بۇگىن - اقپاننىڭ 15-ءى، جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ دۇنيەدەن وزعان كۇنى. جىل تولدى. كىندىك جۇرتى - اتامەكەنىنە جەتە الماي ارماندا كەتكەن قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ بار ءومىرى اڭدۋدا، باقىلاۋدىڭ استىندا ءوتتى. عۇمىرىنىڭ قىرىق جىلدان استام ۋاقىتى قىتاي تار قاپاس تۇرمەسىندە كەتتى. كوزى جۇمىلعانشا ۇيقاماقتا وتىردى.

تۋعان جەرىم - اياگوزدىڭ توپىراعى بۇيىرسا، ەلگە جەتسەم دەپ قازاقستان بيلىگىنە تالاي حات جازدى. جوق. جىبىر ەتكەن جان بولمادى. ەسەسىنە، اتاجۇرتتاعى ارۋاقتى ەلى اركەز جوقتاپ، ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، كىتابىن شىعارىپ، شىعارمالارىنا لايىق باعاسى بەردى.

قاجىعۇماردىڭ تاعدىرى - حح عاسىرداعى قازاقتىڭ تاعدىرى. اللا الاشتى ازاتتىقپەن القاعانعا دەيىنگى بوداندىقتا وتكەن رۋحى بيىك ۇلتتىڭ بار ءومىرى قاي جاعىنان الساڭىز دا قىلمىس سانالدى. وتارلاۋشى ورىس قازاقتى بۇراتانا اتاندىرىپ، بۇتارلاپ قۇرتپاق ءۇشىن نە ىستەمەدى. ورىس ءۇشىن قازاقتىڭ جەر بەتىندە ءجۇرۋىنىڭ ءوزى قىلمىس ەدى. دەمەك، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ايگىلى «قىلمىس» رومانى - قانقۇيلى حح عاسىرداعى تۇتاس ۇلتتىڭ ايانىشتى دا، اياۋلى تاعدىرى.

قاجىعۇمار شابدانۇلى دۇنيە سالعاننان كەيىن ىلە-شالا «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى قاجىەكەڭنىڭ رۋحىنا ارناپ، بارشا حالقىنىڭ اتىنان اس بەرگەن بولاتىن. بۇگىن دە قارا ورمان قازاعى قاجىەكەڭدى ەمىرەنە ەسكە الماق.

ال، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ايگىلى «قىلمىس» رومانىن جازۋشىنىڭ قىزى جاينار قاجىعۇمارقىزىنىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جاريالاۋدى باستاپ وتىرمىز.

بۇگىن - اقپاننىڭ 15-ءى، جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ دۇنيەدەن وزعان كۇنى. جىل تولدى. كىندىك جۇرتى - اتامەكەنىنە جەتە الماي ارماندا كەتكەن قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ بار ءومىرى اڭدۋدا، باقىلاۋدىڭ استىندا ءوتتى. عۇمىرىنىڭ قىرىق جىلدان استام ۋاقىتى قىتاي تار قاپاس تۇرمەسىندە كەتتى. كوزى جۇمىلعانشا ۇيقاماقتا وتىردى.

تۋعان جەرىم - اياگوزدىڭ توپىراعى بۇيىرسا، ەلگە جەتسەم دەپ قازاقستان بيلىگىنە تالاي حات جازدى. جوق. جىبىر ەتكەن جان بولمادى. ەسەسىنە، اتاجۇرتتاعى ارۋاقتى ەلى اركەز جوقتاپ، ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، كىتابىن شىعارىپ، شىعارمالارىنا لايىق باعاسى بەردى.

قاجىعۇماردىڭ تاعدىرى - حح عاسىرداعى قازاقتىڭ تاعدىرى. اللا الاشتى ازاتتىقپەن القاعانعا دەيىنگى بوداندىقتا وتكەن رۋحى بيىك ۇلتتىڭ بار ءومىرى قاي جاعىنان الساڭىز دا قىلمىس سانالدى. وتارلاۋشى ورىس قازاقتى بۇراتانا اتاندىرىپ، بۇتارلاپ قۇرتپاق ءۇشىن نە ىستەمەدى. ورىس ءۇشىن قازاقتىڭ جەر بەتىندە ءجۇرۋىنىڭ ءوزى قىلمىس ەدى. دەمەك، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ايگىلى «قىلمىس» رومانى - قانقۇيلى حح عاسىرداعى تۇتاس ۇلتتىڭ ايانىشتى دا، اياۋلى تاعدىرى.

قاجىعۇمار شابدانۇلى دۇنيە سالعاننان كەيىن ىلە-شالا «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى قاجىەكەڭنىڭ رۋحىنا ارناپ، بارشا حالقىنىڭ اتىنان اس بەرگەن بولاتىن. بۇگىن دە قارا ورمان قازاعى قاجىەكەڭدى ەمىرەنە ەسكە الماق.

