سوڭعى جىلدارى «جەردى باسىپ الۋ»، شەتەلدىك ازاماتتار مەن شەتەلدىك ۇكىمەتتەردىڭ جەردى كەڭ كولەمدە يەمدەنۋى الەمدىك پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالىپ بارادى.

اۋىلشارۋاشىلىعىنا پايدالانىلاتىن جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا قاتىستى الاڭداۋشىلىق پوستكەڭەستىك ەلدەردە، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا جانە افريكا سىندى الەمنىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا كورىنىس تابۋدا. بۇل ماسەلە ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپادا دا بەلسەندى تالقىلانۋدا.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جەر ۋچاسكەسىنە مەنشىك قۇقىعىن بەرۋدى قاتاڭ شەكتەۋدىڭ ايقىن مىسالى بولىپ تابىلادى. قىتاي ۇكىمەتى اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ساتىپ الۋعا جانە ساتۋعا تىيىم سالعان. اۋدانى 9,4 ميلليون شارشى شاقىرىم بولاتىن ەل اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن اۋدانىنا يە. قىتايدىڭ جالپى اۋدانىنىڭ 56% اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن قۇرايتىنىنا قاراماستان، ءىس جۇزىندە 1,5 ميلليارد حالقى بار ەلدىڭ ءبىر ادامعا شاققاندا جەر ۇلەسى الدەقايدا از (0,38 گا). سوندىقتان بۇل ەلدەگى اۋىل جەرى ءداستۇرلى تۇردە فەرمەرلەرگە (وتباسىلارعا) نەمەسە كەلىسىمشارت نەگىزىندە جەردى پايدالاناتىن اۋىلدىق ۇجىمدارعا تيەسىلى.

قازاقستان ءۇشىن جەرگە مەنشىك ماسەلەسى دە ءاردايىم وتكىر جانە اۋىر بولدى. جەرگە جەكە مەنشىك قۇقىعى، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەر ءۇشىن جەرگە جەكە مەنشىك قۇقىعى العاش رەت 1995 جىلى، سودان كەيىن 2001 جىلعى العاشقى جەر تۋرالى زاڭمەن بەكىتىلدى. شەتەلدىك ازاماتتارعا قاتىستى اڭگىمە اۋىلشارۋاشىلىعىنا جاتپايتىن جەرلەر تۋرالى بولاتىن. بارلىق زاڭنامالىق اكتىلەردە اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەرگە مەنشىك قۇقىعى تەك قر ازاماتتارىندا عانا تۋىنداۋى مۇمكىن ەكەندىگى ناقتى بەكىتىلگەن بولاتىن. الايدا، 2015 جىلعى 2 قاراشاداعى زاڭعا سايكەس، اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى ۋاقىتشا وتەۋلى جەر پايدالانۋ (جالداۋ) قۇقىعى شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدار مەن شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى ەلۋ پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالارعا جيىرما بەس جىلعا دەيiنگى مەرزىمگە بەرىلەتىن بولدى. وسىلايشا، جالداۋ مەرزىمى 10 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى، بۇل اۋىلشارۋاشىلىق بيزنەسىنىڭ جوعارى كاپيتال سىيىمدىلىعىمەن جانە وتەلۋ ۇزاقتىعىمەن، 13-15 جىلعا نەگىزدەلگەن.  قر 30.06.2016 ج. زاڭىنا سايكەس وسى تارماقتىڭ قولدانىلۋى 31.12.2021 ج.دەيىن توقتاتىلا تۇرادى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە ارنالعان جەر 100,8 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتىر.

جەرگە تىكەلەي قاتىستى شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار فەنومەنى الەمدە كەڭىنەن تانىمال. بۇگىنگى تاڭدا جەردى پايدالانۋ قۇقىعى ارقىلى باقىلاۋدى الۋدىڭ جەتكىلىكتى مىسالدارى بار، ولار ادەتتە ودان ءارى ۇزارتۋمەن شەكتەۋلى مەرزىمگە جارامدى. وسى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ نەگىزگى نىسانى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى نەگىزىنەن ۇزاق مەرزىمدى جالعا الۋ بولىپ تابىلادى. كوبىنەسە، ناتيجەسىندە جالعا بەرۋشى تارتىلعان جەرلەردىڭ سانى بويىنشا مامىلەلەردىڭ تىم كوپ مولشەرىن الادى; كەلىسىمشارتتاردىڭ اشىقتىعى مەن تولىق بولماۋى ورىن الادى; وزدەرىنىڭ ىشكى نارىقتارىنا ەكسپورتتاۋعا ارنالعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن وندىرۋگە باعىتتالعان رەسۋرستىق ينۆەستورلار پايدا بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنداي نەگىزگى ينۆەستورلار پارسى شىعاناعى مەملەكەتتەرى، سونداي-اق قىتاي مەن وڭتۇستىك كورەيا، ال نەگىزگى ماقساتتارى افريكا، ازيا جانە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرى بولىپ تابىلادى.

شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ساتىپ الۋ سالدارى بولىپ مىنالار تابىلادى:

- القاپتاردى ماقساتسىز پايدالانۋ (اۋىلشارۋاشىلىق القاپتارىن اۋىل شارۋاشىلىعىنان تىس پايدالانۋ);

- اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلاتىن جەرلەر باعاسىنىڭ ءوسۋى، الىپساتارلىق، سونىڭ ناتيجەسىندە وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى قىسقارۋى مۇمكىن;

- اگرارلىق ءوندىرىس ءونىمىن تاڭداۋ كەزىندە قازاقستاندىق مۇددەلەردى ەسكەرمەي، ءوزىنىڭ كوممەرتسيالىق ماقساتتارىن قۋعىنداۋ;

- وتاندىق فەرمەرلەر سانىنىڭ قىسقارۋى، قازاقستاندىق حالىقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپكەرلىگىنە قىزىعۋشىلىعىنىڭ تومەندەۋى;

- توپىراقتىڭ دۇرىس ەمەس، ساپاسىز وڭدەلۋى، بۇل ونىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ تومەندەۋىنە، كەيىننەن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋى ءۇشىن جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.

جوعارىدا اتالعانداردىڭ بارلىعى، سايىپ كەلگەندە، قايتىمسىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالدارلارعا يە بولۋى مۇمكىن: ەل حالقىن قاجەتتى اسسورتيمەنت پەن ساپامەن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتپەۋ قاۋپىنىڭ تۋىنداۋى; تاماق ونىمدەرى باعاسىنىڭ ءوسۋى; وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى كىرىستىلىگىنىڭ تومەندەۋى; اوك-دەگى يندۋستريالاندىرۋدىڭ باياۋلاۋى; حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى; قازاقستاندىقتار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ ءوسۋى; توپىراقتىڭ انتروپوگەندىك ەروزياسى; جانە ت.ب.

حالىقارالىق زەرتتەۋلەرگە سايكەس، 2000 جىلداردىڭ باسىندا الەمدە 12,1 ميلليوننان استام ادام شەتەلدىكتەردىڭ جەر ساتىپ الۋ سالدارىنان زارداپ شەككەن. تابىس كوزىنەن ايىرىلۋ اسىرەسە، افريكا ەلدەرىندەگى ءۇي شارۋاشىلىقتارىندا كوپ بايقالدى.

اگرارلىق ساياسات نارىقتىق مەحانيزمدەرگە مەملەكەتتىڭ ارالاسۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ول ءىس جۇزىندە بۇكىل الەمدە ءارتۇرلى نىسانداردا بايقالادى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل شامادان تىس شوعىرلانۋعا جانە جەردى اۋىلشارۋاشىلىق ەمەس ماقساتتارعا پايدالانۋعا بايلانىستى قاجەتسىز پروتسەستەرگە قارسى تۇرۋ قاجەتتىلىگىمەن بايلانىستى.

اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىن پايدالانۋعا بايلانىستى ەرەجەلەر مەن شەكتەۋلەر، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، اگرارلىق سەكتوردىڭ ومىرشەڭدىگى جانە مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا حالىقتى تولىققاندى تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتى تۇرعىسىنان قارالۋى ءتيىس.

ارينە، ازىق-تۇلىك وندىرىسىنە جۇمىلدىرىلاتىن حالىقارالىق ينۆەستيتسيالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇشى –  بۇل ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جانە حالىق سانىنىڭ، سونىمەن قاتار الەمدىك نارىقتارعا تاۋەلدى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى الاڭداۋشىلىق. بۇل رەتتە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە ءار ەلدىڭ ءوز مۇددەسى بار!

جەر ماسەلەسى ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى تاقىرىپ بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى – اشارشىلىق سالدارىن، ياعني رەسپۋبليكاداعى مال باسىنىڭ سانى تەك ەلدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رەسەي وڭىرلەرىن قامتاماسىز ەتە الاتىنداي بولعان جاعدايدا حالىقتىڭ 3 ملن ادامىنان ايرىلۋ سالدارىن باستان كەشۋدەمىز. تەك 1929-1934 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزدە مال باسى ون ەسە ازايدى. سوندىقتان قابىلداناتىن شەشىمدەر قازاقستاندىق قوعامنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، سىندارلى جانە كورەگەن بولۋى ءتيىس. قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى سالالاردى – قوي شارۋاشىلىعىن، جىلقى شارۋاشىلىعىن، تۇيە شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، سونداي-اق اۋىلداردىڭ اينالاسىندا جەكە مال جايۋ ءۇشىن جايىلىم پروبلەمالارىن شەشۋ وتە ماڭىزدى.

حالىقارالىق تاجىريبەدەن بايقاعانىمىزداي، شەتەلدىكتەردىڭ جەردى باسىپ الۋى نەگىزىنەن ساتىپ الۋشىلار مۇددەلەرى اۋىلدىق قاۋىمداستىقتاردىڭ مۇددەلەرىنە سايكەس كەلمەيتىن جەمقور نەمەسە قارىزى بار ۇكىمەتتەردى پايدالانا الاتىن جەرلەردە ورىن العان.

كوپتەگەن عالىمدار «جەردى باسىپ الۋ»، «ينتەرۆەنتسيا» تەرميندەرىن شەتەلدىكتەرگە جەردى باقىلاۋسىز ساتۋ، اۋىلدىق جەرلەردىڭ فۋنكتسيونالدى وزگەرۋى مەن  اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ەمەس ماقساتتارعا اۋىسۋىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە بەكەر ءجيى قولدانبايدى.

سونىمەن قاتار، شەت ەل ازاماتتارىنىڭ جەردى باقىلاۋسىز باسىپ الۋ كورىنىسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە قاۋىپ توندىرەدى، بۇل اسىرەسە كورشى مەملەكەتتەردىڭ ەل اۋماعىنا دەگەن جاسىرىن جانە اشىق دامەسى جاعدايىندا ماڭىزدىققا يە.

«اۋىل» پارتياسى ءوزىنىڭ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى شەتەل ازاماتتارى مەن ازاماتتىعى جوق ادامدارعا ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تىيىم سالۋدى ەنگىزۋدى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، جەر تاۋار ەمەس، سوندىقتان ول ساتىلمايدى! ادام جەردى قولمەن جاساي المايدى، ول قۇدايدىڭ دۇنيەسى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىز بايتاق دالامىزدى بابالارىمىزدان بولاشاق ۇرپاقتارىمىز ءۇشىن جالعا الىپ وتىرمىز. وسىنى ۇمىتپايىق!

ەسكەرتۋ: "اۋىل" پارتياسى سايلاۋ قورى قاراجاتىنان تولەندى.

ءازىمحان ساتىبالدين،

«اۋىل» حدپپ اتىنان قر پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى دەپۋتاتتىعىنا كانديدات، قر ۇعا اكادەميگى

Abai.kz