەينەلەدi. «يليادانىڭ» اق پەن قارا بوياۋدان عانا تۇرمايتىنى، كەرiسiنشە، ءتۇرلi-ءتۇستi رەڭكتەرگە يە ەكەنi - بۇل گومەردiڭ ەشكiمگە بۇرا تارتپاعاندىعىنىڭ، ونىڭ رۋحاني كەمەلدiلiگiنiڭ ايعاعى. «يليادانىڭ» ولشەۋسiز ۇلى بولاتىنى دا سوندىقتان.
ال «ماحابحاراتانىڭ» العاشقى جىرلاۋشىسى شە؟ «ماحابحاراتانى» زەرتتەۋشiلەردiڭ دايەكتەرiنە جۇگiنسەك، ول رۋحاني كەمەلدiگi جاعىنان گومەر قارتتىڭ دەڭگەيiنە جەتە الماعان سياقتى. ولاي دەۋiمiزگە نە سەبەپ؟ بiزدiڭشە، داستان العاشقى سۇلباسىندا تەك كۋرۋ دالاسىندا وتكەن قاندى شايقاستى سۋرەتتەۋمەن عانا شەكتەلگەن بولۋى كەرەك. قالعان وقيعا-جەلiلەر داستان مازمۇنىنا كوپ كەيiن، كۋرۋ دالاسىندا وتكەن شايقاستىڭ نەگiزگi سەبەبi ۇمىتىلا باستاعان كەزەڭدەردە كiرiكتiرiلگەن. ايتپەسە، قۇدايلاردىڭ بالالارى سانالاتىن پانداۆتاردىڭ شايقاس باستالعانعا دەيiن جوعارى وي-سانانىڭ يەلەرi رەتiندە دارiپتەلiپ، سوعىس قيمىلدارى باستالعان تۇستا الاياقتىق پەن قۋلىق-سۇمدىقتىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن كادiمگi ەكiاياقتى پەندەلەر رەتiندە كەسكiندەلۋiن قالاي تۇسiندiرۋگە بولادى؟
ءيا، بۇل جەردە داستان مازمۇنىن قىسقاشا بايانداي كەتۋ كەرەك. بولماسا بiزدiڭ نە تۋرالى اڭگiمە قىلىپ وتىرعانىمىز «ماحابحاراتا» مازمۇنىنان حابارسىز كوپ وقىرمان ءۇشiن تۇسiنiكسiز بولىپ قالۋى مۇمكiن.
داستاندا ۇلى بحاراتانىڭ ء(ۇندiستاننىڭ كونە اتاۋى) ۇرپاعى سانالاتىن اعايىندى كاۋراۆتار مەن پانداۆتاردىڭ ءوزارا تاققا تالاسى، بيلiك ءۇشiن جۇرگiزگەن سوعىستارى باياندالادى. العاشقىدا قانشالىقتى قاھارماندار بولعانىمەن پانداۆتار قۋعىنعا ۇشىراعان. بiراق ولار قۋعىندا ءجۇرiپ تە بiراز ەلدi جاۋلاپ الادى، جەكە پاتشالىق قۇرۋ مۇمكiندiگiنە قول جەتكiزەدi. دەگەنمەن وسى پاتشالىقتى پانداۆتاردىڭ ۇلكەنi يۋدحيشتحيرا قۇمار ويىن ويناپ وتىرىپ، كاۋراۆتاردىڭ العاشقىسى دۋرودحاناعا ۇتتىرىپ قويادى. بۇل جولى دۋرودحانانىڭ اكەسi دحيتاراشترا ۇتتىرعان پاتشالىقتارىن باۋىرىنىڭ بالالارىنا قايتارىپ بەرگiزگەنiمەن، كەلەسi بiر ويىن ۇستiندە يۋدحيشتحيرا وتكەندەگi قاتەلiگiن تاعى قايتالاپ، تەك پاتشالىق ەمەس، ايەلiنiڭ ۇستiندەگi كيiمiنە دەيiن قارسىلاسىنا شەشكiزiپ بەرەتiندەي حالگە جەتەدi. وسىلايشا پانداۆتار ويىن الدىنداعى كەلiسiم بويىنشا ون ءۇش جىل ەل تiرشiلiگiنە ارالاسپاي ساياق ءومiر سۇرۋگە ءماجبۇر بولادى. «ماحابحاراتا» اعايىندى پانداۆتاردىڭ كاۋراۆتاردان وسى ون ءۇش جىلدان كەيiن وزدەرiنە تيەسiلi بيلiكتەرiن قايتارىپ الۋ ءۇشiن جۇرگiزگەن سوعىستارىن زەرلەگەن.
