رەسەي مەمدۋماسىنىڭ ءۇش دەپۋتاتىنىڭ ساندىراعىنان كەيىن قازاق جەرىنە كوز ءسۇزۋ دوعارىلدى ما دەسەك، رەسەيلىك باق «ورىس مۇددەسىنىڭ ماڭگىلىك» ەكەنىن تانىتاتىن جاريالانىمداردى وداندا بەتەر ۇدەتە ءتۇستى. سونىڭ ءبىرى lenta.ru مەدياباسىلىمىنداعى «شەكتەن اسۋ كەڭەستىك وتكەن شاق تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز رەسەي مەن قازاقستاندى قالايشا ءجۇز شايىستىردى//پەرەشلي گرانيتسى كاك فرازا و سوۆەتسكوم پروشلوم موجەت پوسسوريت روسسيۋ ي كازاحستان» اتتى ماقالا وتقا ماي قۇيا ءتۇستى.

ەندى ساياساتكەر، ەۋروازيا ساراپتاما كلۋبىنىڭ باسشىسى نيكيتا مەندكوۆيچ دەگەن سۋقيتتىڭ قالامىنان شىققان ماقالانى Abai.kz وقىرماندارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

2020 جىلدىڭ سوڭىنداعى رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ايماقتىق ءجۇز جىرتىسۋ الەمدىك وقيعالاردىڭ تاساسىندا قالدى. بۇل ءجۇز شايىسۋعا رەسەيلىك دەپۋتاتتىڭ ورتاازيالىق مەملەكەتتەردىڭ كەڭەستىك كەزەڭى تۋرالى ايتقانىنداعى، بارشا قازاققا مەملەكەت رەتىندە «كسرو سىيى» تارتۋ ەتىلگەنى بولدى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز ناعىز حالىقارالىق جانجالعا اينالىپ، قازاق ساياساتىنداعى دامۋ ۇستىندەگى بىزگە قاۋىپتى ءۇردىس كورىنىس بەردى. ارنايى «لەنتى.رۋ» ۇشىن ەۋرازيا ساراپتاما كلۋبىنىڭ باسشىسى نيكيتا مەندكوۆيچ ورىن العان جاعدايدى اقىل تارازاسىنا سالىپ، نەلىكتەن ءدال قازىر قازاقستان تاريحىنا قاتىستى بۇنداي اشىق مالىمدەۋلەر جاسۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الدى.  

سونشاما الىس تاريح ەمەس 

رەسەيلىك دەپۋتات نيكونوۆ «بولشايا يگرا» تەلەباعدارلاماسىندا «قازاقستان جەرى – رەسەي مەن كەڭەس وداعى تاراپىنان ۇلكەن سىيلىق» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.   

قارسى شابۋىل كوپ كۇتتىرمەدى. سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مارات سىزدىقوۆ وسى ايتىلعان پىكىرگە قاتىستى شارا قولدانۋدى تالاپ ەتتى. ءام رەسەي مەن قازاقستاننىڭ وداقتاستىق قارىم-قاتىناسىنا سىزات تۇسىرەتىنەن باسا ايتتى. 

ءبىر قاراعاندا ۇلتتىق نامىسقا تيەتىن ادەتتەگى وقيعا سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل كيكىلجىڭنىڭ استارىندا ءبىراز دۇنيە بۇعىپ جاتىر. نيكونوۆتىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ رەسمي ۇستانىمىمەن، ءتىپتى كەيبىر ورتاازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ زاڭنامالارىنىڭ قاعيداتتارىمەن سايكەسەدى.  

ءوز مەملەكەتىنىڭ كونەلىگىنە دەگەن سەنىم كەز كەلگەن قوعامدى شاتتاندىرىپ، تۇراقتىلىق سەزىمىن سىيلايدى. قازاقستاندا زامانالىق مەملەكەتتىلىكتىڭ باستاۋ كوزى تۋراسىندا قيلى پىكىرلەر ورىن الۋدا. وسى مانىندە، التىن وردا اۋىزعا الىنىپ، 2015 جىلى رەسپۋبليكادا دۇركىرەي تويلانعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ويعا ورالادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، كونە قازاقتاردىڭ كىم بولعاندىعى تۋرالى تولىق ايقىندىلىق جوق. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «قازاق» ءسوزى «ەركىن» نەمەسە «كوشپەلى» دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. بۇل اتاۋمەن كەزىندە مىسالعا قۇمىقتار دا قىلاڭ بەردى. 

سول سەبەپتى دە ەلباسى اتانعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتا تالاي مارتە زامانالىق قازاقستاننىڭ مەملەكەت قۇرۋدا كونە تامىرى بولماعاندىعىن  ءسوز ەتتى. 

بۇل ورايدا نيكيتا مەندكوۆيچ ەلباسىنىڭ تۇركيادا 2012 جىلدىڭ 12 قازانىنداعى: «پوسلە توگو، كاك ۆ 1861 گودۋ بىل ۋبيت پوسلەدني كازاحسكي حان، مى بىلي كولونيەي روسسيسكوگو تسارستۆا، زاتەم سوۆەتسكوگو سويۋزا. زا 150 لەت كازاحي ەدۆا نە ليشيليس سۆويح ناتسيونالنىح تراديتسي، وبىچاەۆ، يازىكا، رەليگي… ۆاشي  پرەدكي، ۋحوديا س يستوريچەسكوي رودينى، يز تيۋركسكوگو كاگاناتا، زابرالي س سوبوي نازۆانيە تيۋركسكوگو نارودا» دەگەنىن ەستەن شىعارىپ الادى.

كەڭەستىك ءداۋىر سياپاتى 

ءيا، ءدال قازىرگى شەكاراسى بويىنشا قازاقستان جاقىندا عانا ومىرگە كەلدى. 1925 جىلعا دەيىن بۇل اۋماق كسرو قۇرامىنداعى رسفر قاراۋىنداعى استاناسى ورىنبور سانالاتىن قىرعىز اكسر ەدى. 

بۇل اۆتونومياعا ءدال قازىر سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتانعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ بۇرىنعى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ بىرقاتار ۇيەزدەرى كىردى. بۇل ورايدا  نيكونوۆ سولتۇستىك قازاقستاندا قازاقتار قونىستانباعان دەپ مۇلدەم قاتەلەسەدى. قازاقتار ول جەردە ازشىلىقتا بولدى. 

1926 جىلى بۇرىنعى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ 37% تۇرعىندارىن ەتنيكالىق قازاقتار قۇراسا، 56 پايىزى ورىس، ۋكراين جانە بەلورۋستاردىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. كەيىن رسفسر قۇرامىنداعى كازاك (كازاح) اكسر قۇرىلدى. ونىڭ شەكاراسى مەن اكىمشىلىك ءبولىنىسى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتكوم شەشىمىمەن 1935 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا تۇبەگەيلى انىقتالدى. قازاقستان ءوزىنىڭ جەكە وداقتاس  رەسپۋبليكا مارتەبەسىن 1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىنداعى كەڭەستەردىڭ بۇكىلوداقتىق سەزىندە الدى. ياعني، شىن مانىسىندە زامانالىق قازاقستاننىڭ شەكاراسىن كەڭەس ۇكىمەتى بەكەمدەپ بەردى.

بۇنىڭ ءبارى بۇۇ مويىندالعان... 

پوستكەڭەستىك رەسەي 1992 جىلعى 16 شىلدەدەگى جانە 2005 جىلعى 18 قاڭتارداعى دوستىق كەلىسىمشارتتار بويىنشا قازاقستان شەكاراسىن رەسمي مويىندادى. ۇجىمدىق كەلىسىمشارت بويىنشا وسى بەكەمدەلگەن شەكارا بويىنشا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن وزىنە مىندەتتەمە العان بولاتىن. 

وسى كەزگە دەيىن قازاقستاننىڭ ءسىم وسى تاريحي فاكتىنى جوققا شىعارۋشىلارعا قاتىستى ەش نارازىلىق بىلدىرگەن ەمەس. نۇر-سۇلتاننىڭ رەسەيلىك دەپۋتاتقا قاتىستى بۇل جولعى بۇقان-تالقان بولۋىنىڭ ءمانىسى سىرتقى ەمەس، ىشكى ساياساتتان تۋىنداپ وتىر.  

ىشكى تولقۋ

2021 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا قازاقستاندا پارلامەنت سايلاۋى وتەدى. اۋىسىمسىز جەكە دارا بيلەپ توسەۋشى «نۇر وتان» پارتياسى ءوز رەيتينگىسىنىڭ وسكەنىن مالىمدەۋدە، بۇل ەلدە بالامالى ساۋالناما جۇرگىزۋگە مۇلدەم تىيىم سالىنعاندىقتان، مالىمدەلگەن ناتيجەنىڭ شىنايىلىعى داۋ تۋعىزادى. قازاق جانە رەسەيلىك ساياساتتانۋشىلار قازاقستانداعى قوعامدىق كوڭىل تولماۋشىلىقتى ءسوز ەتۋدە. ءتىپتى ەرەۋىلدىك كوڭىل-كۇي تۋراسىندا قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا جوققا شىعارمايدى.

وسى كوڭىل-كۇيدى وپپوزيتسيا ساتىمەن پايدالانىپ، داۋىس بەرۋگە ءوز ءزابىنىن تيگىزبەكشى. وپپوزيتسيانىڭ ءتۇپ تامىرى مەن ەڭ بەلسەندى بولىگى بولىپ تابىلاتىن قازاقستاندىق ۇلتشىلدار الدىن الا سايلاۋدىڭ ەشبىر ناتيجەسىن مويىندامايمىز دەپ مالىمدەپ، داۋىس بەرۋ كەزىندە بۇكىل ەلدە بوي كورسەتۋلەر ارەكەتىن باستايمىز دەپ ۋادە ەتتى. بارىنشا راديكالدى بەلسەندىلەردى تۇتقىنعا الۋدىڭ باستالۋى، بيلىكتىڭ بۇعان بەي-جاي قارامايتىنىن تانىتادى.

مىنە، تاپ وسى جاعدايدا امەريكاشىل جانە ۇلتشىل توپتارمەن بۇلعاقتاي ويناۋ باستالدى. مىسالعا، «نۇر وتاننىڭ» پارتيالىق تىزىمىنە داۋ-دامايلى 1930-شى جىلعى اشتىقتى «قازاقتارعا جاسالعان گەنوتسيد» دەپ تانۋ مەموراندۋمىنىڭ اۆتورى بولىپ تابىلاتىن جانە اقش مەمدەپ-ءى مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قابىلداعان امەريكاشىل «جاڭا قازاقستان» پارتياسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بەلگىلى ۇلتشىل ايدوس سارىم ەندى. 

رەسەيلىك دەپۋتات نيكونوۆ مالىمدەمەسى توڭىرەگىندەگى ايقاي-شۋدىڭ ءوربۋىن ۇلتشىلدار مەن باتىسقا ارنالعان دابىل دەپ تانۋىمىز كەرەك. راديكالدار ۇلتتىق نامىسقا قول سۇقتى دەگەندى بەتكە ۇستاسا، ءوز كەزەگىندە اقش بيلىكتەگى رەجىم ماسكەۋدەن ىرگە اجىراتا باستادى دەپ ۇعىنادى. بىراق ۇلتشىلدار ەشبىر مامىلەگە كەلمەيمىز دەپ مالىمدەدى. 

ساياتساتكەر-ۇلتشىل دوسىم ساتپاەۆ الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز ەلىنىڭ ءسىم كەڭەستىك «سىيلىققا» قاتىستى بەيقامدىعى ءۇشىن جەردەن الىپ، جەرگە سالدى «كەز كەلگەن جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ ءۇشىن العاشقى قادام جاساۋ كەرەك. كەلەسى قادام قازاقستاننىڭ اۋەلى ەاەو شىعۋ، ودان سوڭ ودكب قاتىسۋدى مۇلدەم دوعارۋ»،- دەپ مالىمدەدى. بەلسەندىنىڭ پىكىرىنشە بۇگىنگى بيلىكتىڭ تۇسىندا بۇل مۇلدەم مۇمكىن ەمەس.

«ەلدە باسقارۋشىلىق حاوسى ورىن الىپ، بيلىككە دەگەن سەنىم داعدارىسقا ۇشىرادى… جاعداي تۋرا كەڭەس وداعى تاراۋىنىڭ الدىنداعىداي مەزەتكە ۇقساس. بيلىك قانشا جەردەن تىرىسقانىمەن ەل بۇرىنعىداي بولا المايدى. قوعامدىق سانانىڭ الماسۋى ورىن الا باستادى»، - دەپ سەس كورسەتەدى تاپ وسى ساتپاەۆ ءوزىنىڭ ۆ ينتەرۆيۋ «بي-بي-سي» بەرگەن سۇحباتىندا.

وڭتايلى نىسانا

بۇنداي مالىمدەۋلەر ونشا قاۋىپتى كورىنبەيدى، باتىسشىل ۇلتشىلدار قازاقستاندا ازشىلىقتا. رەسپۋبليكانىڭ ۇشتەن ءبىرى رەسەيشىل كوڭىل-كۇيدەگىلەردەن تۇرىپ، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۆاشينگتونمەن بايلانىستى بولعاندا نە شەكتەپ، نە مۇلدەم توقتاتۋ كەرەك دەپ سانايدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ 74%-ى رەسەيشىل كوڭىل-كۇيدەگىلەردەن تۇرسا، OpenMind جۇرگىزگەن ساۋالناما بويىنشا ەل تۇرعىندارىنىڭ 64,5 پايىزى اقش بايلانىستى ازايتۋ كەرەك دەسە، تەك 27 پايىزى عانا تەرەڭدەتە تۇسكەنىن قالايدى. ونىڭ ۇستىنە رەسەيشىل ەلەكتورات قازاقستاننىڭ ەاەو مەن ودكب ەنگەنىن قولدايدى. اراداعا كەلىسپەستىكتەرگە ەش قاراماي، رەسەيمەن تەرەزەمىز تەڭ دەپ سانايدى. رەسەيشىل كوپشىلىككە قاراماي، رەسپۋبليكانىڭ ۇلتشىل بولىگى مەن ساياسي ەليتاسى جاۋلىق پيعىلدا. ۇلتشىلدار ءوز وپپونەنتەرىنىڭ كوزقاراستارىن وزگەرتۋى ءۇشىن بارىن سالىپ الەككە ءتۇسىپ جاتپايدى، كەرىسىنشە ولاردى باسىپ-جانىشتاعىلارى كەلەدى. ءام بيلىك وسى احۋالدى ىشكى ساياساتتا ۇستانۋعا قۇلىق قويىپ وتىر. 

رەسەيمەن بىرىگۋگە شاقىرعان جانە قازاقستاننىڭ ۇلت ساياساتىن سىناعان بەلسەندى ەرمەك تايچيبەكوۆ قاماۋعا الىندى. دونباس بارىپ، دنر مەن لنر قولداعاندارى ءۇشىن ەۆگەني ۆدوۆيچەنكو مەن يۆان دۋبوۆسكي ءتۇرلى مەرەزىمگە باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلدى.

الماتى تۇرعىنى سالتانات تاشيموۆا جۇرگىزۋشىمەن ورىسشا سويلەسكەنى ءۇشىن سوققىعا جىعىلدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەيىن، سوت وعان توبەلەسكە قاتىستىڭ دەپ ايىپپۇل سالىپ، سوت كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە اق قارعاعا اينالدى. 

ۇلتشىلدار ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي مارتەبەسىنەن ايىرۋ ءۇشىن ناۋقان جۇرگىزە باستادى، بيلىك بۇل جاعىنان ولاردىڭ قولىن قاققان جوق. ءوزىمىز سىر تارتقان قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى الەۋمەتتىك جەلدە ساياساتتى ءسوز ەتۋدەن باس تارتقاندىعىن اشىپ ايتادى. بەلسەندى بلوگەرگە قىلمىستىق ايىپتار تاعىلىپ، راديكالدار تاراپىنان قوقان-لوققى كورسەتىلەدى. ال، ۇلتشىلدارعا نە ايتام دەسە دە ەرىك بەرىلىپ قويعان. 

بىزگە اۋىز اشۋعا بولمايدى. ال، بيلىكتىڭ بولتىرىگى ۇلتشىلدارعا ءبارىن ايتۋعا بولادى. بۇرىن بۇنداي كيكىلجىڭدەر نەگە ەلەڭ ەتىلمەدى؟ ادەتتەگىدەي ەكى ەل اراسىنداعى باسبۇزارلىق دەپ قانا سانالا سالاتىن. وسى جازدا ماسەلەن، پرەزيدەنت توقاەۆ ورىس ءتىلى جانە ونىڭ مەكتەپ پەن جوو ءرولىن ارتتىرۋ جايىنداعى ساياساتتىڭ وزگەرەتىنىنە قاتىستى مالىمدەمە جاسادى.

ەندى مىنە، بۇيرەكتكەن سيراق شىعارىپ، قازاقستاننىڭ ءسىم اشۋعا بۋلىعا مالىمدەمە جاساپ، ەلدە انتيرەسەيلىك كوڭىل-كۇي قالىپتاستىرىپ وتىرعان جايى بار. بۇل اينالىپ كەلگەندە رەسەي تاراپىنان مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاعى پروبلەمالارعا ءجىتى نازار اۋدارۋعا اكەپ سوعادى. وسى ورايدا قازاقستانداعى اقش بيوزەرتحاناسىن ايتساقتا جەتىپ جاتىر. قازاق بيلىگى تۇلكىبۇلاڭعا سالىپ، ۋادە بەرگەنىمەن جاۋىپ تاستاۋعا ناقتى قادام جاساماي وتىر. ءدال وسىنداي ەسكە سالۋلار كەلە جاتقان سايلاۋ قارساڭىندا رەسەيشىل كوپشىلىككە قازىرگى بيلىكتى قولداتا قويار ما ەكەن؟..

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz