بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن رەسەي سياقتى الىپ كورشىمىزدىڭ بۇگىنگى حال-جايى مەن ىشكى، سىرتقى ساياساتىن شىنايى باعامداپ، ءبىلىپ العانىمىز دۇرىس.

ورىس حالقى العاشقىلاردىڭ قاتارىندا اتوم بومباسىن جاساعان، ءبىرىنشى بولىپ كوسموسقا ادام ۇشىرعان دەگەنىمىزبەن بۇگىنگى كۇنى جاڭا تەحنولوگيا، ەكونوميكا، رۋحاني دامۋ جاعىنان الدىڭعى قاتارلى ەلدەردەن قالىپ قويدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى رف  دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا ەمەس، دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇر.

وعان تىكەلەي سەبەپ - رەسەيدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى تاريحىنداعى ورىستىق-دەرجاۆاشىلدىق كوزقاراسى. رەسەي كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن دە ەكى تاڭداۋدىڭ ورتاسىندا تۇردى. ءبىرىنشىسى، يمپەريالىق ارەكەت پەن ورىستىق استام پيعىلدان  باس تارتىپ، بۇرىنعى قول استىنداعى ەلدەرمەن، ەۋروپامەن ساناسۋ. ەكىنشىسى، ورىستىق وركوكىرەكتىكتى ءارى جالعاستىرۋ. وكىنىشكە وراي، رەسەي ەكىنشى جولدى تاڭدادى. ول نيەتىن جاسىرۋ ءۇشىن بيلىك باسىنداعىلار مەن يدەولوگتارى ءۇشىنشى جول - "رەسەيلىك جول" دەگەندى ويلاپ تاپتى. ول دەگەن - ورىس مىنەز-قۇلقىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ەۋروپاعا دا، ازياعا دا كەلمەيتىندىگى. وعان وزدەرى سەندى، قازىر باسقالاردى دا سەندىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەۋدە.

بۇل ەسكى دەرجاۆاشىل كوزقاراس رەسەيدەگى جاڭاشىل كوزقاراستاردى تەجەۋدە. ماسەلەن، جاڭاشىلدىقتىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى - دەموكراتيا بولاتىن بولسا، رەسەي ونىڭ كەڭ ەتەك الۋىنان قورقادى.

بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن رەسەي سياقتى الىپ كورشىمىزدىڭ بۇگىنگى حال-جايى مەن ىشكى، سىرتقى ساياساتىن شىنايى باعامداپ، ءبىلىپ العانىمىز دۇرىس.

ورىس حالقى العاشقىلاردىڭ قاتارىندا اتوم بومباسىن جاساعان، ءبىرىنشى بولىپ كوسموسقا ادام ۇشىرعان دەگەنىمىزبەن بۇگىنگى كۇنى جاڭا تەحنولوگيا، ەكونوميكا، رۋحاني دامۋ جاعىنان الدىڭعى قاتارلى ەلدەردەن قالىپ قويدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى رف  دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا ەمەس، دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇر.

وعان تىكەلەي سەبەپ - رەسەيدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى تاريحىنداعى ورىستىق-دەرجاۆاشىلدىق كوزقاراسى. رەسەي كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن دە ەكى تاڭداۋدىڭ ورتاسىندا تۇردى. ءبىرىنشىسى، يمپەريالىق ارەكەت پەن ورىستىق استام پيعىلدان  باس تارتىپ، بۇرىنعى قول استىنداعى ەلدەرمەن، ەۋروپامەن ساناسۋ. ەكىنشىسى، ورىستىق وركوكىرەكتىكتى ءارى جالعاستىرۋ. وكىنىشكە وراي، رەسەي ەكىنشى جولدى تاڭدادى. ول نيەتىن جاسىرۋ ءۇشىن بيلىك باسىنداعىلار مەن يدەولوگتارى ءۇشىنشى جول - "رەسەيلىك جول" دەگەندى ويلاپ تاپتى. ول دەگەن - ورىس مىنەز-قۇلقىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ەۋروپاعا دا، ازياعا دا كەلمەيتىندىگى. وعان وزدەرى سەندى، قازىر باسقالاردى دا سەندىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەۋدە.

بۇل ەسكى دەرجاۆاشىل كوزقاراس رەسەيدەگى جاڭاشىل كوزقاراستاردى تەجەۋدە. ماسەلەن، جاڭاشىلدىقتىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى - دەموكراتيا بولاتىن بولسا، رەسەي ونىڭ كەڭ ەتەك الۋىنان قورقادى.

ال، دەموكراتيا قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا اۋاداي قاجەت. بۇل جەردەگى دەموكراتيا ۇعىمى ءوز ماعىناسىندا ايتىلىپ وتىر. قازىر بۇل ۇعىمدى جەتە تۇسىنبەيتىندەر ارام ويلى مەملەكەت باسشىلارى مەن جەكە ساياساتشىلاردىڭ ساسىق پيعىلىمەن شاتاستىراتىن بولدى.

رەسەيگە ساياسي دەموكراتيا ۇنامايدى. ال، دەموكراتيا بولشەكتەۋگە كونبەيتىن تۇتاس قۇبىلىس. ول قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا: ادامنىڭ جان-سارايىنىڭ تولىق اشىلۋى، ول دەگەن - شابىتتىڭ ويانۋى، سونداي-اق، اينالاسىنا دەگەن كوزقاراس پەن ويدىڭ بۇكپەسىز اشىق ايتىلۋى.

رەسەي بيلىگى قول استىنداعى ورىس ەمەس ۇلتتار ەكونوميكانى، تەحنولوگيانى جاساپ قانا قويماي، تاۋەلسىزدىكتى دە تالاپ ەتەدى دەپ قورقادى. وسىعان بايلانىستى، رەسەي فەدەراتسياسىندا قانداي بولماسىن جاڭارتۋلار (رەفورمالار) جارىم-جارتىلاي جۇرەدى. جارتىلاي جاسالعان كەز كەلگەن دۇنيە ورنىقسىز نەمەسە اسەرى ءالسىز بولاتىنى بەلگىلى.

رەسەي وسىنداي شالا دەموكراتياسى مەن دەرجاۆالىق كوزقاراسى ارقىلى ىشكى، سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل ماسەلەدە دەموكراتيالىق ءادىس-تاسىلدەن گورى، ىڭعايىنا جىلدام كەلەتىن پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وداعىنان قالعان دەرجاۆاشىل ادەتىنە ءجيى جۇگىنەدى. باسقا حالىقتارعا ءوز ءتىلىن كۇشپەن تىقپالاۋى دا - سودان. باسقا ەلدەردەگى ءوز قانداستارىن قول شوقپار رەتىندە قولدانۋى دا - وسىدان. سول ءۇشىن ولارعا يدەولوگيالىق-رۋحاني، ماتەريالدىق-قارجىلىق كومەك بەرىپ، تابيعاتىنا جاقىن اۆتوريتارلىق ۇكىمەتتەردى قولداۋىنىڭ ءبارى - ەسكى ادەتتەرى. رەسەي اسا زور يادرولىق ەل بولعاندىقتان، امال جوق، ونىڭ قوقان-لوقىسىن ەسكەرمەسە تاعى بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ونىسىن جيرينوۆسكي سياقتىلاردىڭ اۋزىمەن دۋمانىڭ مىنبەسىنەن دۇنيەجۇزىنە اشىق ايتادى.

دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە رەسەي حالقىنىڭ ءبىراز بولىگى بيلىكتەن باسقاشا ويلاي باستاعانى راس. وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن حالىقتىڭ قاراسىنىڭ كوبەيۋى وسىنىڭ ايعاعى. بىراق، بۇل كۇشتەر تاياۋ ۋاقىتتا رەسەيدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە جەتكىلىكتى مە؟ ونداي مىنەز بۇگىن ورىس حالقى مەن ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جاڭاشىل بولىگىندە بار ما؟

رەسەي فەدەراتسيا بولعاندىقتان ونىڭ قۇرامىندا ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ ميراسقا تاستاپ كەتكەن بايىرعى جەرىندە تۇرىپ جاتقان ۇلتتار كوپ. ولار قازىر اشىق دەموكراتيانى كۇتۋدە. بىراق ولاردىڭ ماسكەۋگە جاعىمپاز باسشىلارى ءپۋتيندى قولدايدى. سوندىقتان، ۇلت ماسەلەسى قوزعالعانشا، رەسەي تاعدىرىندا العاشقى كەزدە ولاردىڭ شەشۋشى ءرولى انىقتالمايدى. العاشقى وزگەرىستى باستايتىن رەسەيدىڭ ءىرى قالالارىنداعى كوزى اشىق جاستار مەن قالاي بولعاندا دا ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتقىسى كەلەتىن، اشىق قوعامدى اڭسايتىن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى.

ورىستىڭ جاڭاشىل پىكىر تۋعىزاتىن دەموكراتياشىل ينتەلليگەنتسياسى ۇلكەن نەگىزگى ەكى توپقا بولىنەدى: وڭ وزگەرىستەردى جىلدام شەشكىسى كەلەتىندەر جانە تابيعي جولمەن شەشكىسى كەلەتىندەر بولىپ. جىلدام شەشكىسى كەلەتىندەر - بيلىكتى قايتكەندە وزگەرتۋ كەرەك دەۋشىلەر. تابيعي جولمەن شەشكىسى كەلەتىندەر - جاڭا زامانعا ۇيرەنۋدىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بولاتىن قاقتىعىس پەن شىعىندى (ادام، ەكونوميكالىق، رۋحاني) قاجەت ەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، بارلىعىنىڭ ەسەپپەن، شىعىنسىز بولعانىن قالايتىندار. ونىڭ ۇستىنە قاراپايىم حالىق ءدال بۇگىن وزگەرىستى باستايتىن شىنايى كوسەم ىزدەۋدە. ويتكەنى ورىس حالقى (بۇرىن دا، قازىر دە) كوسەمسىز قوزعالمايدى. قازان توڭكەرىسىن كوسەم (ليدەر) جاساعان. ول - (ازىرشە) جوق.

ەندى دەرجاۆاشىلداردىڭ كۇش-قۋاتى قانشالىقتى دەگەنگە كەلەيىك.

بۇل جايتتى انىقتاۋ ءۇشىن رەسەي حالقىنىڭ باسىم بولىگى بولىپ تابىلاتىن دەرجاۆاشىلداردىڭ بۇگىنگى كوڭىل-كۇيى مەن وتكەن تاربيەسىن قاتار قاراۋ كەرەك.

رەسەيدىڭ وتكەن تاريحىنا كوز سالساق، ورىس ساناسى 1861 جىلى عانا قۇلدىقتان (كرەپوستنويلىق پراۆودان) بوسادى. ودان ەس جيا بەرگەندە بولشەۆيكتەر اياۋسىز جانىشتادى. كەڭەس وداعى باس سەكرەتارلارى قۇرعاق قيالي (ۋتوپيالىق) ناسيحاتتارىمەن ميلارىن سۋ قىلدى. كەڭەستىك داۋىردەن كەيىنگى جيىرما جىلدىق ۋاقىت تا ورىس ساناسىن ءارى-ءسارى قىلدى. رەسەيدىڭ بۇل كەزەڭى - ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىپ، قورلانعان گەرمانيانىڭ كۇيىنە تەڭ ەدى. ۇلى يمپەريادان ايرىلدى، ۇلىورىستىق كەۋدەلەرى جەر بولدى. سوندىقتان ولار بۇگىنگى كۇيىنە رەنىشتى.

دەرجاۆاشىلدار ناعىز ۇلتشىلدار مەن "ورىس جولىن" ۇستانعاندار بولىپ ىشىنەن بولىنەدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - كەڭەس وداعىن قايتا قۇرعىسى كەلەتىندەر. ەكىنشىلەرى - دەرجاۆاشىلدىق پيعىلدارى مەن جەكە باستارىنىڭ مۇددەسىن قاتار قوياتىندار. ويتكەنى، ولار سوتسياليستىك تەڭگەرمەشىلدىك زامانى جوعالعاننان بەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا يە بولعاندار. ولارعا جيناعان دۇنيەسىن قىزىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وزدەرىنە تانىس دەرجاۆاشىل، اۆتوريتارلىق، تىنىش، ەسكى جۇيە وڭتايلى. پۋتين وسىنى قاپىسىز بىلگەندىكتەن بۇلاردى ءوزىنىڭ اينالاسىنا تارتۋدا.

ءپۋتيننىڭ سايلاۋدا جەڭۋىن قامتاماسىز ەتەتىن دە وسى - ورىستىق دەرجاۆاشىلدىق. ول يدەيا ورىس حالقىنا، ورىس ينتەلليگەنتسياسىنا پۋتين تاراپىنان ءتۇرلى تاسىلدەرمەن جەتكىزىلۋدە. ماسەلەن، اقش-پەن تەكەتىرەس. ول ءۇشىن، ارينە، ۇلى دەرجاۆا كەرەك. دەرجاۆا بولۋ ءۇشىن كەڭەس وداعى سياقتى ساياسي-ەكونوميكالىق ۇيىم قاجەت. ونىڭ العاشقى قادامدارى جاسالىپ تا جاتىر (قازاقستان، رەسەي، بەلورۋسسيا،). مۇنىڭ ءبارى دەرجاۆاشىلدارعا ۇنايدى. ىلگەرىدە كەڭەس وداعى قۇلاۋىنا ورىس حالقى وكپەلەۋلى دەگەندى تەگىن ايتپاعان ەدىك. بۇگىنگى رەسەيدەگى حالىقتىڭ تەڭ جارتىسى سول وداقتىڭ كەزىندە ءومىر سۇرگەندەر. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىلىمدى نەمىس حالقىنىڭ ءوزى ۇلتشىلدىق تەگەۋىرىنە شىداي الماعان. وپپوزيتسيانىڭ جىعىلاتىن جەرى دە - وسى. ونىڭ ۇستىنە وپپوزيتسيا الەمدىك قۇندىلىق - دەموكراتيانى قولدايدى. ال دەموكراتيادا ۇلتشىلدىققا ورىن جوق. ونىڭ ۇستىنە سايلاۋدا اكىمشىلىك كۇشتەر دە (ادمينيستراتيۆنىي رەسۋرس)  وز ءرولىن وينايدى. سوندىقتان ءپۋتيننىڭ جەڭىسىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. بىراق، بۇنىمەن رەسەيدە جاڭاشىل ۇدەرىس (پروتسەسس) توقتايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ول جاڭا قارقىنمەن كورىنەدى.