ەگەر داستاننىڭ سوعىس باستالعان تۇسىنا دەيiن پانداۆتار قۋعىن-سۇرگiندە جۇرگەن اقجارقىن، كەڭپەيiل جاندار رەتiندە سۋرەتتەلسە، ءدال وسى جەردەن باستاپ جىرشىنىڭ نەمەسە جىرشىلاردىڭ ولارعا دەگەن كوزقاراسى وزگەرگەنi بايقالادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇلاي بولۋىنا نە سەبەپ؟
داستاندى ءھام ءۇندiستان تاريحىن زەرتتەۋشiلەر ەپوستىڭ مۇنداي كiلت بۇرىلۋىن كۋرۋ دالاسىندا بولعان سوعىستىڭ سەبەبi, ەپوس ايتاتىنداي، اعايىندىلاردىڭ ءوزارا قىرعي-قاباق قارىم-قاتىناسىندا ەمەس، تiپتi باسقا جاقتا جاتقاندىعىمەن تۇسiندiرەدi. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كۋرۋ دالاسىندا بولعان الاپات شايقاس بۇعان دەيiن ۇندiستانعا بiزدiڭ كاسپي مەن ورال تاۋى ماڭىنان قونىس اۋدارعان اريلەردiڭ (ب.د.د. II مىڭجىلدىق ورتاسى) وزدەرiنiڭ سوڭىن الا جەتكەن تۇركi-موڭعول ناسiلدەس حالىقتارمەن بولعان ازاتتىق جولىنداعى سوعىسىن سۋرەتتەيتiن كورiنەدi. («تري ۆەليكيح سكازاني درەۆنەي يندي»، موسكۆا، 1978 جىل، 9-بەت). مiنە، العاشقى نۇسقادا سوعىستىڭ وسى جاعىنا كوبiرەك نازار اۋدارىلعان سىڭايلى. ياعني، جەرگiلiكتi جىرشى باسقىنشىلاردىڭ iس-قيمىلىن بارىنشا مiنەپ-سىناپ باققان. جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ قاھارماندارىن الاياق، سۇم ادامدار رەتiندە بەينەلەۋگە تىرىسقان. بiراق ۋاقىت ءوز دەگەنiن iستەمەي تۇرمايدى. جاۋلاپ الۋشى پانداۆتار دا جەرگiلiكتi حالىقپەن ۋاقىت وتە كەلە قويان-قولتىق ارالاسىپ، اقىر سوڭى كوپتiڭ iشiنە دiلiمەن ءھام تiلiمەن قوسا قۇمعا سiڭگەن جاۋىن تامشىلارىنداي جۇتىلىپ كەتتi. ارتتارىنا جەرگiلiكتi حالىق قويعان «بوز»، «سارى» دەگەن لاقاپ اتتارىن عانا قالدىرا الدى («پاندۋ» ءسوزi سانسكريتتەن «سارى» دەپ اۋدارىلادى).
جوق، بiز قاتەلەسكەن سەكiلدiمiز. ولار « ماحابحاراتا» سەكiلدi ۇلى داستاننىڭ بۇگiنگi تولىق مازمۇنىندا دۇنيەگە كەلۋiنە ىقپال ەتە الماعانىمەن، ونىڭ العاشقى نۇسقاسىنا، تۇپنۇسقاعا تۇرتكi بولا بiلدi.
العاشقى نۇسقانى جىرلاعان اقىنداي ەمەس، كەيiنگi جىرشىلار «سارىلاردى» باسقىنشىلار ەكەن دەپ تiپتi جە جاتسىنعان جوق. تۇپنۇسقانىڭ اياسىن كەڭەيتiپ، جاۋلاپ الۋشىلارعا، ولاردىڭ جاسامپازدىقتارىنا جاڭا قىرىنان باعا بەردi. قاراپايىم پەندە ەمەس، قۇدايلاردىڭ بالالارىنا اينالدىردى. سولار بوپ مۇڭايىپ، سولار بولىپ قۋاندى.
ءيا، ءتۇبi تۇركi اقىن زاحيريددين بابىر ۇرپاقتارى ۇندiستانعا ءتاج-ماحالداي ساۋلەت ونەرiنiڭ قايتالانباس ۇلى دۇنيەلەرiن تارتۋ ەتسە، ولاردىڭ بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيiنگi مىڭجىلدىق باسىندا ۇندiستانعا جولى تۇسكەن باعزى جاۋىنگەر بابالارى ۇرپاققا «ماحابحاراتاداي» ۇلى داستاندى وشپەس مۇرا ەتiپ قالدىردى.
سولاي. «ماحابحاراتاعا» بiزدiڭ بابالارىمىز دا ماڭداي تەرiن سiڭiرگەن. تەك تەر ەمەس، قانىن دا.

«ماحابحاراتا»، مانۋ جانە ۇلى دالا
«ماحابحاراتا» تەك كۋرۋ دالاسىندا بولعان شايقاستى سۋرەتتەۋمەن عانا شەكتەلمەيدi. ول - جەرگiلiكتi حالىق تۋدىرعان كوپتەگەن باسقا اڭىز-اڭگiمەلەردiڭ دە جيىنتىعى. سولاردىڭ بiرi - الەمدi قاپتاعان توپان سۋعا قاتىستى اڭىز. ءۇندiنiڭ توپان سۋعا قاتىستى اڭىزى كونە شۋمەر-اككاد، جەبiرەي نۇسقالارىنا تىم ۇقساس. بiراق ايىرماشىلىعى دا جوق ەمەس. ءۇندi اڭىزىنىڭ باستى كەيiپكەرi - مانۋ اتتى عۇلاما. ۇندiلەر ونى توپان سۋدان امان قالعان، بۇگiنگi ادامزاتتى بەلiنەن وربiتكەن العاشقى ادام سانايدى. تiپتi «مانۋ» ءسوزiنiڭ ءوزi دە سانسكريتتەن تارجiمالاعاندا «ادام» دەگەندi بiلدiرەدi. بiزدiڭشە، وسى ءۇندi اڭىزىنىڭ بiزدiڭ ۇلى دالا تاريحىنا تiكەلەي قاتىسى بار. ەندi مۇنداي بولجام جاساۋىمىزعا نە سەبەپ، وسى توڭiرەكتە وي وربiتسەك.
حالىقتاردىڭ ۇلى كوشi-قونى سوڭعى ءۇش مىڭ جىلدىقتا شىعىستان سولتۇستiك-باتىس ءھام وڭتۇستiك-باتىسقا بiرنەشە رەت ورىن العانى تاريحتان جاقسى بەلگiلi. سولاردىڭ بiرi ورتا ازيادان، ورال تاۋىنىڭ ەتەگiنەن، سارىارقادان، ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ بويىنان كوشكەن اريلەر ەكەنi دە ءمالiم. ولار الدىمەن كiشi ازياعا قونىستانسا، كەيiنi-رەك سول جەردەن ەكi تاراپقا - ۇندiستانعا ءھام ەۋروپاعا باعىت تۇزەدi. ءۇندiستاندا جەرگiلiكتi حالىق دراۆيدتەرمەن شايقاس جۇرگiزە وتىرىپ، وزدەرiنiڭ جاڭا وتاندارىن تاپتى. ارينە، ولار بۇل جەرلەرگە تەك جاڭا قونىستانۋشىلار ساناتىندا عانا ەمەس، تىڭ سيپاتتاعى مادەنيەتتiڭ وكiلدەرi رەتiندە دە كەلگەن بولاتىن. ولاردىڭ ءوز اڭىز-جىرلارى، وتكەنiنەن سىر شەرتەتiن شەجiرەلەرi بولدى. مiنە، وسى شەجiرەدە ايتىلاتىن توپان سۋ تۋرالى اڭىزدى ولار وزدەرiنiڭ بايىرعى وتانىنان - بۇگiنگi كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىنان الىپ كەتكەن-دi. ەندi بiز ۇلى دالا ءۇشiن كوزi جابىلىپ قالعانداي سەزiلەتiن وسى اڭىز-بۇلاقتىڭ قاي وڭiردە، قاي جەردە العاش اتقىلاعانىنا ازداپ زەر سالايىق.
ورتاعاسىرلىق ەنتسيكلوپەديست عالىم بيرۋنيدە (973-1050 ج.ج.) مىنانداي دەرەك بار: «قيماقتار ەلiندە (قازiرگi قازاقستان تەرريتورياسى - رەد.) مانقۇر دەپ اتالاتىن تاۋ كەزدەسەدi. الىستان قاراعاندا ءوزi توڭكەرiلiپ جاتقان الىپ قالقانعا ۇقسايدى. وسى جەردە تۇششى سۋدىڭ سارقىلماس بۇلاق كوزi بار. تۇتاس اسكەري قوسىن سۋ iشسە دە ەرنەۋi بiر ەلi تومەندەمەيدi. بۇلاق ماڭىندا تاڭiرگە سىيىنىپ جۇگiنگەن ادامنىڭ اياق، قول، تiزەسiنiڭ بەدەرلەرi, ءسابي iزi مەن ەسەك تۇياعىنىڭ تاڭبالارى ساقتالعان. وسى ارادان وتكەن تۇركi-وعىزدار ولارعا سىيىنىپ، تاۋەپ ەتەدi» (س.م.اقىنجانوۆ، «كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا»، الماتى، «ناۋكا»، 1989, 154-بەت).
وسى مانقۇردىڭ قاي تاۋ ەكەنi تۋرالى عالىمدار اراسىندا پiكiرتالاس كوپ. ماركۆورتتا مىڭكولدiڭ بۇرمالانعان اتاۋى دەلiنسە، مينورسكي بۇل تاۋدى ورتالىق قازاقستاننىڭ ۇلىتاۋ جوتاسىنان iزدەۋ كەرەك دەيدi. بiزدiڭشە، ەكi تۇجىرىم دا قاتە. ءوز شامالاۋىمىزدا، بيرۋني ايتىپ وتىرعان مانقۇرىڭىز:
قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان،
ول كەرەمەت بولماسا نەگە قالعان.
نۇح پايعامبار كەمەگە تيەپ الىپ،    
ويسىلقارا جانۋار سودان قالعان،
- دەپ كەلەتiن جىرداعى ايگiلi قازىعۇرتتىڭ ءدال ءوزi.
ءيا، ۇلى دالانىڭ دا توپان سۋ تۋرالى ءوز اڭىز-ەستەلiگi بولعان. قازىعۇرت تۋرالى قازاقى ءافساناۋي اڭگiمەنiڭ شۋمەر-اككاد ەپوسى نەمەسە «ءتاۋرات» پەن «قۇرانداعى» باياندارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. قاتىسى بولمايتىن سەبەبi, ولاردان كوپ بۇرىن، توپان سۋعا قاتىستى اڭىزداردىڭ العاشقىسى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. تiپتi, كەرiسiنشە، «ءتاۋرات»، «قۇران»، شۋمەر-اككاد ەپوستارىنداعى اڭگiمەلەردi وسى ۇلى دالا اڭىزىنىڭ كوشiرمەلەرi ەدi دەسەك، كوڭiلگە كوبiرەك قوناتىن سەكiلدi سەزiلەدi.
بۇل ءسوزiمiزدi دالەلدەۋ ءۇشiن جاڭاعى «مانقۇر» اتاۋىنا لينگۆيستيكالىق تالداۋ جۇرگiزسەك تە جەتكiلiكتi.
شامامىزدا «مانقۇر» اتاۋى «مان» جانە «قۇر» دەگەن ەكi تۇبiردەن تۇرادى.
