مادەنيەت، ويلاۋ، ءتىل سەكىلدى ەڭ نەگىزگى قۇندىلىقتار - حالىقتىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ ءتۇپ قازىعى. ادامنىڭ سويلەگەن سوزىنەن ونىڭ ىشكى مازمۇنى مەن جالپى بولمىسى اڭعارىلادى. ال، قازىرگى ۇرپاقتا وزىندىك ءسوز جوق. ەرەكشەلىك جوق. ەۋرومادەنيەتتىڭ جامان كوشىرمەسىنە اينالىپ بارادى.

«پريكين»، «تۋپوي»، «تۋپيتسا»، «تسىگان»، «كارتوپ»، «كولحوز»، «باران»، «باقىلاۋشى»، «كاشا-ماشا»، «نەۆيديمكا»، «پاۋك». قازىرگى ۇرپاقتىڭ كۇندەلىكتى تىلدىك قورىنداعى سوزدەر وسىلار. ولار ءۇشىن بۇل - ءسان، جاڭا ۇلگى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ءوزارا سويلەسكەنىن، اڭگىمەسىن تىڭداساڭىز، جانىڭىز تۇرشىگەدى. قانداي ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى دەگەن ويعا قالاسىز. تەحنيكاسى قارىشتاپ دامىعان قاتىگەز دە، جابايى كاپيتاليستىك قوعام بالكىم، وزىندەي عىپ ۇرپاقتى دا قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ جاتقان شىعار. قالا مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنە بارىپ، ءۇزىلىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇردىك. بۇگىنگى بالالار ورتاسىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن. ساباقتان ۇزىلىسكە شىققان ەر بالالار بىردەن سىرتقا بەتتەدى. تىسقا شىعا بەرە 14-15 جاس شاماسىنداعى ەر بالانىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە «اناعان ايت، بۇيرىقتى ورىنداسىن، ايتپەسە، باسىن جەرگە قاداپ تاستايمىن» دەدى. «وي، ودان دا، «ولتىرەم» دەسەيشى» دەپ جاتىر ەندى ءبىرى. الگى بالا سول-اق ەكەن «قانىن ىشەم» دەپ قوقيلاندى...

مادەنيەت، ويلاۋ، ءتىل سەكىلدى ەڭ نەگىزگى قۇندىلىقتار - حالىقتىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ ءتۇپ قازىعى. ادامنىڭ سويلەگەن سوزىنەن ونىڭ ىشكى مازمۇنى مەن جالپى بولمىسى اڭعارىلادى. ال، قازىرگى ۇرپاقتا وزىندىك ءسوز جوق. ەرەكشەلىك جوق. ەۋرومادەنيەتتىڭ جامان كوشىرمەسىنە اينالىپ بارادى.

«پريكين»، «تۋپوي»، «تۋپيتسا»، «تسىگان»، «كارتوپ»، «كولحوز»، «باران»، «باقىلاۋشى»، «كاشا-ماشا»، «نەۆيديمكا»، «پاۋك». قازىرگى ۇرپاقتىڭ كۇندەلىكتى تىلدىك قورىنداعى سوزدەر وسىلار. ولار ءۇشىن بۇل - ءسان، جاڭا ۇلگى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ءوزارا سويلەسكەنىن، اڭگىمەسىن تىڭداساڭىز، جانىڭىز تۇرشىگەدى. قانداي ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى دەگەن ويعا قالاسىز. تەحنيكاسى قارىشتاپ دامىعان قاتىگەز دە، جابايى كاپيتاليستىك قوعام بالكىم، وزىندەي عىپ ۇرپاقتى دا قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ جاتقان شىعار. قالا مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنە بارىپ، ءۇزىلىس كەزىندە وقۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇردىك. بۇگىنگى بالالار ورتاسىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن. ساباقتان ۇزىلىسكە شىققان ەر بالالار بىردەن سىرتقا بەتتەدى. تىسقا شىعا بەرە 14-15 جاس شاماسىنداعى ەر بالانىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە «اناعان ايت، بۇيرىقتى ورىنداسىن، ايتپەسە، باسىن جەرگە قاداپ تاستايمىن» دەدى. «وي، ودان دا، «ولتىرەم» دەسەيشى» دەپ جاتىر ەندى ءبىرى. الگى بالا سول-اق ەكەن «قانىن ىشەم» دەپ قوقيلاندى...