ال، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ايگىلى «قىلمىس» رومانىن جازۋشىنىڭ قىزى جاينار قاجىعۇمارقىزىنىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جاريالاۋدى باستاپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

قىلمىس

كوپ تومدى رومان

ءبىرىنشى كىتاپ

تاس تۇرمەنى جارىپ شىققان تارلان ءسوز

(بەتاشار)

قاجىعۇمار شابدانۇلى! وسى ءبىر ەسىمدى بۇل كۇندە ەستىپ بىلمەگەن قازاق بالاسى، ءاي، جوق شىعار-اۋ. ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، شىڭجانداعى جاڭا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىماسا دا، دۇنيەجۇزىلىك رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ادام رەتىندە جاقسى بىلەدى. رەكوردتار كىتابى... قاي سالادان قارا ءۇزىپ شىقتى دەيسىز عوي؟ اباقتىدا ەڭ ۇزاق وتىرۋ جاعىنان. شابدانۇلى قازىر 84 جاستا. اراداعى ۇزىلىستەردى ەسكە الماعاندا، ول وسى جىلداردىڭ تەڭ جارىمىن تۇرمەدە وتكىزىپتى. وسىلاي بولارىن سەزگەندەي، تاعدىر وعان ءبىرشاما ۇزاق عۇمىر سىيلادى. سەكسەن ءتورت جىل جازۋعا دا، قاپاستا وتىرۋعا دا مولىنان جەتىپ تۇر.

جازۋشى جانە تۇرمە. قالام مەن قاپاس. ادەتتە سىيىسپايتىن-اق ۇعىمدار. ەكىنشى جاعىنان قاراساڭ، تاڭداناتىن دا ەشتەڭە جوق سياقتى. يمپەرياعا كۇنى قاراعان كىرىپتار، بودان ەلدىڭ ءوز ۇلتىن سۇيگەن، ازاتكەر زيالىسى اباقتىدا وتىرماعاندا قايتۋشى ەدى. اعىسپەن جۇزەتىن ەپتىلەر مەن جانساۋعا جاعىمپازدار بولماسا، قۋعىن-سۇرگىن، ايداۋ، اباقتى دەگەندەرىڭ - قايراتكەر ازاماتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان سىباعاسى ەمەس پە؟! رەسەي يمپەرياسىندا بارار جەرىڭ - يتجەككەن، ءسىبىردىڭ اقىرعان ايازى، يت تۇمسىعى وتپەس تايگا ورمانى... ال قىتاي قاعاناتىندا ونداي سۋىق ءسىبىر جوق. ونىڭ ەسەسىنە تارىم بويلاعان تاكلاماكان ءشولى بار. ساياسىز، پاناسىز، جالاڭاش ءشول. الپىس گرادۋس اپتاپتا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى كۇيەدى. سىبىردە - ازاپ بولسا، تارىمدا - توزاق. جازۋشى شابدانۇلى جازا مەرزىمىنىڭ اتتاي جيىرما جىلىن (1958-1978ج.ج.) وسى تارىم لاگەرىندە وتكىزدى. تەك ماو ولگەن سوڭ عانا ءبىر مەزەت كەڭشىلىك العان.

الايدا بۇل بوستاندىق تا ۇزاققا بارمادى. اراداعى از ۇزىلىستەن سوڭ جازۋشى قايتادان قاماۋعا الىندى. سەبەپ-سىلتاۋى جەتكىلىكتى. «كەڭەستەر وداعىنىڭ تىڭشىسى» دەگەن ايدار تاعىلدى. بۇل جولى كەسىلگەن مەرزىمى - 15 جىل. جازاسىن وتەۋ ورنى - ءۇرىمجىنىڭ ءبىرىنشى تۇرمەسى. ايى-جىلى، ساعات-مينۋتىنا دەيىن تۇگەل وتەپ شىقتى (1986-2000 ج.ج.). اباقتىدان بوساعان سوڭ، الىسقا ۇزاتپايتىن، ۇنەمى باقىلاۋدا بولاتىن بەس جىلدىق ءۇي قاماعى تاعى بار. بۇعان باياعى ستۋدەنت كەزىندە گومەنداڭ تۇرمەسىندە جاتقان ەكى جىلدى قوسساڭىز، قاجەكەڭنىڭ قاماۋداعى ستاجى قىرىق جىلدان اسىپ جىعىلادى.

ءيا، ادىلەتسىزدىك پەن ديكتاتۋرا جايلاعان ەلدە تۇرمەدە كىم جاتپايدى. قۇلدىققا كونبەيتىن سانالى ادامنىڭ ءبىر مەكەنى - اباقتى. ماسەلە تۇرمەگە تۇسۋدە ەمەس، قاپاستاعى جىلداردى قالاي وتكەرۋدە. شابدانۇلىنىڭ دۇنيەدە تەڭدەسى جوق ەرلىگى - ول ءوزىنىڭ نەگىزگى شىعارمالارىن وسى تۇرمەدە وتىرىپ جازدى. لاگەردە جۇرگەندە وقيعاسىن باستا ءپىسىرىپ، جەلىسىن ويشا قۇرىپ كەلگەن بولار. تارىمنان قايتقان سوڭ بىردەن «قىلمىس» رومانىن جازۋعا وتىرعان. بىراق بوستاندىقتا وتكەن از جىلدا التى تومدىق شىعارمانىڭ العاشقى ەكى تومىن عانا شىعارىپ ۇلگەردى. ءۇشىنشى تومى تۇپتەلىپ جاتقاندا ۇستالىپ، ورتەلدى. «قىلمىستىڭ» قالعان تومدارىن ول ءۇرىمجى تۇرمەسىندە وتىرىپ جازدى. جازىلعان تىلدەي قاعازداردى استىرتىن سىرتقا شىعارۋ، جازعاندارىن ءتۇرلى تاسىلمەن ساقتاۋ، كەيىن ول كىتاپتار مەن قولجازبالاردىڭ ءارتۇرلى جولدارمەن شەكارا اسىپ، مەنىڭ قولىما جەتۋى - ءوز الدىنا بولەك حيكايا.

ءسويتىپ، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا تۇڭعىش رەت دۇنيەگە كەلگەن التى تومدىق روماننىڭ كىندىگى تۇرمەدە كەسىلدى. قانداي ءتوزىم، قانداي ەڭبەكقورلىق، ادەبيەتكە دەگەن نەتكەن قۇشتارلىق دەسەڭىزشى؟! ءوزى زىنداندا جاتقان، جارىق دۇنيەگە امان شىعار-شىقپاسى ەكىتالاي ادامنىڭ ۇلى ماقساتتان اينىماي، بولاشاق ۇرپاققا ارناپ كىتاپ جازۋىنان اسقان ەرلىك بولا ما؟!

جازۋشىنىڭ «قىلمىستان» باسقا، تۇرمەدە تۋعان تاعى ءبىر كەسەك شىعارماسى - «پانا» رومانى. شىڭجانداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ قاھارمانى زۋقا باتىر ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن بۇل روماندى وتكەن جىلى (2004 ج.) دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى الماتىدا باسىپ شىعاردى. روماننىڭ اياعىندا «26.ءىى.1988 ج. - 25.ءVىى.1989 ج. ءۇرىمجى. N1 تۇرمە» دەگەن جازۋ تۇر. ءيا، قاجەكەڭنىڭ ون بەس جىل ءومىرى وتكەن بايىرعى مەكەنى وسى. جازۋشىنىڭ بۇل تۇرمەدە تاعى قانداي شىعارمالار جازعانى بىزگە ازىرشە ءمالىم ەمەس.

شىڭجانداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن ءبىر ەرەكشەلىگى، وندا «تۇرمەدە تۋعان ادەبيەت» دەپ اتاۋعا بولاتىن شىعارمالاردىڭ تۇتاس ءبىر شوعىرى بار. شىڭجاندا «تۇرمە تۋىندىلارىنىڭ» نەگىزىن قالاعان - تاڭجارىق اقىن. جەتى جىل (1940-1946 ج.ج.) ءۇرىمجى تۇرمەسىندە ازاپ شەككەن تاڭجارىق جولدىۇلى شىعارمالارىنىڭ جەتپىس پايىزىن قاپاستا وتىرىپ جازدى. ارادا جارتى عاسىر وتكەندە ونىڭ ءداستۇرىن شابدانۇلى جالعاستىردى. ولەڭنىڭ جولى جەڭىل، كامەرادا بىرگە جاتقاندار جاتتاپ الىپ، حالىققا جەتكىزىپ وتىرعان. ال قاراسوزدەن تۇراتىن روماندار تسيكلىن تىلدەي قاعازدارعا ۇساقتاپ جازىپ، بىرتىندەپ سىرتقا شىعارۋدى قۇداي باسقا سالماي-اق قويسىن.

ايتا كەتەر ءبىر ءجايت: ارينە قازاقستاندا دا اتىلىپ-شابىلعان، اباقتىنىڭ ءدامىن ۇزاق تاتقان قالامگەرلەر از بولعان جوق. كوبى ايداۋدان قايتپاي، جەندەتتەر قولىنان مەرت بولدى. ءبىر وكىنىشتىسى، سولاردان قالعان ادەبي مۇرا جوقتىڭ قاسى. ءيمانجۇسىپ پەن ءماديدىڭ مۇڭدى-زارلى اندەرىنەن وزگە «تۇرمە تۋىندىسى» شامالى. نەگە ولاي؟ رەسەي تۇرمەلەرىنىڭ ەسىگى نەگە سونشا بەرىك بولدى؟ كىرگەن ءىزى بار دا، شىققان ءىز جوق. الدە بابالارىمىزدىڭ «ورىس - تەمىر نوقتا، قىتاي - قايىس نوقتا» دەگەنى راس بولعانى ما؟ زەرتتەۋ كەرەك.

قۇرمەتتى وقىرمان، قولىڭىزداعى كىتاپ - التى تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ العاشقى كىتابى. جانرى جاعىنان بۇل شىعارمالاردى مەمۋار، ياعني عۇمىرنامالىق رومان دەۋگە بولادى. بىراق جازۋشى مۇندا تەك ءوز ءومىر جولىن بايانداپ قانا قويمايدى. كوپ تومدى كەسەك شىعارما جارتى عاسىرعا سوزىلعان تۇتاس ءداۋىردى قامتيدى. روماننىڭ العاشقى تاراۋلارىندا وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى قازاقستان ءومىرىنىڭ اششى شىندىعى بار. 1925 جىلى اياگوزدىڭ تاڭسىق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن جازۋشى 1932 جىلى، جەتى جاسىندا اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلمەن بىرگە شاۋەشەككە وتەدى. ودان بىلايعى تاراۋلاردا جات جەردەگى بوسقىندار تىرلىگى، ولاردىڭ قىتاي ەلىنە بىرتە-بىرتە قالاي سىڭىسكەنى اڭگىمە بولادى. كەلەسى كىتاپتاردا شىڭجانداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، رەفورمالار مەن توڭكەرىستەر، قوجايىن اۋىسقانمەن ءمان-ماعىناسى وزگەرمەگەن وكىمەتتەر كوز الدىڭىزدان تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتادى. ءبىز وسىنىڭ بارىمەن اۆتوردىڭ ەكىنشى «مەنى»، باس كەيىپكەر بيعابىلدىڭ باسىنان كەشكەندەرى ارقىلى تانىسامىز.

ەڭ عاجابى جازۋشى ءوز شىعارماسىنا وسىنشاما ۇزاق ۋاقىت، سان الۋان وقيعالار سىياتىنداي تاماشا فورما تاپقان. ول دا - باتىستىڭ ەمەس، اۆتوردىڭ ءوزى جاقسى بىلەتىن شىعىستىڭ شاراپاتى. جول نۇسقاعان - سول باياعى «مىڭ ءبىر ءتۇن». ەجەلگى اراب ەرتەگىسىندە «و، قۇدىرەتتى پاديشام» دەپ باستالاتىن شاھيريزادانىڭ بىرىنەن ءبىرى وتكەن حيكايالارى بولماۋشى ما ەدى. مۇندا دا سول سياقتى. رومان وقيعاسى تۇتقىننىڭ تەرگەۋشىگە قايتارعان جاۋابى تۇرىندە باياندالادى. ءار تاراۋدىڭ باسىندا اۆتور ءوز اتىنان: «و، قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز» دەپ قايتالاپ وتىرادى.

شىعارما اششى اجۋاعا، قىجىل مەن كەككە، مىرس ەتەر مىسقىلعا تولى. جازۋشى مەن قوعام اراسى كەرەعار. تەرگەۋشى ونىڭ بۇكىل تىرلىگىنەن بيلىككە قارسى قىلمىستىڭ ءىزىن كورەدى. «ءيا، دۇرىس ايتاسىز، مەنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلىپ، جەر باسىپ جۇرگەنىمنىڭ ءوزى قىلمىس، - دەيدى ول تەرگەۋشىگە. - سونان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن قىلمىسكەر - مەنىڭ انام. ەگەر سول كىسى مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلمەسە، جەتى جاسىمدا قولىمنان جەتەلەپ، وسى ەلگە الىپ وتپەسە، وندا كەيىنگى قىلمىستاردىڭ بىردە-ءبىرى بولماس ەدى...»

قاجىعۇمار شابدانۇلى - ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىندا ەڭبەك ەتكەن قالامگەر. العاشقى قادامىن ولەڭدەتىپ باستاعان. ونىڭ «ءبىزدىڭ ءۇي» پوەماسى سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق اۆتوردىڭ داڭقىن كوككە كوتەرگەن. جازۋشىنىڭ درامالىق تۋىندىلارى مەن پروزانىڭ شاعىن جانرىندا جازىلعان ەڭبەكتەرى دە از ەمەس. جالپى، شابدانۇلى شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن شىعارىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ - الداعى كۇندەردىڭ ءىسى.

قازىر قاجىعۇمار شابدانۇلى شاۋەشەك شاھارىندا تۇرادى. سەكسەندەگى قارت قالامگەردىڭ ەندىگى ارمانى - اتاجۇرتقا ورالۋ. تۋعان جەردىڭ توپىراعىمەن قاۋىشۋ. بۇل جونىندە قازاقستان پرەزيدەنتىنەن كومەك سۇراپ، ەكى دۇركىن حات جازعانى دا ەسىمىزدە. ازىرشە جازۋشىنىڭ  وزىنەن بۇرىن بىزگە شىعارمالارى جەتىپ وتىر. تار جەردە - تاس تۇرمەدە تۋعان روماندارى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا ەركىن قانات قاعار، ءوز وقىرمانىن تابار دەگەن ويدامىز.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى

كىرىسۋ

1968 جىلدىڭ باسى.

تەمىر قاقپاق پەن شاۋگىمدەي شويىن قۇلىپ شارق-شۇرق ەتە ءتۇستى. قاپ-قاراڭعى تەرەڭ ۇرادا جاتقان مەن ەلەڭدەپ باسىمدى كوتەرىپ الدىم. جۇرەگىم دە الدەنە ءبىر شويىن-تەمىرگە سوعىلىپ، شاقىلداپ كەتكەندەي بولدى. تۇلا بويىمدى تۇرشىكتىرگەن قاتەر مەن كۇدىكتىڭ مۇزداي سۋىق جەلى سۋماڭ قاقتى.

زاڭدى تۇرمەدە جاتقان ادامدار مۇنداي توسىن قۇبىلىسقا كەزىككەندە ەلەڭدەسە دە، جۇرەگىنە مۇز ينە شانشىلعانداي بولماي، ۇمىتپەن ەلەڭدەپ، جىلى سامال تيگەندەي ءبىر سەزىمگە كەلەتىن. بوساتىپ جىبەرەر مە، ءيا، دالادا جۇمىس ىستەتەر مە ەكەن دەگەندەي جاقسىلىق كۇتەتىن. ال، مەندە ونداي ءۇمىت سەزىمى مۇلدە جوق ەدى. ويتكەنى جاتقان ۇرام - قىزىل قورعاۋشىلاردىڭ زىندان دەپ اتاعان اباقتىسى. ال، ءوزىم عوي ءتىستى قاقپانداي تىرپ ەتكىزبەس تالاي الىپ-سوق جالالارمەن قامالعان «ەڭ قاتەرلى قاشقىن»، ءارى تەرگەۋى بىتپەگەن، بىتكەندى قويىپ، «قىلمىسى» ءۇستى-ۇستىنە جامالىپ جاتقان قىلمىستىمىن. تەرگەۋ سۇراقتارىمەن قيناۋ دا كۇن سايىن تولدەپ، ءوربىپ كەلە جاتقان بولاتىن. جانە بۇل وڭىردە، اسىرەسە ورتالىعى ۇرىمجىدە تاياۋدان بەرى ساياسي قىلمىستىڭ قۇرساعى قۇر جاتپاي، يتشە كۇشىكتەيتىن بولىپ كەتكەن عوي. كۇشىكتەرى دە تۇسە سالىپ ىرىلداپ، ءتۇن اسا ءوزى دە كۇشىكتەي سالاتىن بولعان جوق پا! ال، «اقتالۋ» «جەڭىلدەۋ» دەپ اتالاتىن بەيۋاز جانۋارلاردىڭ اتا-ەنەسى قىس اسپاي قىرىلىپ، قوزىلار قوشاقانسىز - بەدەۋ قالعالى قاشان. بۇل جايتتەردى بىلەتىن مەنىڭ ءۇمىت جەلىم قايتىپ جەلپ ەتسىن. ءسويتىپ شوشىنا قارادىم. قاقپاقتى اشقان باس تەرگەۋشى «حۇڭۋيبەڭنىڭ» ءوزى ەكەن. قۇدىققا تۇسە سالا:

- جازدىڭ با؟ - دەپ ارس ەتە ءتۇستى.

- نەنى ايتاسىز، تەرگەۋشىم؟! - دەپ سىپايى عانا قارسى سۇراۋ قويدىم.

- نەنى؟!.. قىلمىسىڭدى دەيمىن!.. ويلان، تولىق جاز دەپ تاپسىرماپ پا ەدىم مەن ساعان!.. قۇيرىعىڭا ەتىك تۇمسىعى تيمەسە ۇمىتا قالاتىن نەمە ەكەنسىڭ، ءا، سەن!

- جوق، ۇمىتقام جوق، تەرگەۋشىم، ءومىر باقي ۇمىتپايمىن دا. بىراق الدىڭعى كۇنگىمەن ون التى رەت جازدىم عوي، جاسىرىپ قالعان ەشتەڭەم جوق.

-  «ەشتەڭەم جوق؟»، كوزىڭە ساۋساعىمدى تىعىپ تۇرىپ، تاۋىپ بەرەمىن مەن ساعان. ۇستىڭە كۇنىنە قانشا ماسەلە ءتۇسىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ، ءا سەن!

باس تەرگەۋشى وسىلاي ساقىلداعاندا، قۇدىق اۋزىنان تونە قاراپ تۇرعان قولشوقپارلارى شاقىلداپ-شاڭقىلداپ قويا بەردى:

- يت باسىڭدى شانشىپ تۇرىپ جازدىرامىز!

- ىشەك-قارنىڭدى سۋىرىپ الامىز!

- ءتىلىڭدى كەسىپ تاستاپ سويلەتەمىز.

- مەن ساعان ايتىپ قويايىن، - دەپ باس تەرگەۋشى ءسوزىن جالعاستىردى. - قىلمىسىڭنىڭ ءبىر پايىزىن دا تاپسىرمادىڭ سەن ءالى، قىلاياعى ءوزىڭنىڭ قاپ-قارا ءومىربايانىڭدى دا جاسىرىپ جاتىرسىڭ! كەرى توڭكەرىسشى توبىڭداعى رەاكتسيوندارمەن تاريحي بايلانىسىڭ تۋرالى ءلام دەمەدىڭ! بۇلاردى جاسىرعان سەن جاۋىز، ناقتىلى قىلمىسىڭدى قالاي جاسىرماسسىڭ! بىراق قانشا جاسىرعانىڭمەن سىبايلاستارىڭ اشكەرلەپ بولدى! مەن ساعان ايتىپ قويايىن، ەندىگى سەنىڭ ءتىرى قۇتىلۋ جولىڭ بىرەۋ عانا. ول ءوز قولىڭمەن تولىق جازىپ تاپسىرۋ عانا. تىرشىلىك كەرەك پە وزىڭە؟!

- ارينە!.. مۇمكىن بولسا، كەرەك قوي! - دەپ جىميا قارادىم. ەگەر مۇمكىن بولماسا، سىزدەردى اۋرەلەۋدىڭ جولى جوق تا... بۇرىڭعى جازعاندارىم دەلو قاپشىقتارىڭىزعا لايىقتاپ، ىقشام جازىلعان، ماسەلەنىڭ توق ەتەر ءتۇيىنى عانا ەدى. ەگەر جازا بەرسەم قامقورلىق ەتىپ، تىرشىلىك بەرەتىن بولساڭىزدار جازا بەرەيىن. دۇنيەدە قىلمىس دەگەن كوپ قوي. مەن ەلۋدەن ارتىعىراق جاس جاساعان اداممىن. دەمەك، قىلمىسقا قاتىسقانىما جارىم عاسىر بولدى. بۇل ۋاقىت بارىسىنداعى ءوز كوزىممەن كورگەن، قولىممەن ىستەگەن قىلمىسىمنىڭ ءبارىن-اق جازايىن. ونىڭ ۇستىنە سىزدەردى ءزارۋ ەتكەن كەلىپ شىعۋ تاريحىم - ءومىربايانىم تاعى بار. دۇنيەگە كەلگەندە دە مەن وڭايلىقپەن جاڭبىرشا تامشىلاي سالعانىم جوق، كەلگەن كەلىسىمنىڭ وزىندە دە تالاي ماشاقات بار. قىلمىس تاپسىرۋ كەرەك بولعان سوڭ ءبارىن-اق تاپسىرايىن. بىراق، جازۋ ءۇشىن قول كەرەك. مىنا شويىن قىسپاعىڭىزدى الىپ، قولىمدى بوساتىڭىز! جازۋ ءۇشىن كوزگە جارىق تا كەرەك. جارىعىراق بولمەگە ورنالاستىرىڭىز!