بiرiنشi ءتۇبiرi ۇندiەۋروپەيستيكا تiل عىلىمى ايتا بەرەتiندەي «ادام» دەگەن ماعىنانى بiلدiرسە، ەكiنشi ءتۇبiرiمiز ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ «از ي يا» كiتابىندا قايتا-قايتا اۋىزعا الىناتىن كونە شۋمەردiڭ «قۇر»، ياعني، «تاۋ» دەگەن ءسوزi. ياعني، «ماڭقۇرىڭىز» «مانۋدىڭ تاۋى»، ياكي «ادامنىڭ تاۋى» بولىپ شىعادى. ەگەر مانۋدىڭ اري اڭىزىنداعى توپان سۋدىڭ باستى قاھارمانى ەكەنiن ەسكەرسەك، ونىڭ داڭقىنا لايىق قازاق دالاسىندا بiر عانا تاۋدىڭ بار ەكەنi انىق. ول، ارينە، توپان سۋعا قاتىسى بار دەلiنەتiن وڭتۇستiك قازاقستانداعى قازىعۇرت تاۋى. بۇل وي پارىقتاۋلارىنان شىعاتىن قورىتىندى مىنانداي: العاش وسى وڭiردە، اريلەر اراسىندا پايدا بولعان اڭىزدى كەيiن ولاردىڭ ورنىن باسقان حالىقتار دا ءوز جادىلارىنان سىزىپ تاستاماعان، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا ەتiپ قالدىرىپ وتىرعان. تiپتi تاۋدىڭ بايىرعى اريلiك اتاۋىن بەرتiنگi بيرۋني زامانىنا دەيiن ساقتاپ تا كەلگەن. ال قازiرگi قازىعۇرت اتاۋى قازاق دالاسىنا يسلام دiنi ەركiندەي ەنiپ، دالالىق اۋىزەكi شەجiرە «قۇران» نەگiزiندە قايتا رەفورمالانا باستاعان كەزدiڭ جەمiسi سەكiلدi. كونە اريلiك مانۋ ەسiمi دە يسلامدىق نۇح ەسiمiنiڭ سالدەسiن وسى كەزدەرi باسىنا وراۋعا ءماجبۇر بولعان.
شىعىستىڭ سوفى اقىنى رۋمي: «بۇل عالام تاۋ بولسا، بiزدiڭ بار iس-ارەكەتiمiز ايقاي: تاۋداعى ءوز ايقايىمىزدىڭ جاڭعىرىعى ءاردايىم وزiمiزگە قايتىپ ورالادى»،- دەيدi. بiزدiڭشە، توپان سۋ تۋرالى اڭىز دا ءدال وسى جاڭعىرىقتىڭ كەبiن قۇشقانداي. كiشi ازيا ارقىلى كونە ۇندiستانعا، بايىرعى شۋمەر-اككادقا، سەميت تiلدەس حالىقتارعا سiڭگەن ول ونداعان عاسىرلاردان كەيiن ءوز ءتول توپىراعىنا جاڭعىرىپ، جاڭارىپ قايتا ورالدى.
ارينە، وقيعانىڭ بۇلاي ءورiس الۋىنا بiز دە، بiزدiڭ بابالارىمىز دا كiنالi ەمەس. ويتكەنi, شالقار تەڭiزدi قۇرعاتىپ، الىپ تاۋلاردى شوكتiرەتiن ۇلى ۋاقىت ءوز دەگەنiن ءبارiبiر iستەتپەي تۇرمايدى. بiراق مىڭ سانداعان جاڭعىرىقتاردىڭ اراسىنان ءوز ايقايىڭ قايسىسى ەكەنiن اجىراتىپ الۋعا قۇمارتۋ دا قاجەت سەكiلدi.
بiز وسى جولى سونداي تالپىنىستاردىڭ بiرiن جاساپ كوردiك قوي دەپ ويلايمىز. تالپىنىستان بايقاعانىمىز - ۇلى دالا مەن ءۇندiستاننىڭ كiندiگi بiر ەكەنiن بايقاتاتىن اڭىزداردىڭ دا بار ەكەنi بولدى. ال اڭىز نەگiزiندە سىرت كورiنiسi عانا كومەسكiلەنگەن اقيقاتتىڭ جاتقانىن ۇمىتپاعان جانە ءجون. ال ول اقيقات، تۇپتەپ كەلگەندە بiزدiڭ، بۇگiنگi قازاقتىڭ دا داڭقىن اسقاقتاتار اقيقات بولىپ شىقسا شە!

داستان باعزى وركەنيەتتەر تاعدىرىنان سىر شەرتەدi
كiم-كiم دە «ماحابحاراتادان» ءوز iزدەگەنiن تابا الاتىن سەكiلدi. تاريحشى دا، ونەرتاپقىش تا، فيزيك تە، ماتەماتيك تە، استرونوم مەن استرولوگ تا داستاندى وقىپ شىعىپ، جاڭالىقتار اشىپ جاتادى.
ەندi سونداي «جاڭالىقتاردىڭ» بiرنەشەۋiنە توقتالا كەتكەنiمiز ءجون-دەي.
داستانداعى وقيعالاردىڭ بiرiندە اردجۋنا مەن كريشنا الدەبiر براحمانعا قايىرىمدىلىق كورسەتiپ، ونى تاماقتاندىرۋعا نيەتتەنەدi. بiراق براحمان ءوزiنiڭ تويىمسىز ەكەنiن ەسكەرتكەن. ول: «مەنi تويىندىرۋ ءۇشiن كوپ قينالۋلارىڭا تۋرا كەلەدi»،- دەيدi. ارينە، مۇنداي ەسكەرتۋدەن قىڭعان باتىرلار جوق. ولار براحمانعا: «نەنi قالاساڭ سونى ايت»،- دەپ سالادى. ال بۇل براحمان كەيپiنە ءتۇسiپ كەلiپ تۇرعان وت قۇدايى اگنيدiڭ ءوزi ەدi. ءوز قالپىنا كەلگەن ول سوزدەن ۇستالعان باتىرلارعا كحانداۆا ورمانىنىڭ بۇكiل اڭىن جەگiسi كەلەتiنiن، بiراق نايزاعاي اتقىش يندرانىڭ وعان جول بەرمەي جۇرگەنiن ايتىپ شاعىمدانادى. «ەگەر ەر بولىپ، سوزدەرiڭدە تۇراتىن بولساڭدار، ماعان كحانداۆا ورمانىن ورتەپ، iشiندەگi اڭ-قۇسىن تۇگەل ءۇيiتiپ جەۋگە كومەكتەسiڭدەر» دەگەن. امالى قالماعان باتىرلار ونىڭ ءوتiنiشiن قالاي بولسىن قاناعاتتاندىرۋعا نيەتتەنەدi. بiراق بۇلاردىڭ قاراپايىم قارۋىنىڭ يندرانىڭ نوسەر جاڭبىر جاۋدىراتىن جاي وتتارىن قايتارۋعا مۇمكiندiگi جوق-تى. مۇنداي شاراسىزدىقتىڭ جولىن كەسۋگە اگني قۇدايدىڭ كومەگi تيدi. ول سۋ قۇدايى ۆارۋننان اردجۋناعا ۇزدiكسiز اتىلاتىن عاجايىپ قارۋ، كريشناعا ءدال تيەتiن شوقپار مەن مۇلتiكسiز كەسiپ تۇسەتiن سەمسەر الىپ بەرەدi.
وت قۇدايى ورمانعا ءورت قويعاندا، يندرا ونى ءوشiرۋ ءۇشiن ورمان ۇستiنە بۇلتتارىن قۋعانمەن، اردجۋنا ءوزiنiڭ ۇزدiكسiز اتىلاتىن عاجايىپ قارۋىنىڭ كۇشiمەن ولاردىڭ بiردە-بiرiن ورمان ۇستiنەن وتكiزبەي قويادى. ال ءورت شىققان العاشقى كەزەڭدە ورماننان ساڭىلاۋ تاۋىپ قاشىپ شىقپاق بولعان اڭداردى بiردە-بiرiن ساۋ جiبەرمەي اردجۋنا مەن كريشنانىڭ قىرعانى جانە بار. وسىلايشا، باتىرلار وت قۇدايىنا اڭسىزدا بەرگەن ۋادەلەرiن تولىق ورىنداپ شىعادى.
ەندi ويلانىپ كورەيiكشi, وسىنداعى بۇلت قۋاتىن «عاجايىپ قارۋ» دەگەنiمiز قانداي قارۋ؟ ادامزات بالاسى حح عاسىردا عانا بۇلتتى زىمىرانمەن اتىپ ىدىراتۋعا قول جەتكiزگەن جوق پا؟ الدە سوناۋ عاسىرلاردا-اق ادام اقىل-ويىنىڭ وسىنداي قارۋ-جاراق جاساۋعا قابiلەتi جەتكەنi مە؟ قالاي دەسەك تە، حح عاسىر جاڭالىعىنىڭ بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi 1 مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا پايدا بولعان داستاندا جۇرگەنi عاجاپ-اق.
مiنە، داستانداعى وسىنداي عاجايىپ تۇستار بۇگiنگi عالىمدارعا «ماحابحاراتا» جەر بەتiنەن جويىلىپ كەتكەن باعزى وركەنيەتتەر تۋرالى حابارلار جيىنتىعى دەگەن پiكiردi دە جيi-جيi ايتقىزىپ ءجۇر.
سولاردىڭ تاعى بiرi - جويقىن جويۋ كۇشi جاعىنان قازiرگi اتوم بومباسىنان بiردە كەم تۇسپەيتiن استراۆيديا دەپ اتالاتىن تىلسىم قارۋلار جايلى اڭگiمە. ولاردىڭ iشiندەگi ەڭ قۇدiرەتتiسi «براحماشيراس» دەپ اتالادى. بۇل قارۋدى كۋراداعى سوعىس كەزiندە قولدارىنان كەلگەنشە ەكi جاق تا پايدالانباۋعا تىرىسادى. ويتكەنi, «براحماشيراستى» باسقا بiر زەڭبiرەك قارۋىنان اتىپ تۇسiرۋگە مۇمكiندiك بار، بiراق ول جارىلىپ تۇسكەن جەرگە ون ەكi جىل بويى جاڭبىر اتاۋلى جاۋماق ەمەس. ەل قۋاڭشىلىقتىڭ ازابىن تارتادى. ال قارۋدىڭ ءوزi جارىلا قالسا، جارىلىس تۋدىراتىن تولقىننىڭ جولىندا تۇرعان ادام اتاۋلىنىڭ دەنەسiن جيدiتiپ، جاندىرىپ جiبەرەدi. قىسقاسى، «ماحابحاراتانىڭ» «براحماشيراسىن» بۇگiنگi يادرولىق قارۋ مەن ناپالم بومباسىنىڭ قۇدiرەتiنە يە سۇمدىق قارۋ دەي بەرۋiڭiزگە بولادى.
ەندi ويلانىپ كورەيiكشi, بۇل وتكەن زامان وركەنيەتتەرiنiڭ تەحنيكا جەتiستiكتەرiنەن شاعىن مالiمەتتەر مە، الدە اقىن قيالىنان شىققان كورiپكەلدiك پە؟
ءيا، قالاي جاۋاپ بەرسەڭiز دە قيسىنعا كەلەتiن سياقتى.
قىسقاسى، «ماحابحاراتا» - وتكەندi جىرلاۋ ارقىلى بولاشاقتى بولجاعان كەمەل داستانداردىڭ قاس بiرەگەيi. ول سوعىستى، قانتوگiستi ايىپتايدى. ول ححI عاسىردا ادامزات بالاسىن ويلاندىرىپ وتىرعان پروبلەمالاردى العا تارتادى. ياعني، ادامزات بالاسى باردا «ماحابحاراتا» دا بiرگە جاساي بەرمەك.
ال وسىنداي داستاننىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە ءوز بابالارىمىزدىڭ مۇرىندىق بولعانى - بiز، قازاق بالاسى ءۇشiن ۇلكەن ماقتانىش بولۋى كەرەك. «ماحابحاراتا» جايلى قىسقاشا اڭگiمە بارسىندا وسىنى ايتقىمىز كەلدi.
2005 جىل
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»