جاسى شامامەن ون ەكى-ون ۇشتەردەگى قىز بالالار دا قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسكەن. بەس-التى قىزدىڭ ىشىندە ءبىرىنىڭ اۋزى اۋزىنا جۇقپايدى. «پريكين، ول ناعىز «تۋپيتسا»، «تاۋىق» دەدى ول...

«باسىن جەرگە قاداپ تاستايمىن» دەپ ايتقان بالا سپورتپەن اينالىساتىنعا ۇقسايدى. ايتقانى ورىندالماسا، سپورتتىق ءادىس-تاسىلدەردىڭ ءبىرىن قولداناتىن شىعار دەپ تۇيدىك.

تاڭقالماي-اق قويىڭىز. «براتان»، بلاتنوي»، «پاۋك»، «لوح»، «لاپشا»، «قۇلاق» سەكىلدى سوزدەردىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالار لەكسيكونىنا ەنگەنى قاشان. كۇندەلىكتى اۋىزەكى تىلدە قازىر ءجيى قولدانىلادى. بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سويلەۋ ءتىلى عانا ەمەس، جالپى مادەنيەتى وتە تومەن. سويلەۋ مانەرىنە قاراپ، بالانىڭ ەلىكتەۋ مەن سولىقتاۋدىڭ قۇربانى ەكەنىن اڭعاراسىز. سوڭعى جىلدارى قىز بالانىڭ شىلىم شەگىپ، بوقتىق ءسوز ارالاستىرا سويلەۋى دە قالىپتى داعدىعا اينالىپ بارادى. بۇل ءبىر قازىرگى زامانعا لايىق جاقسى ايەل مەن قىزدىڭ وزىق ۇلگىدەگى بەينەسى سياقتى. ءتىپتى، مۇنىڭ ەش تاڭسىقتىعى جوق. سەبەبى، بۇگىنگى زامانعى ادامنىڭ دامۋ ساتىسىنداعى قول جەتكىزىپ وتىرعان «قۇندىلىقتارى» وسىنداي. سوندا كىنالى كىم؟ اتا انا ما، الدە مەكتەپ پە؟ بىراق، قاي اتا-انا بالاسىنىڭ جامان بولعانىن قالايدى دەيسىز. ءار اتا-اناعا وزگەنىڭ بالاسى - بالا دا، ءوز بالاسى - دانا كورىنەدى. بالاسىن ۇپتەپ-سۇپتەپ، قولىنداعى بارىن اۋزىنا توسىپ، الىنشە قاتارىنان قالدىرماي كيىندىرىپ، مەكتەبىنە جىبەرەدى. ال، مەكتەپكە بارعان سوڭ...

بۇگىنگىنىڭ مەكتەبى - قايناعان بازار سىندى.  ويتكەنى، مۇندا ءار ءتۇرلى تاپ وكىلدەرىنىڭ بالالارى باس قوسادى. كيىم كيىستەرى دە ءار ءتۇرلى. ياعني، ءار بالانىڭ كيىم كيىسىنەن-اق ونىڭ وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ قاندايلىعىن اڭعارۋعا بولادى. ايلىعى شايلىعىنا ازەر جەتەتىن مۇعالىمگە نە كىنا ارتارسىز؟ بار بىلگەنىن ايتىپ، جەتكىزگىسى كەلەدى عوي. سونىمەن، ەشكىم كىنالى ەمەس. ۇستالماعان ۇرى ەمەستىڭ كەبى. كەشەگى كەڭەستىك داۋىردەگى ورىس حالقىنىڭ ويشىل پەداگوگى ا.ماكارەنكو «ءبىز مىنانى ەسكەرمەيمىز: ومىردە ناشار اتا-انا دا، مەكتەپتە ناشار ۇستاز دا بولۋى مۇمكىن» دەدى. ال، وسى ەكەۋىنەن دە دۇرىس تاعىلىم، تاك-تاك كورمەگەن بالانى كوشە قۇشاعىنىڭ توسىپ تۇراتىنى انىق.  كوشە تاربيەسىن كورگەننىڭ وڭعانى جوق.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بالانىڭ ناشار اتانۋىنا بىرىنشىدەن، ول ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامداعى تۇرمىستىق قيىنشىلىقتار مەن ەكونوميكالىق پروبلەمالار سەبەپ. ەكىنشىدەن، اتا-انالارى ۇيىندە بار جاعدايىن جاساعانمەن ولار كوشەگە شىعا بەرىپ، تەلەەكراننان كورگەنىنە ەلىكتەپ باعادى. سونى ۇلگى تۇتادى. كينولاردان كورگەن قانقۇيلى قۋىرشاق باتىرلارعا ۇقساعىسى كەلەدى. دەمەك، قازىرگى بالالار تەلەۆيزورعا قۇشتار. ولاردىڭ مەكتەپتەگى مۇعالىمنەن، ۇيدەگى اتا-انادان گورى كۇشتىرەك ءوز تاربيەشىسى بار. ول - تەلەديدار مەن ويىن زالدارى. سول سەبەپتى دە، بالالاردىڭ كى­تاپ وقۋعا دەگەن قۇمارلىعى جىل ءوت­كەن سايىن تومەندەپ كەلەدى. ۇيىندە كۇنۇزاققا الەمنىڭ بار كەرەمەتىن الدىنا جايىپ ساپ، تەلەديدار تۇرسا، كىتاپتى قايتسىن. ەندەشە، بالا ەرەسەكتەر ءومى­رىن تەك وتباسى مەن كوشەدەن عانا كور­مەي­دى. بالالاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى مەن جەكە قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا وتباسى مەن جاقىندارى، بالاباقشا، مەكتەپ، قورشاعان ورتا، كوشە عانا ەمەس، تەلەديدار دا اسەر ەتەدى.