- ەگەر قىلمىسىڭدى ادا-كۇدە تولىق تاپسىراتىن بولساڭ، ورىندالادى!

- تولىق بولعاندا قانداي، كوزىممەن كورىپ، قولىممەن ىستەگەن ءىستىڭ ءبىرىن دە قالدىرمايىن! بىراق سوعان ۋاقىت وتە كوپ كەرەك.

- قانشا ۋاقىت كەتەر!

- سىزدەردە ۋاقىتتان ارزان تاۋار جوق قوي، سىرتتان ماتەريال كەلىپ بولعانشا، مەنىڭ سانسىز سىبايلاستارىم تولىق تەكسەرىلىپ بولعانشا مەن دە جازىپ بولارمىن. جازىپ بىتىرىسىممەن مەنى بىلەتىندەردىڭ سارابىنا سالىڭىزدار، «ءبىتتىم، اللاھۋاكپارمىن» دەيمىن. ولاي دەيتىنىم، بار شىندىعىمدى جازعان سوڭ ولمەي نەم قالدى. باسقا جاقتان اجالدى پاكتى ىزدەپ سىزدەر دە اۋرە بولمايسىزدار.

- راس قوي؟

- ىپ-راس!.. ماعان و دۇنيەنىڭ وزىنەن باسقا تىنىش ورىن جوق ەكەندىگىنە كوزىم جەتكەن سوڭ، شىندىقتان باسقانىڭ كەرەگى نە!

- بۇلاي ۇمىتسىزدەنبە!.. قۇتىلار جولىڭدى ەندى تاپتىڭ!

تەك ءوزىڭ دە ماسەلە قالدىرماي اشكەرلەسەڭ، ازات بولعانىڭ!

ءسويتىپ قولىما سالىنعان تەمىر قۇرساۋ الىندى دا، توسەنىشىمدى كوتەرىپ باسقا ءبىر قۇدىققا - كوكازىق بازىنا كوشتىم. بۇل تۇراعىم دا جەر استىندا بولعانىمەن توبەسىندە شاعىن بولسا دا ەكى كوزدى تەرەزەسى بار، كۇڭگىرت بولسا دا جىلتىراعان ساۋلەسى بار ۇڭگىر ەكەن.

باس تەرگەۋشى تاعى كەلىپ تاپسىردى:

- قىلمىسىڭنىڭ ءبىرىن قالدىرماي جازاسىڭ، ءا! ەگەر...

- ءبىر سوزىمدە جاسىرۋ، ءيا ءوسىرۋ بولسا، «پالەن كۇنى اتىلادى» دەپ جازىلعان تەمىر تاڭبانى قىزارتىپ، ماڭدايىما بىج ەتكىزىپ باسا سالىڭىزدار!

- مەن ساعان ايتىپ قويايىن، وتىرىك جازبايسىڭ!

- ايتتىم عوي، ماعان وتىرىك پەن جالتارۋدىڭ ەندى قاجەتى جوق!

- ايتىپ قويايىن، قىلمىسىڭدى ەڭ باسىنان باستاپ، ۋاقىتى، وتىلگەن ورنى، ءوتىلۋ احۋالى، كىم-كىمدەر كورگەن... انىق جازاسىڭ.

- ماپ-ماقۇل! قىلمىسكەر اكەم كوزىن اشقاننان باستاپ وتكىزگەن قىلمىسىن، ءوز كوزىمدى اشقاننان بەرگى قىلمىسىمدى ءبىرىن قالدىرماي كوز الدىڭىزدان كينو كارتيناسىنداي ءتىزىپ وتكىزەيىن!.. بىراق، سىزدەن وتىنەرلىك ءۇش ءتۇرلى ءىسىم بار: ءبىرى، مەنىڭ ۇستىمنەن ماتەريال جازاتىندارعا «وتىرىك ماتەريال جازساڭ، قىلىشتى تاس توبەڭنەن ۇرامىن» دەپ، «مەن ساعان ايتىپ قويايىن» دەپ قاداعالاپ ەسكەرتىپ جازدىرىڭىز! ءار ساتىداعى قىلمىسىمدى مەن دە وسىلاي باستايىن. ماسەلەنىڭ شىن بولۋى، ءسىزدىڭ توبەڭىزدىڭ اشىماۋى ءۇشىن دە، مەنىڭ قينالماي ءولۋىم ءۇشىن دە جاقسى. ەكىنشى، جازۋ ۇستىندە مەنى اسىقتىرا كورمەڭىز! اسىققاندا مەن ماسەلەنى بۇرىنعىداي شۇنتيتا سالۋعا ءماجبۇر بولامىن. ءۇشىنشى، ماعان قاعاز كوپ كەرەك. قىلمىستارىمدى تولىق جازۋ ءۇشىن قاعاز ىركە كورمەڭىزدەر. قىلمىس دەگەن - شىركىن قازىرگى كەزدە وتە قىمبات قوي. ونى تابا الماعان ايىپكەر قانداي قينالادى. قىلمىس تابا الماساڭىز ءسىز دە شولدەگەن ۇزاق كوزدەنىپ، تۇمسىعىڭىز شومشيە قالماي ما!

- مەن ساعان ايتىپ قويايىن، قىلجاققا اينالدىرۋشى بولما، ءا!

- قىلجاقتاسام اۋزىما قاتقان نان تولسىن! سىزگە قىلجاقتاۋعا باتىلىم جەتە مە، قۇداي ساقتاسىن!

- ايتىپ قويايىن، سەن ەندى قولىم بوسادى دەپ جارىق ۇيدە راحاتتانىپ جاتا بەرەتىن بولساڭ قاتتى جازا كورەسىڭ!

- ماپ-ماقۇل، قيناماي ولتىرسەڭىز بولعانى! ويلانباسا ۇمىتىلعان قىلمىس وقىس بولىپ قالىپ قويادى. ويىما تۇسە قالعان شاقتا ءتىپتى تۇندە تۇرىپ تا جازامىن عوي، نانباساڭىز اڭدۋشى قويىڭىز! بۇل ءۇشىن شىراق تا كەرەك ەكەن عوي، شىراق!

شىراق!.. شىراق!..

مەن دە ايتىپ قويايىن، «قىلمىستى» جازۋعا وسىنداي ديكتاتۋرا ايىندا كىرىستىم.

ءبىرىنشى ءبولىم

تۋعان اپان

ءى

قۇدىرەتتى «تەرگەۋشىم»، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!

اتىم - بيعابىل، اكەم - جاپپار عوي. جاپپاردىڭ اكەسىنىڭ اكەسى - بالپاڭ دەگەن كىسى، الىپسوعار بي دە، ازۋلى باي دا بولعان ەكەن. بالپاڭنىڭ قۇرمان، بەكنازار، قۇلنازار، باينازار دەگەن ءتورت ۇلى بولىپتى. قۇرمان - تۇڭعىشى، جاپپاردىڭ اكەسى. ول ەرتە ۇيلەنىپ، قىرىق-وتىز قويمەن  ءبىر ات ەنشى الىپ، ءتورت قانات كەرەگەلى وتاۋىمەن ءبولىنىپ شىعىپتى. قويدان قوڭىر مىنەزىمەن، قوڭىر كۇيلى دومبىراشى بولعان ەكەن. وندايعا مال قۇرالعان با، ۇزاماي باي ىنىلەرىنە جالبارىندى كۇيگە ءتۇسىپتى. سولاردىڭ استىعىن ديىرمەنگە اپارا جاتقاندا تۇيەدەن جىعىلىپ، مەرت بولىپتى. قىرىق جاسقا جەتەر-جەتپەستەي عانا ءومىر كورىپتى.

بالپاڭنىڭ بايلىعى قارا شاڭىراق يەلەرىندە - كىشىلەرىندە قالعان ەكەن. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن حالىقتىڭ جەر-سۋى مالعا تيەىسىلى مەنشىك قوي. مال قاي جاققا كەتسە، جەر-سۋ دا سول جاقتا بولماق. قۇرماننىڭ ونشاقتى قويى جەر-سۋعا تالاسا السىن با، «جەتىسى» مەن «قىرقىنا» جەتپەي قۇرىپتى. ودان قالعان كىشكەنتاي-كىشكەنتاي ءۇش جەتىم، قىپ-قىزىل بوربايلارىن وتقا قاقتاپ وتىرىپ تا قالىپتى. ونىڭ ىشىندە وتقا ءمىنىپ وتىرسا دا جىلامايتىن ەستيارلاۋى جاپپار ەكەن. ال، ونىڭ ايساپا، نۇرساپا دەيتىن ىنىلەرى اكەسى ولىسىمەن-اق قىلمىسقا كىرىپتار بولىپتى. جىلاۋىق بولىپ الىپتى. قاسىرەتتەن ولگەلى جۇرگەن شەشەنىڭ قۇلاعىن ىڭعىرۋلاپ، ميىن شۇقىپ جەگەندەي كۇندىز-ءتۇنى بەبەۋلەپ كەپ وتىرادى ەكەن. ەگىن سالمايتىن مالشى اۋىلدىڭ بالالارى مالدان ايىرىلسا، تاماققا جاري ما! ونىڭ ۇستىنە بۇتىنىرەك كيىمدەرى دە جوق، ولارعا جەلدى سۇركەي كۇندەرى قىرىق شوقپىت كيىز ءۇيدىڭ كومۋسىز ىرگەسى قانداي ايبىندى. تەرگەۋشىنىڭ قاباعىنداي ىزعاردان قىسىلعان كىشكەنە قىلمىستىلار ءبۇرىسىپ وتقا تىعىلادى ەكەن.

«قارنىڭ اشسا وت جاق»، «توڭساڭ وت جاق!» - دەيدى ەكەن شەشەسى. توزعان شۇبەرەككە تەرى جاپسىرۋدان قولىن بوساتا الماي وتىرىپ، تومەن قاراعان بويى، جىلاعاندارىن وسى نۇسقاۋلارىمەن جۇباتقان بولادى ەكەن. بۇل ءسوزدى ۇعارلىق جاپپارى وتىنعا جۇگىرەدى ەكەن سوندا. ون شاقتى تال شىرپىدان الا، اپىل-عۇپىل قايتا جۇگىرىپ كىرىپ:

- اپا، ناسىبايىم توڭىپ كەتتى! - دەپ دىردەك قاعىپ، وتتى اياعىمەن كوسەپ-كوسەپ جىبەرەدى ەكەن. - اياعىم عوي ەش نارسە بولعان جوق. بۇتىم!.. ماعان شالبار تىگىپ بەرسەڭ، وتىندى ءۇيىپ تاستايمىن!

جاستاي ءاجىم باسىپ مەيىزدەي سەمگەن مەيىز انا جاپپارىنىڭ «كوسەۋىنە» كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، اۋىر كۇرسىنەدى ەكەن!

- ۇلكەن ۇيدەن ءبىر قويدىڭ تەرىسىن سۇراپ اكەلىپ، وعان ي جاعىپ قويدىم. ەكەۋىڭە شالبار شىعادى.

مۇنى ەستىگەن جاپپار جالاڭبۇتتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي، دالاعا - وتىنعا جانە جۇگىرە جونەلەدى ەكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ قىلمىسقا بەلشەسىنەن باتىپتى: كىشى اكەلەرىنىڭ قوي-قوراسىنىڭ توبەسى تەسىك-تەسىك بولىپتى دا قالىپتى. وعان جاپقان بۇتا-شىرپىلارىن شوكىمدەپ ۇرلاپ تاۋىسىپتى.

ءسويتىپ، وتىنمەن ازىن-اۋلاق قامداي السا دا، ۇيدەگى ازان-قازان قۇرساق داۋىن كىشكەنە جاكەڭ شەشىپ بەرە السىن با؟ مەيىز انا ءوزىنىڭ يەسىز ءۇيىنىڭ جۇمىسىن تاستاي سالىپ، ەرىكسىز جۇگىرەدى ەكەن دە، باي قايىندارىنان جاردەم سۇراۋعا كەتەدى ەكەن. قايىندارى ۇيالعاندارىنان ازىن-اۋلاق كومەك ەتسە دە «كومەكتىڭ» اقىرى مەيىزدى كۇڭدىككە اينالدىرىپتى: ابىسىندارى كەزەك-كەزەك جۇمىسقا سالاتىن بولىپتى. ونى ىستەمەسە، ۇيدەگى كۇشىكتەرى كۇن كورسەتەر مە! جەسىر انانىڭ ءومىرى ءۇشىن، دۇنيەدە جاس جەتىمدەردەي جاۋىز قىلمىسكەر جارالماعان بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولار قارىنى اشقاندا انانىڭ جۇرەك-باۋىرىن سۋىرىپ، ميىن سورادى عوي. ءسويتىپ، مەيىز انانى كۇڭدىككە سالۋشى - ۇيدەگى ءۇش قىلمىسكەر. بۇلاردىڭ ەڭ ۇلكەنى - مەنىڭ اكەم جاپپار بولادى.

بالقاش كولىنىڭ شىعىس سولتۇستىك جاعىندا تاۋقۇم دەپ اتالاتىن شاعىل-شاعىل قۇم بولادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قىستاۋى سوندا. وقشاۋىراق جەردەن قازىلىپ، قۇم باسىپ قالماۋى ءۇشىن اينالاسىنا تال توقىپ شەگەندەلگەن تاياز قۇدىقتان ءبىزدىڭ اۋىل سۋ ىشەدى ەكەن. سول قۇدىقتان سۋ الىپ داعدىلانعان مەيىز انا ەرنەۋىنە قاتقان تۇيەتايلى مۇزدىڭ قاتەرىنە قاراماي، ىڭىردە دە سۋ تاسىپ جۇرەدى ەكەن.

اقشۇناق ايازدىڭ شاقىلداپ تۇرعان ءبىر كەشىندە مەيىز انانىڭ اياعى تايىپ كەتىپ، سول قۇدىققا كۇمپ بەرىپتى. ەت ءپىسىرىم ۋاقىتقا دەيىن قايتپاعانىن ەسكە العان ادامدار جۇگىرىپ كەلىپ قۇدىقتان ءۇن-ءتۇنسىز جاتقان مەيىز انانى كورەدى. قۇدىقتان ارەڭ شىعارىسىپ، كوتەرىپ ۇيىنە اكەلگەندە ول شالا جانسار ەكەن. ءۇش بالاسى ءۇش جاعىنان جابىسىپ شۋلاسا دا ءۇنى شىقپاي ءۇزىلىپتى. ادىلەتتى «تەرگەۋشىم»، اق-ناقاقتى ادامزاتتا ءسىز عانا ايىرار دەپ سەنەمىن. وسى ۇلكەن شەشەمنىڭ ءوز قۇرساعىنان شىققان بالالارىن زار قاقساتىپ، ءلام دەمەي راقىمسىز ىزعارلى كۇيىندە كەتۋىن قاراشى، نە دەگەن تاسباۋىر ەدى! كىشكەنەلەرىن ەسىركەمەي، تىم بولماسا ماڭدايىنان اقتىق رەت ءبىر سيپاماي، ءبىر جىبىمەي تاس بولىپ قاتىپ، پاناسىز، يەن قۇمعا تاستاپ كەتۋىن قاراشى!.. نەتكەن راقىمسىز قىلمىس.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»