وعان سەبەپ بولاتىن حالىق پەن وپپوزيتسيانىڭ كۇتكەنى، ءتىپتى، ءپۋتيننىڭ ءوزىنىڭ جاقتاستارىنىڭ قالاۋىنىڭ بولماۋى. دەرجاۆاشىلداردىڭ كۇتكەنى باتىل ۇلتشىلدىق قادامدار، بىراق، رەسەي وعان بارا المايدى. سيرياعا بايلانىستى ت.ب. ۇستانىمدارى دۇنيەجۇزىندەگى ساياسي بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇدەپ كەلە جاتقان ىشكى دەموكراتيالىق تالاپتارعا ءوز دەڭگەيىندە جاۋاپ بەرە الماۋ - ءپۋتيننىڭ بەدەلىن ودان سايىن شايقاي تۇسەدى.

دەگەنمەن پۋتين ەكى جاقتىڭ كۇشتى جانە ءالسىز جاعىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسەيدە ءبىراز وزگەرىستەر جاساعان بولادى. مىسالى: پارلامەنتتە دەكلاراتيۆتى تۇردە ءبىراز نارسە ايتىلىپ (شەنەۋنىكتەردەن ارتىقشىلىقتار مەن ميگالكانى الۋ دەگەن سياقتى ماڭىزى تومەن شارۋالار شەشىلەدى), الەۋمەتتىك زاڭدار قابىلدانادى. بىراق ءىس جۇزىندە ورىندالمايدى. سەبەبى، ونىڭ حالىققا بەرگەن ۋادەلەرىنە رەسەيدىڭ شيكىزاتتان عانا تۇسكەن قارجىسى جەتپەيدى. جارىم-جارتىلاي دەموكراتيا ەكونوميكانىڭ قارىشتاپ دامۋىن تەجەيدى. گۋبەرناتورلار سايلاۋى سياقتى ماڭىزدى شارۋالار بارىنشا كەشەۋىلدەتىلەدى. ويتكەنى، پارلامەنتتە وزگەرىستەردى تۇبىنە دەيىن اپاراتىن شىنايى وپپوزيتسيالىق پارتيا جوق. كوممۋنيستەردىڭ ءوزى شىنايى قارسىلىقتى سايلاۋ كەزىندە عانا كورسەتەدى.

ال، ەندى رەسەيدە الداعى ناۋرىز ايىنىڭ 4-ءى كۇنى وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ  قازاقستانعا اسەر-ىقپالى بار ما دەگەن ساۋالعا كەلەيىك. بىزدىڭشە اسەرى بار جانە بولماي قالمايدى.

ەڭ الدىمەن ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن قاباقتارىمەن ءتۇسىنىسۋى. وپپوزيتسيا مەن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ورىستى ۇلگى قىلۋى ءالى بۇرىنعىسىنشا ەكەندىگى. ەكى ەلدە دە بىردەي اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ بولۋى. بىردەي يدەولوگيانىڭ جۇرگىزىلۋى. ونىڭ دالەلى - قازاقستاننىڭ سىرتقى، ىشكى دۇنيەتانىمىنىڭ توقسان پايىزى ورىس ءتىلى، ورىس كوزقاراسى ارقىلى ناسيحاتتالىنۋى. تاۋەلسىز تەلەارنالار مەن حابارلاردىڭ جوقتىعى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ انىق اقپارات الماۋىنان ازاماتتىق ەركىن كوزقاراستاردىڭ بولماۋى. ىشكى قايناۋىن باسىپ وتىراتىن، ونى سىرتقا شىعاراتىن وركەنيەتتى ءادىس-تاسىلدەردىڭ قاراستىرىلماۋى. جالپى ءبىز بارلىق جاعىدايدا رەسەيدى قايتالاۋمەن كەلەمىز. مەن ول جونىندە وتكەن ماقالالارىمدا ("يىستەنگەن ينتەلليگەنتسيا", ء"تىل ماسەلەسى جانە ساۋدا" abai.kz سايتى) ەجىكتەي ايتقانمىن. سوندىقتان ورىس ساياساتى مەن كوزقاراسى بولاشاقتا قاي باعىتتا جىلجيدى، ءبىز دە سولاي جىلجيمىز. مۇمكىن، شامالى مەرزىمگە كەيىندەۋ بولار، بىراق ورىستىڭ ءىزىن باسا جۇرەتىنىمىز انىق.

«اباي-اقپارات»