قازاقستاندىق الەۋمەتتىك زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، كۇنىنە بالالار ورتا ەسەپپەن  ولىمگە قاتىستى 17 جانە قاتىگەزدىككە قۇرىلعان 37 كورىنىس كورەدى ەكەن. مۇنداي ەپيزودتاردىڭ قانداي سوزدەرمەن كورسەتىلەتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ءارى بۇل كورىنىستەر تاڭەرتەڭ دە، كۇندىز دە، تۇندە دە كورسەتىلە بەرەدى. ءبىر تانىسىم ايتادى: «ۇلىم «ورمەكشى ادام» بولۋدى ارماندايدى. سونىڭ كيىمدەرىن ساتىپ العىزدى. ونىڭ ەپتىلىگى سونشالىق شىنىمەن دە جەر ءۇيدىڭ شاتىرىنا شىعىپ، جەرگە قايتا سەكىرىپ تۇسەدى. قىزىق-ءا». (؟) اناسى بالاسىنىڭ سول قىلىعىنا وزىنشە ءماز. تەلەديداردىڭ بالا تۇسىنىگىنىڭ قالىپ­تاسۋىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىنان انا  بەيحابار.

بۇگىنگىنىڭ بالاسى اباي مەن الاش ارىستارىنىڭ يدەيالارىنان الشاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولار اۋەزوۆكە، بوكەيحانوۆقا ەلىكتەمەيدى.  ەلىكتەپ، ءپىر تۇتاتىن باستى تۇلعالارى - شەتەلدىك فيلمدەردىڭ قانقۇيلى كەيىپكەرلەرى. بالالاردىڭ ءوزارا ءبىرىن ءبىرى - «تەرپيلا»، «بانديت»، «لوح» دەپ اتايتىندىقتارى دا سودان.

جالپى بالانىڭ بويىنداعى ەلىكتەۋ قاسيەتى - زاڭدىلىق. بالكىم، تابيعي قۇبىلىس. ول وسە كەلە ءبىر­تىندەپ ەرەسەكتەر الە­مى­نە كىرگىسى كەلەدى. شىنايى ءومىردى بىلۋگە، تۇسىنۋگە جانە ۇلكەندەرگە ءتان مىنەز-قۇلىقتاردى قابىلداۋعا تال­پىنادى. تەزىرەك ەسەيىپ، ۇلكەن بولعىسى كەلەدى. سوعان سايكەس ءوز بەتىنشە فيلمدەردەن كورىپ، ەستىگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى «جارگونعا» اينالدىرادى. ويتكەنى، ولار كوپتەگەن جاعدايلاردا شىنايى ءومىر مەن تەلەەكراننان كورگەندەرىنىڭ ايىرماشىلىعىن اڭعارا بەرمەيدى. سول سەبەپتى، بۇگىنگى بالا - تەلەەكرانداعى مەديازورلىقتىڭ قۇربانى. سول ارقىلى بالالاردىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلىپ جاتىر. بىراق ونى قوعامنىڭ بيلەۋشى وكىلى بىلسە دە بىلمەيدى، كورسە دە كورمەيدى. بيلىكتە ونى كورەتىن كوز جوق. بۇل زاڭدا جازىلماعان قاعيدا.

كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتا بالا تاربيەسى پروبلەما تاقىرىبى بولعان ەمەس. قازاقى تاربيە مەن ونەگەنى، اتا مەن اجەنىڭ بەسىگىن كورىپ وسكەن ۇرپاق كەشە «كورگەنسىز» اتانبادى. ال، بۇگىنگىنىڭ بالاسى اتا مەن اجەنىڭ مەكتەبىنەن الشاقتاعان. الەمدىك جاھاندانۋ ساياساتىنا جۇتىلۋدا. ۇرپاق تەكتىلىگىن جوعالتا باستادى. ەۆروتسەنتريستىك تاربيە مەتودولوگياسى سوعان جەتەلەۋدە. بالا - ەرتەڭگى بولاشاق. وكىنىشتىسى، سول بولاشاقتىڭ تامىرىن كەسكىلەپ جاتقان تەلەارنالارداعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس جوق بىزدە. ۇكىمەت، بيلىك تىم-تىرىس. ءبىز جايباراقاتپىز. ال، وزگەلەر الدەقاشان بولاشاعىن قورعايتىن زاڭىن جاساپ، وزگەرىسىن ەنگىزىپ تاستاعان. مىسالى، جاپونياعا بارىپ كەلگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ول جاقتا ونەگەلىك كەڭەس جۇمىس جاسايتىن كورىنەدى. اتالمىش كەڭەس ەلدەگى بارلىق تەلەارنا­لار­دىڭ جۇمىسىنا تالداۋ جاساپ وتىرادى ەكەن. ەگەر­ ءبىر تەلەارنا بالا­لار كورۋگە بولماي­تىن فيلم نەمەسە ءبىر كورىنىس كورسەتەتىن بول­سا، وندا ول ارناعا وتە كوپ مولشەردە ايىپپۇل سالىنادى. ال، قا­زاق­ستاندىقتار مۇنداي حابارلار كور­سەتەتىن ونداعان كانال­دار­دان ەشقان­داي دا قورعال­ماعان. جاقىندا قوناققا بارىپ وتىرىپ، «متۆ» تەلەارناسىنان بەرىلىپ جاتقان ءمۋلتفيلمدى (ارينە، بالالارعا ارنالعان) ەروتيكالىق ويىنشىقتاردى ساتۋ جايىنداعى جارنامانىڭ ۇزگەنىن كورىپ، شوشىدىم. ءۇي يەسى باسقا ارناعا اۋدارعانشا ۇلكەندەر جاعىنىڭ ءبىرى  بالاسىن باسقا بولمەگە قۋىپ جىبەرسە، ەندى ءبىرى 5 جاسار قىزىنا «تەرىس قارا، كوزىڭدى جۇم!» دەپ ساسقالاقتادى. بۇل نە سۇمدىق؟ جاۋاپ جوق! دەمەك، ازىرشە ەكران ارقىلى ادام ساناسىنا زورلىق-زومبىلىق جاساۋ جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى، بىزدەگى ءبىلىم وشاقتارىندا بالانى كوركەم سويلەۋگە، اۋىزەكى ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا باۋليتىن ءپان وقىتىلمايدى. قازاقتىڭ سويلەۋ مادەنيەتى ساندە جوق. ەندەشە، ءوسىپ كەلە جاتقان قىزىڭىز بەن ۇلىڭىز «ماما، پريكين» دەپ اڭگىمە ايتا باستاسا تاڭقالمايتىنىڭىز كادىك.

«نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ». قوعامى نە ۇسىنسا ادامى سونى بويىنا سىڭىرۋگە دايىن. ۇلتتىق دىلگە نەگىزدەلگەن سويلەۋ مادەنيەتىنەن جۇرداي قوعام ەرتەڭىنە رۋحاني اش-جالاڭاش ۇرپاق قالدىرۋدان قورىقپايدى. «سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق، سوزدەن اششى نارسە جوق». ەڭ قورقىنىشتىسى، بىزدە وزىندىك ءسوزىن جوعالتقان ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى.