تۇرسىن جۇرتباي. «ءسوزى دە – اق، ءوزى دە - اق» - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ (جالعاسى)
3.
سونىمەن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىندەي:
«ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 11/24 ماۋسىم كۇنى «الاشوردا» ۇكىمەتى الاش قالاسىندا رەسمي تۇردە ىسكە كىرىستى... سەمەي مەن اقمولا وبلىستارىندا ميليتسيا جيناۋ ىسىنە اسا شۇعىل كىرىسىپ، وترياد قۇرىلدى. وتريادتاردىڭ ءبىرسىپىراسى اتتى كازاكتارعا ھام وفيتسەرلەرگە (اق گۆارديا) قوسىلىپ، جەتىسۋ وبلىسىنداعى بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا كەتتى... تۇركىستان جاعىنان اتتى كازاك ھام باشقۇرت جىگىتتەرى باس قوسىپ، بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا اتتاندى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 29 يۋندە قوستانايعا كەتتى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكى جۇما شاماسىندا سوندا بارماق. قازاقتان شىققان بولشەۆيكتەرگە ەشبىر راقىم قىلماڭىز»، - دەگەن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ اتىنان جەدەلحاتتار جان-جاققا شۇعىل تۇردە جىبەرىلىپ جاتقان ەدى.
3.
سونىمەن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىندەي:
«ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 11/24 ماۋسىم كۇنى «الاشوردا» ۇكىمەتى الاش قالاسىندا رەسمي تۇردە ىسكە كىرىستى... سەمەي مەن اقمولا وبلىستارىندا ميليتسيا جيناۋ ىسىنە اسا شۇعىل كىرىسىپ، وترياد قۇرىلدى. وتريادتاردىڭ ءبىرسىپىراسى اتتى كازاكتارعا ھام وفيتسەرلەرگە (اق گۆارديا) قوسىلىپ، جەتىسۋ وبلىسىنداعى بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا كەتتى... تۇركىستان جاعىنان اتتى كازاك ھام باشقۇرت جىگىتتەرى باس قوسىپ، بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا اتتاندى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 29 يۋندە قوستانايعا كەتتى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكى جۇما شاماسىندا سوندا بارماق. قازاقتان شىققان بولشەۆيكتەرگە ەشبىر راقىم قىلماڭىز»، - دەگەن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ اتىنان جەدەلحاتتار جان-جاققا شۇعىل تۇردە جىبەرىلىپ جاتقان ەدى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «ەندى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ جەلتوقسانداعى قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرۋعا تاپسىرما الدىق. سونىڭ ىشىندە ەڭ باستى ماسەلە - حالىق جاساعىن ۇيىمداستىرۋ جانە تۇرعىنداردان قاراجات جيناۋ ەدى. سول ءۇشىن «الاشوردانىڭ» وبلىستىق ءبولىمى قۇرىلدى. بۇل كەيىن وبلىستىق اسكەري كەڭەس دەپ اتالدى. كەڭەستىڭ توراعاسى يسپولوۆ، ال مۇشەلىگىنە بايتۇرسىنوۆ، قادىرباەۆ جانە مەن سايلاندىم. ءبىز اقتوبە، كەيىننەن قوستاناي ۋەزدەرىنە بارىپ جاساق قۇرامىنا جىگىتتەردى قابىلدادىق، قارجى جينادىق. قارۋ-جاراق پەن اسكەري كيىمدى ساماراداعى قۇرىلتاي ءماجىلىسى كوميتەتىنىڭ ۇكىمەتى ارقىلى الدىق. ال كوماندالىق قۇرامانى ورىنبور اسكەري باسقارماسى بەردى».
مىنە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قادالا تەرگەگەنى دە، كەشىرىمسىزدىكپەن قۋدالاعانى دا، اقىرى تۇرمەگە قاماعانى دا، م.دۋلاتوۆتىڭ وسى اسكەري كەڭەسكە مۇشە بولىپ، الاش اسكەرىن قۇرعاندىعى ەدى. سامارا وكىمەتى كولچاكتى مويىنداماي، ولاردى رەسەيدىڭ زاڭدى ۇكىمەتىنەن باس تارتتى، - دەپ ايىپتادى. ال كولچاك ۇكىمەتى ولارعا قارسى اسكەري توسقاۋىل قويدى. ءسويتىپ، قازاق دالاسى - سامار قۇرىلتايى مەن كولچاك ۇكىمەتى مەن كەڭەس وكىمەتى اسكەرلەرىنىڭ سوعىس مايدانىنا اينالدى. «الاشوردا» ۇكىمەتىن مويىنداعان سامارا قۇرىلتايىنىڭ اسكەرىمەن بىرلەسە جورىققا اتتاندى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «ءبىز قوستاناي ۋەزىنىڭ دەنيسوۆكا پوسەلكاسىندا تۇرعان كەزدە كولچاكتىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىن جويۋ تۋرالى ءتورتىنشى قاراشا كۇنگى جارلىعى ءتۇستى. سول جارلىقتىڭ سوڭىنان كازاك اسكەرى شتابىنان وتريادتىڭ شۇعىل تۇردە ورىنبورعا كەلىپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىسۋعا اتتانۋى تۋرالى بۇيرىق كەلدى. ءبىز بۇل بۇيرىقپەن كەلىسپەدىك. ءسويتىپ، تورعاي ۋەزىنە بەت الدىق. گەنەرال داشكين مەن پولكوۆنيك بىكوۆ باستاتقان كوماندالىق قۇرام بىزبەن بىرگە كەتۋدەن باس تارتتى. وفيتسەرلەردىڭ ءبىرازىن ءبىز تۇتقىنعا الدىق، ال ءبىر بولىمەرى وزدەرى تارقاپ كەتتى. اسكەري كەڭەس كازاك ۇكىمەتىمەن جانە ونىڭ كومانديرلەرىمەن بايلانىسىن وسىلاي ءۇزدى. قالعان جىگىتتەرمەن ءبىز تورعاي ۋەزىنىڭ جەرىنە وتتىك. وندا تورعايداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىمەن كەلىسىم جۇرگىزدىك».
وسى ارادا مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن قاتار تۇرمەگە قامالعان تورعاي وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى مىرزاعازى ەسپولوۆتىڭ كورسەتىندىسىن تۇتاستاي كەلتىرەمىز. مۇندا عاسىرعا بەرگىسىز جىلدىڭ ىشىندەگى باcتى وقيعالار باياندالادى. سونداي-اق م.دۋلاتوۆتىڭ تەرگەۋدەگى جاۋابىن دا تولىقتىرادى.
مىرزاعازى ەسپولوۆ (بارلىق قۇجاتتاردا يسپۋلوۆ): «قىزىلوردا. 1929 جىل. تورعاي اۋدانى، امانكەلدى ۋەزى جولدىباي اۋىلىندا تۋدىم. „الاش" پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىن. 1916-شى جىلعا دەيىن مۇعالىمدىك ەتىپ، سودان كەيىن قازاق پەداگوگيكالىق مەكتەپتەرىندە، مەملەكەتتىك بانكتە قىزمەتشى بولدىم. ايەلىم، ءۇش بالام بار. ودان باسقا 4 ادام مەنىڭ كۇتىمىمدە. „الاشوردا" ىسىنە 1919 جىلعى ترويتسكى قالاسىندا ارالاستىم. سول جىلى ءۇش رەت ءبىر تاۋلىكتەن تۇرمەگە جابىلدىم. ازامات سوعىسى جىلدارىندا تورعاي وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدىم.
ورىنبار مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەندەر قازاق اراسىندا تەگىن ۇستازدىق قىزمەت ەتتى. قازاق تىلىندە ترويتسكى قالاسىندا شىعىپ تۇراتىن جالعىز جۋرنال „ايقاپتى" جازدىرىپ الىپ تۇردىم. پەتەربۋرگ قالاسىندا شىعىپ تۇراتىن مۇسىلماندار گازەتىنە تىلشىلىك ەتتىم. مەنىڭ „ەرىكتى ادامدار" ماقالام ءۇشىن گازەتكە 400 سومعا ايىپ سالدى. 1916-شى جىلى قاراشادا ول قىزمەتتەن شىعىپ، „قازاق" گازەتىنىڭ ۇندەۋى بويىنشا مايدانداعى تىل جۇمىسىندا جۇرگەن قازاقتارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ورىنبورداعى بايتۇرسىنوۆقا كەلدىم. ول ماعان موسكۆاعا بارۋدى ۇسىندى. جولاي ساماراداعى بوكەيحانوۆقا جولىعىپ، ونىڭ ۇسىنىستارىن جانە جولداعان حاتتارىن الدىم. موسكۆادا سەيدالينمەن، بولعانباەۆپەن، مۇسا سەكەنباەۆپەن كەزدەستىم. ولار ماعان 1916-شى جىلى مايدانداعى تىل جۇمىسىنا شاقىرىلعان قازاقتارعا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تاپسىردى. زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە ماتەريال دايىنداپ، كوميتەتكە ۇسىندىم. باستى تالابىمىزدىڭ ءبىرى - ورىس ءبولىمى سياقتى كوميتەتتىڭ جانىنان قازاق جۇمىسشىلارى ءبولىمىن اشۋدى ۇسىندىم. وعان قالماق وكىلدەرى دە قوسىلدى. دۋلاتوۆ مەن بوكەيحانوۆ ورىنبارعا قايتتى، قالعاندارى ءوز جۇمىستارىن جالعاستىردى. قازاق جۇمىسشىلارىن اۋىلىنا قايتارۋ اياقتالعان سوڭ، جەتى ادام - احاتوۆ، ءبىرىمجانوۆ، بەكباەۆ، بايحوجين، تورەنقۇلوۆ، ساندىبەكوۆ ورىنبورعا كەلدىك. 1917-ءشى جىلى تورعاي وبلىستىق قازاق قۇرىلتايى ءوتتى. مەنى توراعا ەتىپ سايلادى. قۇرىلتايدان كەيىن ءبىز اقتوبەگە قايتار جولدا ورىنبورعا توقتاپ، بوكەيحانوۆپەن جولىعىپ، اناداعى كەلىسپەۋشىلىك تۋرالى اقىلداستىق. بوكەيحانوۆتىڭ كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعانىنا ءبىز ەمەس، سەمەي، ورال قازاقتارى دا قارسى بولدى. قازان ايىنىڭ باسىندا مارقۇم ءبىرىمجانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن بوكەيحانوۆ مەنى قوستاناي ۋەزى كەڭسەسىنىڭ ەكىنشى كومەكشىسى ەتىپ بەكىتتى. قوستانايدا جارمەڭكە جانە تسيرك ويىنىن وتكىزۋگە جەتەكشىلىك ەتتىم. 1917-ءشى جىلى وتكەن «الاشوردانىڭ» قۇرىلتايىنا ناۋقاستىعىما بايلانىستى قاتىسا المادىم. قوستانايدان وكىل بوپ قاتىسقان ادامدار مەنى قوستاناي ۋەزىنىڭ تۇراقتى سوتى ەتىپ تاعايىنداعانىن ايتتى. قوستانايداعى كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ ۋاقىتشا ۋەزدىك باسقارما قۇرىلدى. «الاشوردا» وكىلدەرى قوستانايدا ءوز قىزمەتىن جالعاستىردى. سامارادا شاقىرىلعان ورىنبور مەن باشقۇرت، ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ماجىلىسىنە بايتۇرسىنوۆ باستاتقان «الاشوردالىقتار» قاتىستى. سىبىرلىكتەن باسقالار «الاشوردانى» قولدادى.
ورىنبورداعى جينالىسقا تورعاي وبىلىسىنان مەن، قادىرباەۆ، بابيشەۆ قاتىستى. 1918-ءشى جىلى تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا سامارا قالاسىنا باردىم. الاشوردانىڭ تورعاي بولىمشەسىنە قوسىلدىق. ورىنبور ۇكىمەتى مەن اراداعى قاتىناستى رەتتەۋ كەرەك بولدى. ورىنبورداعى كازاك اسكەرىنىڭ قاسىنان باسقا ۇلتتاردىڭ اسكەري ءبولىمىن اشىپ، قازاق-باشقۇرت جاساعىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. ءبىز دەربەس اسكەر جاساقتاۋدى تالاپ ەتىپ، بۇعان قوسىلمادىق. ويتكەنى، باشقۇرتتاردىڭ ءوزىنىڭ دەربەس اسكەري پولكى بار. ال بىزدە مىلتىق ۇستاپ كورگەن جاساق جوق بولاتىن. ولاردى اسكەري ىسكە جاتتىقتىرۋ كەرەك ەدى. مەن بۇعان ءوزىم تانيتىن ءبىر وفيتسەردى تارتتىم. سول كەزدە «قۇرىلتاي ءماجىلىسى مەن ۇكىمەتى» (سامارا) مەن ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ جانە قىزىلداردىڭ اراسىندا ءوزارا سوعىس باستالىپ كەتتى. بالەدەن قاشىق بولۋ ءۇشىن ءبىز تاراپ كەتتىك. تورعاي، اقتوبە، قوستاناي ۋەزدەرىنىڭ ورتالىعى ورىنبوردا ەدى. قازاقتاردى شاپقىنشىلىقتان قورعاۋ ءۇشىن كەرەك دەگەن سىلتاۋمەن سامارادان ءبىر ۆاگون قارۋ الۋعا كەلىستىك. ءبىز قىر قازاقتارىنان وترياد جاساقتاۋعا جاقىن بولۋ كەرەك دەگەن ويمەن قارۋدى ور قالاسىنا اكەلدىك. ءسويتىپ، ەرىكتى اسكەري جاساق قۇردىق. جاساققا قاراتىلەۋوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ەسماعانبەت قوسىلدى. ءبىز تەگى تاتار داۋلەتكەلديەۆ دەگەن وفيتسەردى جانە ءۇش كازاك وفيتسەرىن جاساق قۇرۋعا ۇگىتتەدىك. سول ارادا قىزىل اسكەرلەر ورىنبورعا كەلدى، ور جانە ترويتسكى كازاكتارى قارسى كوتەرىلىس جاسادى. ول كەزدە قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە قاتىساتىنداي مۇمكىندىگى جوق ەدى. بوكەيحانوۆ ومبىدا ۇزاق ۋاقىت تۇراقتاپ قالدى. كارىم توقتاباەۆ بىزگە كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان جانگەلديننىڭ ۇسىنىسىن الىپ كەلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، قاراتىلەۋوۆ تورعايدا بولاتىن».
وسى كورسەتىندىدەگى جانە جالپى «الاشوردا» تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا ساماراداعى «قۇرىلتاي جينالىسى» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى ەدى. بۇل «جينالىس» ۇكىمەتى (قازاقشا وڭتايلى اۋدارماسى كەڭەس ۇكىمەتى) بولشەۆيكتەرگە دە، ءسىبىر (كولچاك) ۇكىمەتىنە دە قارسى، ءبىرتۇتاس فەدەراتيۆتىك روسسيا قۇرۋدى ۇسىندى. نەگىزگى كۇشى كازاكتار، باس قولباسشى اتامان دۋتوۆ. ول ۇلتتاردىڭ اۆتونومياسىن، سونىڭ ىشىندە باشقۇرتستان مەن «الاش» اۆتونومياسىن مويىندادى. سول قۇرىلتايدىڭ 1918 جىلى 13 تامىز كۇنى وتكەن توتەنشە ماجىلىسىنە «الاشوردانىڭ» اتىنان مىرزاعازى ەسپولوۆ قاتىستى. اۆتونوميا مەن اسكەر ماسەلەسى تالقىلاندى. زاكي ۆاليدوۆ، تاتار تۋحۆاتۋللين، اتامان دۋتوۆ ت.ب. پىكىر الىسىپ، قاۋلى قابىلدادى. قازاق ءۇشىن دۋتوۆتىڭ شابىندىسىنان قۇتىلاتىن ۇلكەن كەلىسىم سوندا جاسالدى. مۇندا ايتىلعان ەسپولوۆتىڭ پىكىرلەرى سول كەزدەگى جاعدايدى بارىنشا ناقتى بايانداپ بەرەتىن بولعاندىقتان دا تولىق كەلتىرەمىز ءارى كورسەتىندىدە جازىلعان «تامىز وقيعالارىنىڭ» ەڭ باستىسى وسى بولاتىن.
ەسپولوۆ (يسپۋلوۆ): «جالپى قازاقتاردىڭ جاعدايىمەن تانىستىرىپ شىقتى. ورال، تورعاي وبلىسى، تۇركىستان، جەتىسۋ مەن سەمەي وبلىستارى جانە استراحان گۋبەرنياسىندا بۇرىن قازاقتار مەكەن ەتەتىن. سودان كەيىن اتالعان جەرلەرگە قونىس اۋدارۋشىلار ورنالاسا باستادى، ءتىپتى كەيبىر جەرلەردى قازاقتاردان قونىستانۋشىلاردىڭ سانى اسىپ كەتتى. اسىرەسە، 1906 جىلعى جاپپاي قونىستانۋ ەرەكشە ەكپىنمەن ءجۇردى. بۇل قونىستاندىرۋدى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قولداعاندىقتان دا، 1912 جىلى قاسيەتتى سينود ءبىر قازاققا ەكى قونىستانۋشىدان كەلەتىندەي ەتىپ ورنالاستىرۋ تۋرالى جوسپار جاسادى.
اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتاردىڭ اراسىندا اۆتونوميا الۋ ماسەلەسى باستى ساياسي باعىت رەتىندە كۇش الدى. بارلىعى دا: بۇل ماسەلەنى شەشەتىن قۇرىلتاي جينالىسى شاقىرىلادى دەپ ۇمىتتەندى. دەگەنمەن دە قۇرىلتاي جينالىسىن كۇتپەستەن قازاقتار 1917 جىلى 13 شىلدە كۇنى جالپىقازاق قۇرىلتايىندا اۆتونوميا جاريالادى. وكىمەتتىڭ بولشەۆيكتەرگە وتۋىنە بايلانىستى 6-13 جەلتوقسانداعى وبلىستىق قۇرىلتاي قازاقتاردىڭ اۆتونوميا جاريالاۋ جونىندەگى ءبىرىنشى قۇرىلتايدىڭ شەشىمىن بەكىتتى. ورتالىق قازاق ۇكىمەتىنىڭ تۇراقتى ورىنى سەمەي قالاسى بولادى دەپ شەشتى. وسىمەن بىرگە جەرگىلىكتى قونىس اۋدارۋشىلارمەن كەلىسىم جۇرگىزىلىپ، ولار قازاق اياتونومياسى قۇرامىندا قالا ما، جوق پا، سول تۋرالى جەرگىلىكتى ۇساق قۇرىلتايلار ءوتتى، بىراقتا قۇرىلتايدى بولشەۆيكتەر تاراتىپ جىبەردى. سەمەيدى بولشەۆيكتەر باسىپ العاننان كەيىن 20 كۇن عانا ءومىر ءسۇردى. قالانى چەحوسلوۆاكتار قىزىلداردان تازارتقاننان سوڭ قازاق ۇكىمەتى قايتادان ىسكە كىرىستى. ايتا كەتەتىن ماسەلە، ۇكىمەت اكىمشىلىكتىڭ ازاماتتىق ىستەرىنە ارالاسقان جوق، تەك اۆتونومياعا دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى»، - دەپ حابارلاما جاسادى.
م.ەسپولوۆتىڭ پىكىرى مايدا، ءتىلى جۇمساق. ول تۇسىنىكتى دە. نە استانا جوق، نە اسكەر جوق، ءوزى ايتىپ وتىرعانداي، قۇس قاناتى تالاتىن كەڭ دالادا قازاق ۇكىمەتى تابان تىرەيتىن ۇلتاراقتاي جەر جوق. تورعاي وبلىسىنىڭ وكىلى لاۆانوۆ ءمىز باقپاستان:
«تورعاي وبلىسىندا قازاقتار - 58 %، ال ورىستار - 42%. قازاقتاردى جەكە اجىراتىپ بولە المايسىڭ، ويتكەنى ولار ورىستارمەن ارالاسىپ وتىر. تورعاي وبلىسى ءۇش ۇكىمەتتىڭ - ءسىبىر، قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ سامار ۇكىمەتى جانە قازاق ۇكىمەتىنىڭ ىقپالىندا تۇر. مۇنداي جاعدايدا جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس. وبلىستىڭ ءۇش ۋەزى ساماراعا ءىش تارتادى. ءسىبىر ۇكىمەتىنە دە مويىن بۇراتىندار بار، ولار قۇرىلتاي جينالىسىنان كەيىن ساماراعا وتۋگە ىڭعايلانىپ وتىر. قالعان ەكى ۋەزد تازا قازاقتار، ولاردى ءسىبىر ۇكىمەتىنە قوسقاننان كورى قازاق «الاشوردانىڭ» تەرريتورياسىنا قوسقان ادىلەتتى بولار ەدى»، -دەپ باسپاقتاي قىستى.
م.ەسپولوۆتىڭ جارىسسوزدە نە ايتقانى بەلگىسىز. بىراقتا قاۋلىداعى:
«1. باشقۇرتستان مەن الاشوردا اۆتونوميا الۋى كەرەك، بىراق ورىس ارالاس بولىستار زەمستۆونىڭ قۇرامىندا قالادى، - دەگەن كەلىسىمگە قول جەتكىزۋى الاشتىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداتۋ دەگەن ءسوز.
«الاشوردا» ۇكىمەتى ءتورت قۇرساۋدىڭ - بولشەۆيكتەردىڭ، كولچاكتىڭ، سامارا ۇكىمەتى كازاكتارىنىڭ، چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ قورشاۋىندا قالدى. سونداي قىسىلتاياڭ وقيعانىڭ ەڭ شەشۋشى جانتالاسى تورعايدا ءوتتى. «الاشوردا ىسىندەگى» تەرگەۋدە دە، «الاشوردا» تاريحى ءۇشىن دە، جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ تاعدىرى ءۇشىن دە، جالپى قازاق ءۇشىن دە ەرەكشە ماڭىزى بار بۇل وقيعا تۋرالى بارلىق دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ بەرۋدى ءجون كوردىك. وقىرمان قاي كۋانىڭ سوزىنە سەنسە دە، بۇل جانتالاستىڭ سوعىس جاعدايىندا وتكەنىن ەسكە سالامىز. ال سوعىس قۇرباندىقتى تاڭدامايدى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): كەلىسىم جۇرگىزۋ ءۇشىن تورعايعا بايتۇرسىنوۆ جانە مەن باردىم. كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز ۋاقىتشا كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعاتىن بولدىق، ال ءبىزدىڭ تۇبەگەيلى شەشىم قابىلداۋىمىز ءۇشىن بايتۇرسىنوۆتى موسكۆاعا جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشتىك، كەلەسى كۇنى بايتۇرسىنوۆ موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتتى. كەلىسىم بويىنشا تورعاي قالاسىنا كىردىك، ءوز وتريادىمىزدى جەرگىلىكتى قىزىل ارميا وتريادىمەن بىرىكتىردىك، ءبىزدىڭ ءبىراز ادامدارىمىز سوۆدەپتىڭ قۇرامىنا كىردى. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ باس كەزى ەدى. تورعاي ۋەزىنە بارىمتاشى رەتىندە اتى ايگىلى بولعان امانگەلدى يمانوۆ دەگەن بىرەۋ اسكەري كوميسسار بولىپ تاعايىندالىپتى».
تورعايداعى وقيعانى باسىنان كەشكەن م.دەنيسوۆ پەن م.گۋسماننىڭ 1919 جىلى 10 جەلتوقسان كۇنى دالا اسكەري كوميسسارى ءا.جانگەلدين راستاعان كۋالىگى:
«...كوكتەمدە، شامامەن ناۋرىز ايىندا «الاشوردانىڭ» اسكەرى قوستانايدان كەڭەس وكىمەتى بيلەپ تۇرعان تورعايعا قاراي بەت الدى. قالاعا 70-80 شاقىرىم قالعاندا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە ءۇش ادامدى - احمەت بايتۇرسىنوۆتى، مىرزاعازى ەسپولوۆتى جانە ومار المازوۆتى وكىل ەتىپ جىبەردى. ولار: «الاشوردا» اسكەرى كازاكتارمەن بارلىق بايلانىسىن ءۇزدى جانە كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقتى، سوندىقتان دا كەڭەس وكىمەتى جاعىنا تولىقتاي شىعۋ ءۇشىن تورعاي قالاسىنا كەلدى. «وزگە وبلىستاردان كەلگەن وكىلدەردىڭ الدىندا جىگىتتەردى جاسىتپاس ءۇشىن قالاعا قارۋلارىمەن شەرۋ تارتىپ كىرۋگە رۇقسات بەرىڭدەر»، - دەستى. اسكەردى قالاعا قارۋمەن جىبەرە مە، جوق قارۋسىزداندىرىپ جىبەرە مە - دەگەن ماسەلە ۇزاق تالقىلاندى، اسكەري كوميسسار يمانوۆ سوڭعى ۇسىنىستى جاقتادى، ءسويتىپ، الاشورداشىلاردىڭ اسكەرى قالاعا قارۋسىز كىردى. الاشورداشىلار وزدەرى مويىنداماق بولعان كەڭەس وكىمەتىن اياققا تاپتاپ، اتقارۋ كوميتەتىنە: ەگەردە ءبىز كەڭەس وكىمەتىن الدايتىن بولساق، وندا ءوزىمىزدىڭ كوسەمىمىز بايتۇرسىنوۆتى ورتالىققا كەلىسسوزگە جىبەرمەس ەك، - دەپ نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى».
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «بىردە شالقارداعى قىزىل ارميانىڭ شتابىنان: تورعايداعى وتريادتىڭ جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە شالقارعا كەلىپ جەتۋى تۋرالى توتەنشە بۇيرىق كەلدى. تۋرا سول كەزدە كوكتەمگى كوكسوقتا باستالدى. شالقار مەن تورعايدىڭ اراسىندا قىزىل سۋ ءجۇرىپ كەتىپ، ساي-سالاداعى وزەندەر تاسىپ جاتتى. بۇل كەزدە ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق تيەلگەن قوسىن تۇگىل، سالت اتتى ادامنىڭ ءوزى جۇرە المايتىن. يمانوۆ توتەنشە كەڭەس شاقىردى. وعان يمانوۆتىڭ ءوزى توراعالىق ەتتى جانە سونىڭ ۇسىنىسىمەن ءبىراۋىزدان (يمانوۆ ءبىرىنشى بوپ قول قويدى) جوعارىداعى سەبەپتەرگە بايلانىستى وتريادتىڭ جورىققا شىعۋى مۇمكىن ەمەس دەپ شەشىم قابىلداپ، ونى حابارلاۋعا ءتيىس بولدى. جوعارىداعى شەشىمدى شالقارعا شۇعىل جىبەرۋدىڭ ورنىنا يمانوۆ: جورىققا شىعۋعا «الاشورداشىلار» قارسىلىق كورسەتىپ جاتىر، سوندىقتان دا بۇيرىقتى ورىنداي المادىم، - دەپ حابارلاعانىن بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءبىر اق بىلدىك. يمانوۆتىڭ وسى ارانداتۋىنىڭ سالدارىنان شالقارداعى، ىرعىزداعى جانە اقتوبەدەگى شتابتا: «الاشوردانىڭ» تورعايداعى بولىمشەسى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وزدەرىنىڭ ۋادەسىندە تۇرمادى، - دەگەن پىكىر قالىپتاستى. بۇدان كەيىن بىزگە دەگەن سەنىمسىزدىك پەن دۇشپاندىق كوزقاراس ءورشي باستادى. ەگەردە يمانوۆتىڭ تاراپىنان جوعارىداعى ارانداتۋ بولماسا، وندا بۇدان كەيىن ورىن العان وقيعا تۋىنداماس ەدى. يمانوۆ بۇل ماسەلە جونىندەگى ارامىزداعى تۇسىنىسپەستىكتى جويۋدان سىرت تارتتى. يمانوۆتىڭ ارانداتۋىنىڭ سالدارىنان ورىن العان تۇسىنىسپەستىكتى جويۋ ءۇشىن ءبىز: نە جانگەلديننىڭ، نە بايتۇرسىنوۆتىڭ كەلۋىن كۇتتىك. ءبىز سول كەزدە تۇيىققا تىرەلىپ، داعدارىپ قالدىق: ءبىر جاعىنان اقتاردان قول ءۇزىپ كەتتىك، ەكىنشى جاعىنان قىزىلدار تاراپىنان سەبەپ-سالدارسىز سەنىمسىزدىك كورسەتىلدى».
م.دەنيسوۆ پەن م.گۋسمان (جالعاسى): «الاشوردا» اسكەرى قالاعا كىرگەن سوڭ 18-19 ساۋىرگە دەيىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي قارسى ارەكەت جاساعان جوق. سونىڭ الدىندا اقتوبە مايدانىنان تورعايداعى مەكەمەلەردى كوشىرۋ تۋرالى جەدەلحات كەلگەن بولاتىن. اسكەري كوميسسار يمانوۆ قونىس اۋدارۋعا جانە جەكە-جەكە ەسكادرون بويىنشا قوزعالۋعا بۇيرىق بەردى. پاسحانىڭ ءبىرىنشى كۇنى، ياعني، 20-ءساۋىر كۇنى مەن ءتارجىماشى ىدىرىس يۋسۋپوۆ ەكەۋمىز يمانوۆتىڭ ۇيىندە وتىرعاندا ەكى ورىس كىرىپ كەلدى، ولار وزدەرىن قوستانايدىڭ «كوتەرىلىسشىلەرىمىز» دەپ تانىستىردى ء(بىرىنشى ادام - تاران، ەكىنشىسى - ينوزەمتسەۆ ەكەن). ولار: قالادان 30-40 شاقىرىم جەردە تۇرعان وتريادتارىن قالاعا تولىق قارۋىمەن كىرگىزۋگە رۇقسات بەرۋىن ءوتىندى. كەلە جاتقان وترياد تاراپىنان قانداي دا ءبىر ارانداتۋ ورىن الماس ءۇشىن تاران مەن ينوزەمتسەۆكە قارۋلارىن تاپسىرۋ قاجەتتىگىن ءوتىندى. تاران مەن ينوزەمتسەۆ وعان تولىق كەلىستى. سول كەزدە يمانوۆ: بۇلار ناعىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ قورعاۋشىلارى ەكەن، تورعاي گۋبەرنياسى بويىنشا توتەنشە كوميسسار جانگەلدينگە قالاعا قارۋمەن كىرۋ تۋرالى رۇقسات سۇراپ جەدەلحات جولداڭدار، - دەدى».
م.ەسپولوۆ (جالعاسى): «بايتۇرسىنوۆ پەن جانگەلدين الاشوردانىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن ءوزارا كەزدەسىپ، سودان كەيىن وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە كەتتى. تورعايدىڭ اسكەري كوميسسارى بولىپ امانكەلدى يمانوۆ بەكىتىلدى. كارىم توقتاباەۆتى «الاشوردامەن» قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن كومەكشى ەتىپ الدى. امانكەلدى قازاقتاردى جاپپاي اسكەرگە شاقىرۋدى قولعا الدى.
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "بىردە ءبىزدىڭ نازارىمىزعا: يمانوۆ ءبىزدى تۇتقىنداعالى ءجۇر ەكەن، ونىڭ ۇيىندە قوستاناي جاقتان كەلە جاتقان الدەبىر وتريادتىڭ بارلاۋشىسى تۇرادى ەكەن - دەگەن مالىمەت ءتۇستى. وسى مالىمەتتى الىسىمەن ءبىز يمانوۆتى جانە ونىڭ ۇيىندە جاتقان بەلگىسىز ادامدى تۇتقىندادىق تا، ءوزىمىز جاساقتىڭ ءبىر بولىگىن ەرتىپ تورعايعا بەتتەپ كەلە جاتقان وتريادتىڭ قارسى الدىنان شىقتىق. قاۋەسەت شىن بولىپ شىقتى، بۇل تاراننىڭ پارتيزان وتريادى ەكەن، ال يمانوۆتىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ جاتقان بەلگىسىز ادام - تاراننىڭ ءوزى ەكەن. تورعايدان وتىز شاقىرىمداي شىققان سوڭ وتريادپەن بەتپە-بەت كەلدىك، ەشقانداي قارۋلى قاقتىعىس بولعان جوق، ولاردى كازاك پولكىنىڭ قۋعىنداپ كەلە جاتقانىن سول جەردە بىلدىك. ءبىز، الاشوردالىقتار، بۇل وتريادتى قايتپەك كەرەك دەپ ءوزارا كەڭەستىك، ەگەردە ونى تورعايعا قاراي وتكىزىپ جىبەرەيىك دەسەك، يمانوۆتان سەسكەندىك، ويتكەنى ولار بىزدەن كورى سونىڭ سوزىنە سەنەدى دە، يمانوۆ ويىنداعىسىن جۇزەگە اسىرىپ تىنادى. بۇل ءبىر. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا كەلەتىن بولساق، ەگەردە ءبىز وتريادتى شالقارعا قاراي ەشقانداي ۇرىسسىز ءارى شىعىنسىز وتكىزىپ جىبەرسەك، وندا ولاردى وكشەلەپ كەلە جاتقان كازاك پولكى جەرگىلىكتى حالىقتى ءسوزسىز قىرىپ-جويار ەدى دە، ەڭ ءبىرىنشى كەگىن بىزدەن الار ەدى. وسىنىڭ بارلىعىن اقىلعا سالىپ، ءبىز وتريادتى قارۋسىزداندىرىپ، ادامدارىن ءوز ەركىمەن قويا بەرەيىك دەگەنگە باتۋالاستىق جانە سولاي ىستەدىك تە. شاراسىزدىقتان ءماجبۇر بولعان بۇل ارەكەتتى سول ارادا وتريادتاعىلارعا تۇسىندىردىك. كەلەسى كۇنى تورعاي قالاسىنا كەشتەتىپ جەتكەننەن كەيىن عانا بىزدەن ءبولىنىپ قالعان جاستار الاساپىران كەزىندە يمانوۆ پەن تاراندى مەرت ەتىپتى. وسىدان كەيىن ءبىز كازاك پولكىنىڭ كەلۋىن ۇرەيلەنە كۇتتىك، سەبەبى، ءبىزدىڭ جاساعىمىزدىڭ سانى 400-دەي عانا ادام ەدى، ونىڭ كوپشىلىگى ءالى اسكەري شايقاسقا قاتىسپاعان تاجىريبەسىز جاساقتار ەدى".
م.ەسپولوۆ (جالعاسى): دۋلاتوۆ كەلگەننەن كەيىن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە جانگەلديننىڭ وتريادىن قايتا جاساقتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قايشىلىقتار تۋىنداپ، بەلگىلى قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋ باستالدى. سوعان جاۋاپ رەتىندە جيىرماسىنشى ءساۋىردىڭ مولشەرىندە يمانوۆ تۇتقىندالدى. ويتكەنى، ول قوستانايدان بىزگە قاراي جازالاۋ ءوتريادىنىڭ شىققانىن جاسىرىپ ءجۇرىپتى. ءبىز ۆينتوۆكامەن قارۋلانىپ، كازاك اسكەرلەرىنىڭ الدىنان توسقاۋىل قويماق بولدىق. سول كەزدە قوستانايدان قىزىلداردىڭ جازالاۋشى وتريادى شىعىپ، تورعايدى قورشاۋعا الماق بولىپتى. ءبىز قارسى شىعىپ ولاردى قارۋسىزداندىردىق. تورعايعا قايتىپ كەلگەندە امانكەلدى يمانوۆتىڭ اتىلعانىن ەستىدىك. سول كەزدە قوستانايدان شىققان كازاكتاردىڭ، ىرعىز بەن شالقارعا كەلگەن قوستاناي جاقتان شىققان كولچاك ارمياسىنىڭ تورعايعا بەتتەگەنىن، جولىندا كەزدەسكەن قازاق اۋىلدارىن اتىپ، توناپ جاتقانىن بىلدىك. قىرعىنعا ۇشىراماس ءۇشىن قىستاقتا قالعان جاساقتاردى اتباسارعا قاراي جونەلتتىك».
م.دەنيسوۆ پەن م.گۋسمان (جالعاسى): «سول كەزدە «الاش!» دەپ ۇرانداعان ايقاي مەن مىلتىق داۋىسى ەستىلدى. مۇنى ەستي سالا تاران مەن ينوزەمتسەۆ يمانوۆتىڭ ۇيىنەن سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءبىز يمانوۆپەن جەكە قالدىق. سول كەزدە ەسكادرون ينسترۋكتورى ۆالەريان دەنيسوۆ جۇگىرىپ كەلىپ، تۇرىك ازاماتى حيداياتتىڭ ساتىپ كەتكەنىن، قالانى الاشورداشىلار باسىپ العانىن ايتتى. كەلەسى كۇنى اتكومنىڭ جينالىسىندا ومار المازوۆ جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرمەي، كەدەرگى كەلتىرە بەرگەنى ءۇشىن اسكەري كوميسسار يمانوۆتى جانە كەڭەس وكىمەتى جاعىنداعى قىزىل ارمياشىلاردى، يمانوۆتى قولداۋشىلاردى الاشتىڭ اسكەرى تۇتقىنعا العانىن حابارلادى. سولارمەن بىرگە قوستاناي كوتەرىلىسشىلەرى تاران مەن ينوزەمتسەۆ، اتباسارلىق باس كوتەرۋشىلەر جانە باسقالارى دا تۇتقىندادى. تاراندى تۇتقىنداعاننان كەيىن ولار ونىڭ وتريادىن الداۋسىراتا وتىرىپ قارۋسىزداندىردى، ولاردى اتباساردان كەلە جاتقان جازالاۋ وتريادىنا قارسى جىبەردى».
م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ بەلگىسىز ءبىر وترياد تورعاي قالاسىن قورشاپ الدى دا جان-جاقتان وق جاۋدىردى. ءبىز كەشكە دەيىن توسقاۋىلدا تۇرىپ قورعاندىق تا، كەشكە قاراي شابۋىلعا توتەپ بەرە الماي تورعاي قالاسىن تاستاپ شىقتىق. بۇل جيلياەۆتىڭ وتريادى ەكەن. ول تورعايدا ءبىر تاۋلىك قانا بولدى دا ءارى قاراي ىرعىزعا بەت الدى. ولاردان كەيىن ءۇش كۇننەن سوڭ تورعايعا كاپيتان موگيلەۆ باستاتقان كازاك پولكى كەلىپ كىردى. ءبىزدىڭ بارار جەرىمىز قالمادى دا تورعايعا قايتىپ ورالدىق. موگيلەۆ پولكى ءبىزدىڭ بارلىق قۋات-كۇشىمىز بەن جاراقتارىمىزدى ءوزىنىڭ قول استىنا جيىپ الدى بۇدان كەيىنگى ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز جوققا ءتان بولدى، ەشقانداي ەركىن قيمىل جاساۋعا مۇرشامىز كەلمەدى، تەك كازاك پولكى مەن تۇرعىنداردىڭ اراسىنداعى دەلدالدىق قانا مىندەت اتقاردىق. ءبىر، ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە كازاك پولكى ىرعىز بەن شالقاردى وزىنە قاراتتى. الايدا از ۋاقىتتان سوڭ قىزىل ارميانىڭ شابۋىلى باستالدى دا تاس-تالقانى شىققان وڭتۇستىك ارميا بەي-بەرەكەت قاشا جونەلدى. الاشوردالىقتاردىڭ توبى (ەسپولوۆ، سەيدالين، ءبىرىمجانوۆ، توقتىباەۆ، شونانوۆ جانە مەن) ءبىراز ۋاقىت تورعاي مەن اتباسار ۋەزىندە تۇردىق تا، قاڭتار ايىندا سەمەي ۋەزدىنە كەلدىك، سوندا قىستاپ شىقتىق. سۇراق العان - شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ".
م.ەسپولوۆ (جالعاسى): 1919-ءشى جىلى زەمستۆونىڭ جينالىسىنان كەيىن ابدىقادىروۆ، دۋلاتوۆ، بايتۇرسىنوۆ، قادىرباەۆ جانە باسقالارىمىز قوستانايعا كەلدىك. قوستانايدا كولچاك اسكەرى مەنى تۇتقىندادى. قادىرباەۆتىڭ تانىس وفيتسەرى مەنى بوساتتى. سودان كەيىن تورعاي توبىمەن اتباسارعا قاراي بەت الدىق. شالقار، ارال ماڭىنداعى قىزىل اسكەرلەر شالقارعا قاراي قوزعالدى دەگەن حابار الدىق. قىزىلداردىڭ، كولچاكتىڭ، كازاكتاردىڭ اسكەرىنىڭ جازالاۋىنا ۇشىراماس ءۇشىن مەن، دۋلاتوۆ، ءبىرىمجانوۆ، توقتاباەۆ كارىم، سەيدالين، شونانوۆ ءبارىمىز 15-قازان كۇنى تورعايدان اتباسار ۋەزىنە بەت الدىق. تورعايدا كەڭەس ۇكىمەتى ورنادى. سەمەيگە شونانوۆ، دۋلاتوۆ، بوكەيحانوۆ كەتتى. قادىرباەۆ ءوز اۋىلىنا جاقىن بولۋ ءۇشىن ورىنبورعا كەتتى. ور قالاسىندا ۆاليدوۆ پەن ءبىرىمجانوۆ كەزدەستى. ولار ەركىن سويلەسەتىن. قازاق-باشقۇرت اسكەرىن قۇرۋ تۋرالى ويلاستى".
مىنە، وسىنداي قاندى مايدان ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوميسسارلارىنا:
«الاشوردانىڭ» شىعىس بولىمشەسى ازىرشە بۇل جاعدايدان بەيماعلۇم ءارى ولار كولچاك پەن اتامانداردىڭ اسكەرىنىڭ قۇرساۋىندا. ودان تەز ارادا شىعا المايدى»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرۋىنىڭ استارىندا وسىنداي ساياسي قادامدار جاتىر.
سونداي-اق اسكەري تۇرعىدان ارانداپ قالماسىن دەگەن ساقتىقتا بار ەدى.
م.دەنيسوۆ پەن م.گۋسمان (جالعاسى): «ارادا از ۋاقىت وتكەن سوڭ كوتەرىلىسشى جيلياەۆتىڭ وتريادى الاشورداشىلاردى تالقانداپ، قالانى باسىپ الدى، پۋلەمەتتەردى جانە باسقا دا قارۋ-جاراقتى قولعا ءتۇسىردى. جيلياەۆ پەن الاشورداشىلار سوعىسىپ جاتقان كەزدە المازوۆ پەن تەمىروۆتەن: ءسال شىداڭدار، اقسۋات ستانيتساسىنان كازاكتار كومەككە كەلە جاتىر، - دەپ سۋىت حابار جىبەردى. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، بۇل موگيلەۆسكيدىڭ (موگيلەۆ شىعار) وتريادى ەكەن. جولاي المازوۆ پەن تەمىروۆ كەڭەس وكىمەتىن قولداعان ادامداردى ۇستاپ بەردى، مىسالى، بەكجان جاسىمباەۆ اتىلدى. وترياد قالاعا كەلگەن سوڭ 18 ادامدى اتتى، بۇعان باستى كىنالى ادام ۋەزد باستىعى ومار المازوۆ.
بۇل كۋالىككە گۋسمان قوسىمشا مىنانى ايتتى: مامىر ايىندا موگيلەۆسكيدىڭ وتريادى كەلگەن كەزدە ماعان الاشورداشىل مۇزافار قاسىموۆ كەلىپ: سەن بۇگىننەن باستاپ اسكەرگە الىناسىڭ، «الاشورداعا» قىزمەت ەتۋگە مىندەتتىسىڭ، قارۋ-جاراقتى جوندەۋگە كومەكتەسەسىڭ، - دەدى.
«الاشورداشىلاردىڭ» ءىس-ارەكەتى تۋرالى كوزى كورگەندەردىڭ بۇل كۋالىگى تورعاي ۋەزدىك رەۆكومىنىڭ ماجىلىسىندە تىڭدالدى جانە رەۆكومنىڭ 12 جەلتوقسان كۇنگى ماجىلىسىندە حاتتالدى.
دالا ولكەسىنىڭ رەۆاسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانە اسكەري كوميسسارى جانگەلدين. تورعاي ۋەزدىك رەۆكومىنىڭ توراعاسى - (قولى). حاتشىسى - (قولى)».
امانكەلدى يمانوۆ پەن تاراننىڭ قازاسى تۋرالى ەڭ سەنىمدى قۇجاتتىڭ ءبىرى وسى. بۇل -شىندىقتىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي مۇددەلى دالا كوميسسارى ءا.جانگەلديننىڭ وقيعا وتە سالىسىمەن ءوزى جۇرگىزگەن تەرگەۋدىڭ حاتتاماسى. بۇل قۇجاتتا ءبىر تۇسىنىكسىزدىك بار جانە سول تۇسىنىكسىزدىك ۇنەمى وزگە ءبىر كۇدىككە جەتەلەيدى. انىقتاپ الاتىنىمىز مىناۋ: سوعىس جاعدايىندا ءبىر اسكەر تۇرعان قالاعا ەكىنشى اسكەر قارۋ-جاراعىمەن كىرمەيدى ەكەن. دەمەك: بولشەۆيكتەردىڭ «الاشورداشىلاردى» قارۋسىزداندىرۋى دا، امانكەلدىنىڭ تاراننىڭ اسكەرىن قارۋسىزداندىرۋى دا، سونداي-اق «الاشورداشىلاردىڭ» بولشەۆيكتەردى (تاراننىڭ وتريادىن) قارۋسىزداندىرۋى دا اسكەري تالاپ. سۇراق: ءبىر اسكەر ەكىنشى اسكەردىڭ قالاعا وتىز-قىرىق شاقىرىم قالعانشا تاقاپ قالعانىن بىلمەۋى، نە وداقتاسى رەتىندە حابار بەرمەۋى مايدان جاعدايىندا مۇمكىن بە؟ ءتىپتى بىلمەگەن جاعدايدا دا سول وتريادتىڭ كومانديرلەرىنىڭ ءوزى نەگە جاسىرىن كەلەدى؟ «الاش!» دەگەن ۇراندى ەستىگەندە تاران مەن ينوزەمتسەۆ نەگە ۇيدەن سىرتقا تۇرا قاشادى، ال يمانوۆ نەنى كۇتىپ ۇيىندە ەسكادرون كومانديرىن كۇتىپ وتىردى؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تاراندى قورعاۋعا مىندەتتى ەمەس پە؟ ەڭ باستى سۇراق: جوعارىداعى وقيعانىڭ ىشىندە تىكەلەي قاتىسىپ وتىرعان يۆان دەنيسوۆ كىم؟ تاران سىرتقا قاشىپ شىققاننان كەيىن بۇل بولمەدە نە ىستەگەن؟ ەسكادرون كومانديرى كىرگەن سوڭ امانكەلدى قانداي بۇيرىق بەردى؟ ۇيگە بىرەۋلەر باسىپ كىردى مە، ولار كىمدەر، امانكەلدى سول جەردە قولعا ءتۇستى مە، جوق اتىلدى ما؟ تاڭ اتقانشا دەنيسوۆ قايدا بولدى؟ مىنە، رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەستىڭ سۇرايتىن سۇراعى، حاتتايتىن كۋالىگى وسى بولسا كەرەك. بۇدان كەيىنگى تۋرا نەمەسە جاناما جۇرگىزىلگەن تەرگەۋلەر دە تۋرا وسى ارادا تۇماندانىپ سالا بەرەدى.
زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا» دۇرىس ايتقانىنداي، تورعايداعى «الاشوردا» اسكەرىنە ەڭ باستى قاۋىپ توندىرگەن اقگۆاردياشىلار دا ەمەس، قىزىلدار دا ەمەس، ءوز ىشىنەن شىققان بولشەۆيكتەر - جانگەلدين مەن امانكەلدىنىڭ اسكەرى بولدى. ويتكەنى ەكى اسكەردىڭ سۇيەنەتىنى دە ءبىر ەل، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن دە ءبىر ەل، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى مەن ايلا-امالىن دا وتە جاقسى بىلەتىن. نەگىزىنەن تورعاي مەن ىرعىز وڭىرىنەن جاساق قاتارىنا الىنعان قوسىندار سول باياعى رۋ ءتاسىلى بويىنشا جاساقتالىپ ەدى. اشىعىن ايتايىق، نەگىزىنەن قىزىلدار - قىپشاقتار، ارعىندار - الاشورداشىلار ارمياسىن قۇرادى. ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۇسىندا قارۋ ۇستانىپ، اسكەري ىسكە جاتتىعىپ قالعان بۇل ءوڭىردىڭ ازاماتتارى مايدان زاڭىن تەز يگەرىپ كەتتى. ءارى كاسپيدەن تۇسىرىلگەن وق-دارىلەر مەن ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق جانە رۋلىق نامىس ۇگىت-ناسيحاتتان كورى شەشۋشى مىندەت اتقاردى. بۇل سوعىستا ەكى قازاق جاساعى ءۇشىن العى شەپ تە، ارتقى شەپ تە بىرەۋ عانا بولاتىن. ءبىر اۋىلعا بولشەۆيكتەر تۇستەنىپ، الاشورداشىلار قونالقاعا ورنالاسىپ ءجۇردى. وكىنىشكە وراي، ويىل مەن جىمپيتىداعى، قىزىلقوعا مەن ۇستىرتتەگى، سوزاق پەن سارىسۋداعى، تورعايداعى، ىرعىزداعى، سەمەيدەگى ساربازدار مەن ساردارلاردىڭ، بولشەۆيكتەر مەن الاشورداشىلاردىڭ اراقاتىناسى سول رۋشىلدىققا نەگىزدەلگەن ەكەن. ارحيۆ دەرەكتەرىن وقىپ وتىرىپ توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. ءبىز ونى تاراتىپ جاتپايمىز.
دەگەنمەن دە «الاشوردا» ىسىندەگى» تەرگەۋدە قامتىلاتىن وقيعالاردان حاباردار ەتەتىن، شىندىققا كوز جەتكىزۋگە سەبىن تيگىزەتىن قۇجاتتاردى قامتي كەتەمىز. ونسىز كىمنىڭ ايعاعى دۇرىس، كىمنىڭ ايعاعى قاتە، كىم جورتا جاۋاپ بەردى، ول جاعى تولىق اشىلماي قالادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءماندى-ءمانسىز ماعلۇماتتى جيىپ-تەرۋ ەمەس، اقيقاتتى اجىراتىپ، ادام تاعدىرىن اڭىزدان ارشىپ الۋ. «الاشوردا» مەن تورعاي رەۆكومىنىڭ اراسىندا «تىڭشىلىق پەن ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاساۋ ءۇشىن» قىزمەتكە تارتىلعان ب.المانوۆتىڭ 1929 جىلى 3 ماۋسىم كۇنى بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاقستانداعى پارتيالىق تازالاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ا.س.بۋلينگە بەرگەن انىقتاماسىن دا نازارعا ىلە كەتەمىز. مۇنداعى دەرەكتەر بۇرىنعى وقيعالارعا «بارلاۋشىنىڭ» كوزىمەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى:
ب.المانوۆ: «...جانگەلدين جولداسپەن بىرگە ا.يمانوۆ باستاعان ءبىزدىڭ وتريادتىڭ ءبىر ءبولىمى - 60 ادام، سونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن، الاشورداشىلاردان تازارتىپ، وندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ ءۇشىن تورعايعا باردىق. بۇل 1918 جىلدىڭ جەلتوقسان ايى بولاتىن. 1919 جىلدىڭ مارت ايىندا «الاشوردا» كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەتى تورعاي مەن ىرعىزدى باسىپ الۋعا ۇمتىلعان ەكى-ءۇش ۇمتىلىسى ءساتسىز اياقتالعان سوڭ، امال-ايلاعا كوشتى. وزدەرىنىڭ وكىلدەرى ارقىلى (قازىرگى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى، ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى توقتاباەۆ ت.ب.) دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ج. جانگەلدينمەن: الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققىسى كەلەتىنى جانە ونى تولىق تانيتىنى تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزدى. «الاشوردانىڭ» بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، كەنجين (قازاق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى), قاراتىلەۋوۆ، توقتاباەۆ جانە باسقالارى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققان الاش اسكەرىن قارۋسىزداندىرماۋدى جانە ونى سول قالپىندا تورعايداعى قىزىل اسكەر بولىمدەرىنىڭ قۇرامىنا قابىلداۋ تۋرالى تالاپتى باستى شارت ەتىپ قويدى. بايتۇرسىنوۆتى جانگەلدين جولداسپەن بىرگە موسكۆاداعى ۇلتتار جونىندەگى كوميسسارعا بىرگە بارادى دەپ شەشتى. كونتررەۆوليۋتسياشىل الاشورداشىلاردى، ونىڭ ۇستىنە قارۋلى اسكەردى تورعايعا جىبەرۋگە امانكەلدى مەن ءبىزدىڭ، ىرعىزدىقتاردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، الاشورداشىلار وزدەرىنىڭ تىلەگىن ورىنداتتى، ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا تورعايعا كەلىپ كىردى. بايتۇرسىنوۆ جانگەلدينمەن بىرگە قارالديندى ەرتىپ موسكۆاعا كەتتى. الاشورداشىلار 1919 جىلى 17-ءساۋىر كۇنى تورعايدا كونتررەۆوليۋتسيالىق توڭكەرىس جاسادى، امانكەلدى باستاتقان بارلىق كوممۋنيستەردى تۇتقىنداپ، وكىمەتتى ءوز قولدارىنا الدى. مۇنداي قارا نيەتتى جۇزەگە اسىرۋدا وزگەلەرمەن بىرگە كارىم توقتاباەۆ (قازىرگى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى) پەن اسپانديار كەنجين (قازاق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى), ەكەۋى دە ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەلەرى، ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى.
ول كەزدە قوستاناي قالاسىن كولچاك اسكەرى باسىپ العان بولاتىن، كوتەرىلىسشىل شارۋالاردىڭ پارتيزاندىق وتريادى اقتوبە مايدانىنا، تاشكەنت تەمىر جولىنا قاراي شەگىندى. تورعايعا ءبىرىنشى بولىپ پارتيانىڭ ەجەلگى مۇشەسى تاراننىڭ وتريادى كەلدى. تارانعا قارسى الاشورداشىلار تورعاي رەۆكومىنىڭ اتىنان بەكىتىلگەن سەنىمحات پەن يمانوۆتىڭ جەكە كۋالىگىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن وزدەرىنىڭ «وكىلدەرىن» جىبەردى. وكىلدەر تارانعا: قاسىنا ەكى جولداسىن (ج. جيلياەۆ جانە تاعى بىرەۋدى) ەرتىپ يمانوۆپەن كەزدەسۋ ءۇشىن تورعايعا بارۋدى، ال جولدان شارشاپ كەلگەن وتريادتى ەكى-ءۇش كۇن اۋىلدا تىنىقتىرىپ الۋدى ۇسىندى. تاران جولداس بۇعان سەنىپ ەكى جولداسىن ەرتىپ تورعايعا كەلدى، قالاعا كەلىسىمەن ەكى جولداسىمەن بىرگە تۇتقىنعا الىندى، سول ءتۇنى ۇشەۋى دە اتىلدى. سونىمەن قاتار تاراننىڭ وتريادى دا تۇتقىندالىپ، كوپشىلىگى (60-قا جۋىق ادام) سول جەردە اتىلدى. بۇل وقيعا كەزىندە «الاشوردانىڭ» وفيتسەرلەرى كاپيتان مۇزافار قاسىموۆ (كەيىن ءبىز ونى اقتوبە مايدانىندا اتىپ تاستادىق) جانە بەردىمۇحامەد سيسەكەنوۆ (قازىر وڭتۇستىك تۇركسيب جولىنىڭ 4-بولىمشەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى) ەرەكشە قاتىگەزدىك كورسەتتى. 3 كۇننەن كەيىن قوستاناي جاقتان الاشورداشىلاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق توڭكەرىسىنەن حاباردار جيلياەۆ باسقارعان تاعى ءبىر پارتيزان وتريادى تورعايعا كەلدى، قارۋلى كۇشپەن تورعايدى الدى، الاشورداشىلاردى ۋەزد ايماعىنان ىعىستىردى. الايدا شەگىنگەن كەزدە الاشورداشىلار تۇتقىندا جاتقان امانكەلدى يمانوۆ باستاتقان 22 ادامدى اتىپ كەتتى. جيلياەۆتىڭ وتريادى، ولاردىڭ سوڭىنان اتى شىققان قانقۇيلى موگيلەۆ باستاتقان كولچاكتىڭ اسكەرى قۋىپ كەلە جاتقاندىقتان دا تورعايدا ۇزاق تۇراقتاي المادى. ءسويتىپ، تورعايدان شەگىنگەن «الاشوردا» اسكەرى كولچاكتىڭ پولكىمەن قوسىلىپ، سولاردىڭ شتىكتەرىنە سۇيەنىپ تورعايدى قايتا باسىپ الدى، ودان ءارى قىزىلدارعا تۋ سىرتىنان سوققى بەرۋ ءۇشىن ىرعىز بەن شالقارعا بەت الدى (اقتوبە مايدانىنىڭ شتابى ەمبى ست. ورنالاسقان ەدى)...»، - دەپ كورسەتتى.
كەيىن وسى كورسەتىندىگە وراي ا.كەنجين دە جاۋاپ بەردى. وندا امانكەلدىنىڭ قازاسىنا بايلانىستى ويعا سالىپ شايقاۋعا بولاتىن، جاعدايدى انىقتاي تۇسەتىن دەرەكتەر بار. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋداراتىن تۇستى عانا قىسقاشا ءتارجىمالاپ بەرەمىز. «الاش» اسكەرىن جاساقتاۋعا م.دۋلاتوۆپەن، ت.قاراتىلەۋوۆپەن بىرگە قاتىسقانىن، ءوزى اسكەردىڭ شارۋاشىلىق جاعىن باسقارعانىن ايتا كەلىپ ا.كەنجين:
«...كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان كەيىن مەنى «الاشوردانىڭ» قۇرىلىمىنداعى اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە وتكىزدى. مەن وعان قارسى تۇرا المادىم، بۇل مەنىڭ ءتورتىنشى قاتەلىگىم... ماعان مۇنداي «قۇرمەتتى» لاۋازىمنان باس تارتۋ كەرەك ەدى. «الاشوردا» كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارتىن قابىلداپ، ءوزىنىڭ وتريادىمەن قوسا اسكەري كوميسسار ا.يمانوۆتىڭ قول استىنداعى بۇرىنعى تورعاي وتريادىنىڭ باستىعى حيداياتتىڭ قاراماعىنا ءوتىپ، ءبىرتۇتاس كەڭەس ارمياسىنا اينالعانىنا توقتالىپ جاتپاي، تورعاي وقيعاسىنا بىردەن كوشەيىن.
تورعايعا كەلگەن كۇننەن باستاپ ماعان ونداعى جاعداي ۇنامادى. ارعىندار مەن قىپشاقتاردىڭ (تورعاي تۇرعىندارى ارعىن - قىپشاق دەپ ەكىگە بولىنەدى) اراسىنداعى رۋلىق دۇشپاندىق بارى انىق سەزىلىپ تۇردى. ولار ءبىر-بىرىمەن ءجيى جاۋلاسىپ تۇرادى ەكەن. يمانوۆ پەن «الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ (دۋلاتوۆ، يسپۋلوۆ) اراسىندا ءبىر سەنىمسىزدىك بار ەدى. مۇنداي جاعدايدا قاراتىلەۋوۆ ەكەۋمىز يمانوۆقا كەلىپ، جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن شارا قولدانۋدى، «الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىن ساتىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرتۋىمىز كەرەك ەدى. بۇل دا مەنىڭ قاتەلىگىم ەكەنىن مويىندايمىن.
كەيىن انىقتالعانىنداي، توڭكەرىس بىلاي جۇزەگە استى: «الاشوردانىڭ» جەتەكشىسى دۋلاتوۆ باسى قوسىلعان ەكى وتريادتىڭ باستىعى، تۇتقىندالعان تۇرىك وفيتسەرى حيدايات ەكەۋى ءوزارا كەلىسىپ الىپتى. وسىدان ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن قىزىلدار سوعىسىپ جاتقان شالقار مايدانىنان تورعايداعى وتريادتىڭ سوندا بەت الۋى تۋرالى بۇيرىق كەلدى. ەكىنشى رەت جەدەلحات كەلگەن سوڭ (وتريادتىڭ شۇعىل تۇردە شالقارعا جەتۋى تۋرالى) ۋەزدىك اسكەري كوميسسار يمانوۆ وتريادتىڭ جورىققا دايىندالۋىنا ءۇش كۇن پۇرسات بەردى، ال شارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ باستىعى رەتىندە ماعان اربا مەن ازىق-تۇلىك، جەم دايىنداۋ بۇيىرىلدى. مەن شۇعىل تۇردە دايىندىققا كىرىسىپ كەتتىم. جاقىن ماڭداعى اۋىلدارعا شابارماندار جىبەردىم، ءوزىم قالادان 15 شاقىرىم جەردەگى جايىلىمداعى اتتارعا كەتتىم. قايتىپ كەلسەم، توڭكەرىس جاسالىپ قويىپتى. سودان كەيىن يمانوۆ ۇستالدى... سودان كەيىن تاراننىڭ وتريادى قارۋسىزداندىرىلدى (مەن بارماي قالادا قالىپ قويعامىن), جيلياەۆتىڭ پارتيزاندارىمەن سوعىستى، مەنىڭ جيلياەۆتىڭ وتريادىنا قوسىلماعانىم دا قاتەلىك بولدى، اتىپ تاستايدى ەكەن دەپ قورىقتىم... الاش وتريادى قالاعا قايتىپ ورالدى، ۇرىس قارساڭىندا يمانوۆتى ءولتىردى. ونى مەن تورعايدان شەگىنىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءبىلدىم. شەگىنگەن تۇندە وتريادتىڭ دەنى قاشىپ كەتتى، ال قالعاندارىنىڭ سوعىسارلىق دارمەنى جوق ەدى. موگيلەۆ ءوزىنىڭ (اقتاردىڭ) وتريادىمەن تورعايدى قايتىپ الدى. سودان باستاپ موگيلەۆتىڭ تورعايداعى قانقۇيلى ارەكەتى باستالدى. ول اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىندادى، اسكەري-تەرگەۋ كوميسسياسىن قۇردى. تۇتقىندالعانداردى اتىپ تاستاعانىن كەلەسى كۇنى ءبىر-اق ەستىدىم. اسكەري-تەرگەۋ كوميسسياسىنا «الاشورداشىلاردان» شونانوۆ جانە بىرنەشە ادام مۇشە بولدى، ناقتى ەسىمدە جوق. اسكەري-تەرگەۋ كوميسسياسىنا دا، ۇكىم قابىلداۋعا دا قاتىسقامىن جوق. ونى تولىق تەرىسكە شىعارامىن. ۇكىمدى موگيلەۆتىڭ ءوزى شەشتى، مۇمكىن، الاشورداشىلاردىڭ كەيبىرەۋىمەن اقىلداسقان دا شىعار. موگيلەۆپەن بىرگە قاسىموۆتىڭ قاراماعىنداعى «الاشوردا» اسكەرى قىزىلداردىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ىرعىزعا بەتتەدى، ىشىندە «الاشوردانىڭ» وكىلى ا.تەمىروۆ بولدى»، - دەپ كورسەتتى.
دامۋللا بيتىلەۋوۆتىڭ 5/1-29 جىلعى كەزەكتى جاۋابىندا الدىڭعى تورعاي وقيعاسىنا قاتىستى كورسەتىندىلەرى تولىقتىرىلىپ، بۇرىنعى جاۋاپتارىن وڭدەپ، شەتىنە "اۋدارما" دەپ قول قويعان. وندا جوعارىدا اتى اتالعان ادامدارمەن قالاي تانىستى، ولارمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولدى، سونى بايانداعان.
د.بيتىلەۋوۆ (جالعاسى): "الاشوردانىڭ" تورعايداعى بولىمشەسى تۋرالى نە بىلەتىنىم جونىندەگى سۇراققا بايلانىستى مەنىڭ بىلەتىنىم مىناۋ: بۇل ءبولىم تورعايعا كەتىپ بارا جاتىپ، ور قالاسىنىڭ اينالاسىنداعى اۋىلداردان جىگىتتەردى جيناپ، تورعايعا بەت الدى، ول جەرگە كوكتەمگە قاراي كەلىپ جەتتى. ول كەزدە تورعاي قىزىلداردىڭ قولىندا بولاتىن، اۋەلىدە "الاشورداشىلار" قىزىلدارعا قوسىلدى، الايدا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ "الاشوردا" جاساعى قىزىلداردى قارۋسىزداندىردى دا اسكەري كوميسسار امانكەلدىنى تۇتقىنعا الدى. بۇدان كەيىن تورعايداعى وكىمەت بيلىگى "الاشوردانىڭ" اسكەري كەڭەسىنىڭ قولىنا كوشتى. قىزىل كومانديرلەردىڭ ىشىندە ءۇش تۇرىك بار ەدى، ولاردى "الاشوردا" اسكەري كەڭەسى قىزىلداردى قارۋسىزداندىرماس بۇرىن ءوز جاقتارىنا شىعارىپ الىپ ەدى. بۇل تۋرالى جىگىتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ساتتەرىنىڭ بىرىندە دۋلاتوۆ ايتىپ بەرىپ ەدى، جاڭاعى تۇرىكتەردى ماقتادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل كومانديرلەردى (تۇرىكتەردى) "الاشوردا" جاعىنا شىعۋعا كوندىرگەن ادام - دۋلاتوۆتىڭ ءوزى ەكەنىن اڭعارۋعا بولاتىن".
سودان كەيىن قوستانايدان بىزگە قارسى قىزىلداردىڭ ءبىر وتريادى شىققان ەكەن، ولارعا جولىعۋ ءۇشىن "الاشوردا" جاعىنان ا.تەمىروۆ پەن الماسوۆ قارسى اتتانىپتى - دەگەن داقپىرت جەتتى. بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ ادامداردىڭ بارلىعى ابىگەرگە ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ زاتتارىن تورعاي وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە تاسىدى. كەلەسى كۇنى قىزىلدارمەن بولعان سوعىستا "الاشوردا" جاساعىنىڭ تاس-تالقانى شىقتى دا, تورعاي وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى شايقاستىڭ الدىنداعى تۇندە "الاشوردا" ءاسكەري كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن اسكەري كوميسسار امانكەلدى اتىلعان بولۋى كەرەك دەپ جورامالدايمىن. بۇل تۋرالى بىزگە وسى اتۋ راسىمىنە بورتە بولىسىنىڭ كەرەي (اتى ءجونى بەلگىسىز) دەگەن ادامى ايتتى. كەرەيدەن ەستۋىم بويىنشا اتۋ راسىمىنە ءۇش ادام قاتىسىپتى: ولاردىڭ ەكەۋى قوستانايلىق اقجولوۆ پەن ماقاتوۆ ەكەن دە، ءۇشىنشىسى كەرەيدىڭ ءوزى ەكەن. "الاشوردا" تورعايدا تۇرعان كەزىندە ءىستىڭ بارلىعىن ءاسكەري كەڭەس شەشتى. ول كەڭەستىڭ قۇرامىنداعىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلسەندىءسى - دۋلاتوۆ بولدى".
بۇدان كەيىنگى بەرگەن جاۋاپتارىن تەرگەۋشىلەر قايتا-قايتا وڭدەتىپ، ءار نارسەنى ناقتىلاي ءتۇسىپ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى نىساناعا الا تۇزەتتىرگەن سياقتى. وقيعانى ءوز باستارىنان كەشكەن م.دۋلاتوۆتىڭ، م.دەنيسوۆتىڭ، ب.المانوۆتىڭ، ا.كەنجيننىڭ، د.بيتىلەۋوۆتىڭ كورسەتىندىلەرىن سالىستىرساق، جالپى مازمۇندارى ۇقساس بولعانىمەن، نەگىزگى ماسەلە - امانكەلدى مەن تاراننىڭ قازاسىنا كەلگەندە ۇيلەسپەيدى. ولارعا ۇكىم شىعارعان كىم، تاراننىڭ ءوزى ول كەزدە قايدا ەدى، ول قاي جەردە ۇستالدى، يمانوۆتى اتقان كىم؟ «الاشوردا» ۇكىمەتىندە تىلداعى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتىن باسقارعان، كەڭەس وكىمەتىندە ۇكىمەت مۇشەسى بولعان ا.كەنجيننىڭ پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندەگى «ارعىن مەن قىپشاق» ماسەلەسى شەشۋشى پسيحولوگيالىق قاقتىعىس جاعدايىنا اكەلگەنىن، كەز-كەلگەن قازاقتى سونداي ءبىر ىڭعايسىزدىق سەزىمگە قالدىراتىنىنا قاراماستان، مويىنداۋ قاجەت سياقتى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندەگى مايداندا دا «ارعىن حاندىعىن»، «قىپشاق حاندىعىن» قۇرىپ، جەكە-جەكە سوعىسقان اسكەر سول «قازاقى باسەكەنى» «الاش» پەن كەڭەستىڭ قاقتىعىسى تۇسىندا دا ساقتاعان. ءالىبي مەن امانكەلدىنىڭ جاساعى، ياعني، قىپشاقتار - بولشەۆيك، ارعىندار - «الاشوردا» جاعىندا سوعىسقان. دەمەك، بىردە شوقىنىپ، بىردە مۇسىلماندانىپ جۇرگەن ستەپنوۆ - جانگەلدين رۋلىق تۇيسىگىن شوقىندىرماعان بولىپ شىقتى.
جاسىراتىن ەشتەڭە دە جوق، بۇل «قازاقى ەرەگەس» ءححى عاسىردىڭ دا تابالدىرىعىن امان-ساۋ اتتادى. «الاشورداشىلار» اقتالاتىن تۇستا بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ باسىن تاعى دا قاتەرگە تىگىپ، سول تورعايدا «حالىقتىق سوت» جۇرگىزىلگەنى شىندىق. ونداعى «بيلەردىڭ» كوزى ءالى ءتىرى. وسى رەتتە «الاشتىڭ» ءىسىن» ارحيۆتەن قاراپ، كوشىرىپ جۇرگەن كەزىمدە تانىسقان، بىراق قولجازباسى توسىننان قولىما تۇسكەن ءبىر «حالىقتىق پىكىردى» نازارعا ۇسىنا كەتكىم كەلەدى. ءسال ادەپسىزدىك ەكەنىن بىلەمىن. الايدا ماعان دا سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا بۇل حاتتى رەسمي مەكەمەلەر وقىتىپ، پىكىر سۇراعانىن ەسكەرە كەلىپ، سونداعى سۇراققا ەندى رەتى كەلىپ تۇرعان كەزدە جاۋاپ بەرە كەتكىم كەلەدى. مەن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە، پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا، تاريح ينستيتۋتىنا جازىلعان ءبىر ادامنىڭ بىرنەشە حاتىنىڭ ىشىنەن مازمۇنىن وزىمە تانىستىرعان مارقۇم م.قوزىباەۆقا جولدانعان نۇسقانى جانە سول كەزدە ماعان تانىستىرعان عالىمنىڭ جاۋابىن پايدالانۋدى ءجون كوردىم. بۇل توسىن حاتقا قايتا ورالۋىما دوسىم، رەسپۋبليكالىق باس پروكۋراتۋرانىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى ساۋلەبەك جامكەنۇلىنىڭ دا سەبەپكەرلىگى تيگەنىن ەسكەرتە كەتەمىن.
ول - الاشورداشىلار جاپپاي اقتالىپ جاتقان كەز ەدى. وعان وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ قاتىسى العىسوزدە ايتىلعان بولاتىن. سول كۇندەرى امانكەلدى مەن مىرجاقىپتىڭ وتانىنان پىكىر سۇرالدى. سوعان بايلانىستى بەيرەسمي «حالىق سوتى» ءوتىپتى. سوندا تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك م.قوزىباەۆ الدىندا ءۇيىلىپ جاتاتىن قالىڭ قاعازدىڭ اراسىنان تومەندەگى حاتتى ۇستاتتى. سول كۇندەردەگى قۇپيا سانالاتىن اڭگىمەنى جاڭعىرتىپ وتىرعانىما مارقۇمنىڭ ارۋاعىنان كەشىرىم سۇرايمىن.
حالىق جوقتاۋشىسىنىڭ 1989 جىلى 20 تامىز كۇنى اكادەميككە جازعان حاتىنىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:
«قىمباتتى ماناش قوزىباەۆ!
مەن تورعايداعى «الاش» پارتياسىنىڭ كورنەكتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى - تورعايدا 1919 جىلى سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا تىكەلەي باسشىلىق ەتكەن ا.يمانوۆتى قوستاناي پارتيزاندارىنىڭ باسشىسى ل.تاراندى ولتىرۋگە قاتىسقان جانە تورعايداعى اتاقتى 17 بولشەۆيكتى اتۋدى ۇيىمداستىرعان - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۋرالى ەستىگەندەرىم مەن بىلگەندەرىمدى، گازەت، جۋرنال، تاريحي رومانداردا جازىلعانداردى دالەل ەتىپ، قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە ء(و.جانىبەكوۆ جولداسقا), ورتالىق پارتيا تاريحى ارحيۆىنا - جاعىپاروۆ جولداسقا، بەلگىلى چەكيست، جازۋشى سەرىك شاكىباەۆقا، دۋلاتوۆقا ادەبي مۇرالارعا شىعارۋعا «قامقورشى» بولىپ وتىرعان بەلگىلى اقىن اعامىز ءابدىلدا تاجىباەۆقا حاتتار جولداپ، ءوز ويىمدى كەڭ كولەمدە بىلدىرگەنمىن. وندا ەگجەي-تەگجەيلى امانكەلدى يمانوۆتىڭ، لاۆرەنتي تاراننىڭ جانە تورعايلىق 17 بولشەۆيكتىڭ قالاي اتىلعانى جايىندا بايانداعانمىن. وسىعان قاراماستان قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كوميسسياسى م.دۋلاتوۆتى تولىق اقتاپ شىعاردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ م.دۋلاتوۆ تۋرالى قاۋلىسىندا: «ا.يمانوۆتى ولتىرگەنى، وعان م.دۋلاتوۆتىڭ تىكەلەي جاۋاپتى ەكەنى دوكۋمەنتتەرمەن جانە كوز كورگەندەردىڭ كۋالىگىمەن دالەلدەنبەگەن»، - دەپ قورتىندى جاسايدى. كوميسسيا بۇل جەردە «كوز كورگەندەر» دەپ كىمدەردى ايتىپ وتىر ەكەن؟ «سوتسياليستىك قازاقستاندا» م.دۋلاتوۆ تۋرالى كولەمدى ادەبي ماقالا جازعان ءا.تاجىباەۆ اعامىز ا.يمانوۆ اتىلعاندا 10 جاسار بالا، بۇل -ءبىر، ەكىنشى - ءا.تاجىباەۆ تورعاي دالاسىن سوناۋ 1919 جىلداردا دا، ودان كەيىن دە كورمەگەن ادام. ال، اتاقتى اقىن-جازۋشىلار ءسابيت مۇقانوۆ پەن بەيىمبەت مايليندەر وزدەرىنىڭ شىعارمالارى مەن ەستەلىكتەرىندە امانكەلدىگە قاتىستى بۇل دەرەكتەردى تولىق قۋاتتايدى. ال، كوزى كورگەندەردىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، قازىر 91-دە، ستالين رەپرەسسيانىڭ كەزىندە بىرنەشە دۇركىن تۇتقىندالىپ، كەيىننەن اقتالعان، 1923-1924 جىلدارى تورعاي ۋەزدىك ناچالنيگى بولعان ەردەن دوسماعانبەتوۆ دەگەن ارداگەر اعامىز بىلاي دەپ ەسكە الادى:
- الاش پارتياسىنىڭ م.دۋلاتوۆ باستاعان توبى (الاش اسكەرلەرىمەن قوسقاندا 100 شاقتى ادام) 1919 جىلى قىستاي تورعايدىڭ «سارىقوپا» كولىنىڭ ماڭايىنداعى اۋىلداردا بولدى، بۇل كەزدە تورعايدا سوۆەت ۇكىمەتى ورناپ، قالانى اسكەري كوميسسار - ا.يمانوۆ بيلەپ تۇرعان. مىنە، وسى الاش ادامدارى، ونىڭ باستىعى م.دۋلاتوۆ امانكەلدىگە ارناۋلى ادام جىبەرىپ: «ءبىز سىزدەرمەن بىرگەمىز. ءبىزدى تورعايعا جىبەرىڭدەر، سەندەرگە باعىنىپ جۇمىس ىستەيمىز»، - دەپ ءوتىنىش جاسايدى. ا.يمانوۆ الاشتاردىڭ بۇل ءوتىنىشىن ءوزىنىڭ ورىنباسارى ۆەدەنەەۆ ارقىلى ءا.جانگەلدينگە حابارلايدى، بۇل كەزدە تاشكەنتتە جۇرگەن جانگەلدين الاشورداشىلارعا مىناداي تالاپتار قويىپ، تورعايعا كىرگىزبەۋدى وتىنەدى. 1. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىن ءسوزسىز مويىنداۋ. 2. الاشوردانىڭ اتتى اسكەر پولكىن قارۋسىزداندىرۋ. امال نە، سوۆەت ۇكىمەتىنە استىرتىن كىرىپ العان، تورعاي سوعىس كوميسسارىنىڭ جاردەمشىسى - كارىم توقتاباەۆ وپاسىزدىق جاساپ، الاشوردا باسشىلارىن تورعايعا كىرگىزەدى. الاش ۇكىمەتى تورعايعا كىرگەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ زىمياندىق پلانىن تەزدەتىپ ىسكە اسىرا باستايدى، تورعايعا كىرگەننەن كەيىن الاشورداشىلاردىڭ سوعىس سوۆەتى قۇرىلىپ، ولار امانكەلدى جاعىنداعى قىزىل اسكەرلەردى قارۋسىزداندىرا باستايدى، اقىر سوڭىندا نەشە ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن حالىق باتىرى امانكەلدى يمانوۆتى قولعا تۇسىرەدى، تۇرمەگە قامايدى، ال قوستاناي جاقتان كەلە جاتقان ل.تاراننىڭ وتريادىن الداپ قولعا تۇسىرەدى، ودان ارعىسى تاريحتان بەلگىلى. ا.يمانوۆتى، ل.تاراندى، ك.ينوزەمتسەۆتى جانە ولاردىڭ 17 بولشەۆيك جولداستارىن جاپپاي اتۋمەن اياقتالادى. بۇلاردى جازالاۋ ءۇشىن الاشورداشىلاردىڭ تورعايدا اسكەري سوۆەتى قۇرىلدى. ولار - م.ەسپولوۆ، م.دۋلاتوۆ، ومار الماسوۆ، كارىم توقتاباەۆ، مۇزافار قاسىموۆ، ب.سيسەكەنوۆ. م.سەيدالين، كومەندانت - ر.ماقاتوۆ، تۇرىك - حيدويات، د.اقتالوۆتار ەدى. بۇلارعا قوسا قىپشاق ابدىعاپار جانبوسىنوۆ، سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆتەر بولادى. ۇكىم ورىندالدى: «امانكەلدىنىڭ سۇيەگىن ەشبىر ادام كورمەيتىن جەرگە اپارىپ كومىپ تاستاڭدار!»، - دەپ م.دۋلاتوۆ ءامىر ەتەدى. الاشورداشىلاردىڭ تورعايداعى ويرانى وسىمەن اياقتالادى. بۇل كەزدە قوستاناي جاقتان بەلگىلى جيلياەۆتىڭ وتريادى تورعايعا كىرەدى، «الاش» باسشىلارى قارۋلى وتريادقا قارسى تۇرا الماي، بەت-بەتىمەن قاشىپ كەتەدى. جيلياەۆ وتريادى تورعايدى العاننان كەيىن، ىلە 1-2 كۇن شاماسىندا اقتوبە مايدانىنا جول تارتتى. جيلياەۆتىڭ ودان ارعى تاعدىرى - رەۆۆوەنتريبۋنالدىڭ اتۋىمەن اياقتالادى.
ا.يمانوۆتىڭ ءولىمىن ەستىگەننەن كەيىن دالا كوميسسارى - ءالىبي جانگەلدين تورعايعا كەلدى. تورعايدا سوۆەت وكىمەتى ورناپ، تورعاي ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ - سەيتقاسىم كوشىمبەكوۆ سايلانعان. ول ا.يمانوۆتىڭ ولىمىنە بايلانىستى قىلمىستى ىستەردى تەكسەرەتىن كوميسسيا قۇردى. مىنە، وسى كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن، امانكەلدىنى ولتىرۋگە قاتىسقان، قىپشاق حانى - ابدىعاپار جانبوسىنوۆتى، الماسوۆ وماردى، تورعاي تەرريتورياسىندا ۇستاپ، اتىپ ولتىرەدى. ال، م.دۋلاتوۆ باستاعان باسقا «الاشورداشىلار» بۇل كەزدە تورعايدان قاشىپ كەتەدى.
مىنە، م.دۋلاتوۆتىڭ رەۆوليۋتسياعا جاساعان وپاسىزدىعىن، ا.يمانوۆتى، ل.تاراندى جانە ولاردىڭ 17 سەرىكتەرىن قالاي ولتىرگەندلىگى جايلى «كوز كورگەن» تىرىلەردىڭ بىرەۋى - ەردەن دوسماعانبەتوۆ قارت وسىلاي دەيدى. م.دۋلاتوۆ ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى پروگرەسسيۆتى وقىعان ادامى، ول بۇل ءىستىڭ بارلىعىن ويلاستىرىپ، سانالى تۇردە ىستەدى، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىنىن ءبىلدى دە! مىنە، وسىنداي ادامداردى ءبىز ءبىر كۇندە دارىپتەپ، بۇرىنعى جازىلعان تاريحتى، كوزى كورگەن قاريالاردىڭ ەستەلىگىن قالايشا نولگە شىعارامىز، بۇعان كەلەشەك ۇرپاق نە ايتادى؟ الدە، حالىقتىڭ كوكەيىندە شەكسىز قۇرمەتكە بولەنىپ، ولەڭ-جىرعا ارقاۋ بولىپ كەلگەن حالىق باتىرى - يمانوۆتىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارامىز با؟! بۇل ولاردىڭ ارۋاعىن قورلاۋ، ەسىل ەرلەردىڭ رۋحىن اياققا باسۋ بولماي ما؟ ءابدىلدا اعامىز ايتقانداي «بىزگە تەك ادەبيەتشى مىرجاقىپ كەرەك» - دەپ، ونىڭ رەۆوليۋتسيا الدىنداعى قىلمىسىن كەشىرە سالۋ دۇرىس پا؟! سوندىقتان مەنىڭ پىكىرىم مىناۋ:
م.دۋلاتوۆتىڭ ا.يمانوۆتى ولتىرۋگە تىكەلەي قاتىسقاندىعى باسپا بەتتەرىندە انىقتالسىن; ول ءۇشىن قازىرگى امانكەلدى اۋدانىندا «يمانوۆ» اتىنداعى سوۆحوزدا تۇرۋشى ا.يمانوۆتىڭ تۋعاندارىنان سۇرالسىن، بۇدان كەيىن ا.يمانوۆ تۋرالى قازاقستان باسپالارىندا شىققان بارلىق كوركەم ادەبيەت، تاريحي ماتەريالدار، ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى قازاقستان چەكيستەرىنىڭ ەستەلىكتەرى ىزدەستىرىلىپ، ولار جاريا ەتىلسىن؟! ايتپەسە، حالىق ءوزىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ورىن العان امانكەلدى سياقتى باتىردىڭ ءولىمىن ىزدەيدى دە جوقتايدى! سوندا نە ايتامىز؟
سالەممەن قورعان ءامىرحامزين. اۆگۋست، 1989 ج.»
ءيا، حاتتاعى ايتىلعانداي جانە شىندىققا وتە جاقىن جورامال - «بۇكىل قىپشاق كوتەرىلىسكە شىقسا نە بەتىمىزدى ايتار ەدىك؟». ماناش مارقۇم وزىنە ءتان ادەپتىلىكپەن قايىرعان جاۋابىن وقىپ تا بەرىپ ەدى. ول كەزدە ءبىز دە جارتىلاي استىرتىن جۇمىس جاعدايىندا جانە قالايدا الاش ازاماتتارىن اقتاۋ شەبىندە جۇرگەندىكتەن دە، تەرگەۋ ىسىنە قاتىسى بولار دەپ قاجەتتى دەرەكتەردى جيىستىرا جۇرەتىنبىز. سونىڭ ىشىندە اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ دا جاۋابى ساقتالىپتى. ونى دا نازارعا ۇسىنامىز. ويتكەنى وسىندا ايتىلعان ۋاجگە ءبىز دە قوسىلامىز:
«قۇرمەتتى قورعان!
حاتىڭىزعا كەش جاۋاپ بەرىپ وتىرعانىما كەشىرىم سۇرايمىن، دەمالىستا بولدىم. ءسىز: «امانكەلدىنى ولتىرگەندەردىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەدى»، - دەپ، ونىڭ ەسىمىنىڭ اقتالۋىنا قارسى شىعاسىز. شىنىندا «الاشوردانىڭ» امانگەلدىنى ولتىرگەنى راس. بۇل وقيعا 1919 جىلدىڭ مايىنىڭ 18-نەن 19-نا قاراعان ءتۇنى بولدى. ال 1919 ج. اپرەل ايىندا، ودان قالدى دەكابر ايىندا «الاشوردا» قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلارعا امنيستيا (كەشىرىم) جاريالاندى. سول كەشىرىم بويىنشا سوۆەت پلاتفورماسىن قابىلداعانداردىڭ ءبىرى - م.دۋلاتوۆ.
قادىرمەندى قورعان! ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى: اتاقتى كۋپرين اق گۆاردياشىلار قاتارىندا بولدى، پاريجگە جەر اۋىپ، سوۆەت وكىمەتىنە لاعىنەت ايتتى، ال سوۆەت وكىمەتى بولسا ونى كەشىرىپ، بارلىق ەڭبەكتەرىن جاريالادى. ال، ءبىز نەگە قازاقتىڭ ات توبەلىندەي ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بارشاسىنا لاعىنەت ايتۋىمىز كەرەك، ولاردىڭ بارشاسى «الاشوردا» قوزعالىسىنا قاتىستى دەسە بولادى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كىناسى دە از ەمەس، ونى ءبىز قازاقستان تاريحىندا ايتامىز، سونىمەن قاتار، ونىڭ تۇڭعىش رومان جازعانىن، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى شىققانىن، كەزىندە امانكەلدىنى جوقتاپ ماقالا جازعانىن ايتۋعا پارىزدارمىز. ادام بۇل دۇنيەگە كەلەدى، كەتەدى، بىراق ونىڭ ورنى حالىق قازىناسىنا بەرگەن مۇراسىمەن ەسەپتەلسە كەرەك. وسى تۇستا مىرجاقىپتىڭ «ويان قازاعى» دەر كەزىندە ساكەندى دە، ءسابيتتى دە، بەيىمبەتتى دە وياتقانى حاق. ونىڭ ەسىمى وتارشىلدىقتىڭ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن قاۋىمنىڭ اۋزىندا بولدى دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولارمىز. ءومىرىنىڭ ەكىنشى ساتىندە ول بارريكادانىڭ ارعى بەتىندە - سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەستى. ال كۇرەستە وق اتىلادى، قىلىش شابىلادى، قان توگىلەدى، ءبىز ونىڭ بۇل كەزدەگى ىستەگەن قىلمىسىن اقتاپ الۋدان اۋلاقپىز. مىرجاقىپتىڭ الاشوردانىڭ سوعىس سوۆەتىن باسقارعانى راس، ول سوۆەتتىڭ امانكەلدىنى ولىمگە كەسكەنى راس. مىرجاقىپتىڭ سول سوۆەتتىڭ مۇشەسىنىڭ ءبىرى ەسەبىندە كىنالى ەكەنى دە راس، بىراق شەشىم اۋىزشا قابىلدانعان، جازبا دەرەك جوق، ەندەشە مىرجاقىپتى ەشكىم قولىنان ۇستاپ الا المايدى، تەك جاناما دالەلدەرمەن ايىپتاي الادى. سوندىقتان دا ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمىندە دە امانكەلدىنىڭ ولىمىنە مىرجاقىپتىڭ قاتىسى تۋرالى ءۇزىلدى-كەسىلدى دالەل جوقتىعى ايتىلعان.
قورىتا ايتقاندا مىرجاقىپتىڭ ءومىرى ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. 1-ءشى كەزەڭى -وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكەن، بوستاندىقتى اڭساعان ەلدىڭ وكىلى. 2-ءشى كەزەڭى - الاشوردا قوزعالىسىنا قاتىسىپ، قولىنا قارۋ الىپ، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋى. 3-ءشى كەزەڭى - كەشىرىم الىپ، كىناسىن اقتاۋعا تىرىسىپ، ەلىنە حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تالاپتانعان جىلدارى.
ءبىز مىرجاقىپتىڭ ءومىرىنىڭ 2-ءشى كەزەڭىن ايىپتاي وتىرىپ، ءومىرىنىڭ قالعان ەكى كەزەڭدەگى پايدالى ىستەرىن، حالىققا بەرگەن مۇراسىن كورسەتۋگە قارىزدارمىز. بۇل وسكەن ەلدىڭ بەلگىسى، ونىڭ ازاماتتىق ءتول ءىسى بولسا كەرەك. ءبىز م.دۋلاتوۆتىڭ جەكە ومىرىنە، مىنە، وسىلاي ديالەكتيكالىق تۇرعىدان قاراۋعا مىندەتتىمىز. ەسىڭىزدە بار شىعار، لەنين پلەحانوۆتىڭ 5-6 جىلدىق ءومىرىن ايلاپ بولەدى، ونىڭ بولشەۆيك بولعانىن، مەنشەۆيك بولعانىن، «يارىي مەنشەۆيك»، تاعى باسقا جويىمپاز بولعانىن ايلاپ انىقتاعان، ءبىز دە دۋلاتوۆتىڭ ومىرىنە سولاي قاراۋعا مىندەتتىمىز. ماركستىك-لەنيندىك عىلىمي-مەتودولوگيا ءومىردىڭ جاقسىلىعىن، جاماندىعىن، اششىسىن-تۇششىسىن بىردەي قاراۋعا مىندەتتەيدى. ولەڭ ءسوزدىڭ ءبىر ءسوزىن الىپ تاستاۋعا بولمايدى.
سالەممەن - ماناش قوزىباەۆ. 12 قازان، 1989 جىل».
ءيا، ول ازاماتتىق سوعىس جىلدارىنىڭ وقيعاسى. ونىڭ وزگە سوعىستان كورى قاسىرەتتى جانە ادىلەتسىز، سونداي-اق كەشىرىلمەيتىن كەككە تولى بولاتىنى دا سول. ال جاۋاپ حاتتاعى ءبىر ادامنىڭ ءومىرىن ۇشكە ءبولىپ قاراپ، «ديالەكتيكالىق تۇرعىدان باعا» بەرۋ، ارينە، ءوز قۇنىن جويعان جورامالعا جاتادى.
وكىنىشتىسى، «حالىقتىق كەك» مۇنىمەن دە اياقتالماعان. «قىپشاقتىڭ حانى» ابدىعاپار جانبوسىنوۆتى «ءوز قانىن ساتقانى ءۇشىن» قانداستارى ۇستاپ بەرىپ، اتتىرعان. ال ومار الماسوۆتى كەڭەستەن باسپانالاپ جۇرگەن كەزىندە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋىلى «اقكولدە» اتا كەگىن قۋعان ازامات ... اڭدىپ ءجۇرىپ اتقان. بۇعان سانكت-پەتەربۋرگتەگى كۋنست-كامەرانىڭ اق تەڭىز جاعالاۋىنداعى باسسۇيەكتەر قويماسىندا جاتقان كەيكى باتىردىڭ شۇيدەسىنەن كەتپەنمەن شابىلعان ءبىز كورگەن باس سۇيەگىن قوسىڭىز.
1922 جىلى ج.ايماۋىتوۆ اشتارعا كومەك رەتىندە 8 000 باس مال جيىپ، تورعايداعى اشتىققا ۇشىراعاندارعا ءبولىپ بەرەدى. ول ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلادى. سول كەزدە تاعى دا «قىپشاق - ارعىن مايدانى» باستالىپ: «الاشوردانىڭ» مۇشەسى ايماۋىتوۆ مالدى الاشورداشىلاردىڭ تۋىسىنا ءبولىپ بەردى دەپ، ەكىنشى جاقتاعىلار ءا.جانگەلديننىڭ تۋىسىنا ءبولىپ بەردى دەپ سوتقا ارىزدانادى. تەرگەۋ ءىسى ءتورت جىلعا سوزىلادى. مالدى ايداپ كەلگەندەردىڭ ەڭبەكاقىسى مەن ىشەر تاماعىنا بولىنگەن 9 قارا مال ج.ايماۋىتوۆتىڭ موينىنا مىنەدى. ايىبى: ولاردان قولحات الىپ، ءمور باستىرىپ، كۋالاندىرمەگەندىگى. تۋرا وسىنداي «قايتارىلعان نەمەسە قايتارىلماعان كەكتەر» جوعارىدا ءبىز اتاعان قازاق اۋداندارىندا ءالى دە ورىن الىپ وتىر. مەن كوزىم كورمەسە، ءوز قۇلاعىم ەستىمەسە، قۇجاتتى كورمەسەم، مۇنداي وبال سوزگە بارماس ەم. سونداي ساتتەردەگى سىرقىراعان ساي سۇيەگىمنىڭ شانشۋى ءالى باسىلعان جوق. ەرتەڭگى كۇننىڭ ەسىندە جۇرەتىن ەسكەرتۋىم بۇل.
ال ءالىبي جانگەلديننىڭ تەرگەۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا امانكەلدىنىڭ ولىمىنە مۇزافار قاسىموۆ پەن ابدىعاپار حان جانبوسىنوۆ (قىپشاقتى قولداماعانى ءۇشىن) جاۋاپتى دەپ تابىلىپ، اتىلعان. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا امانكەلدىنى تۋرالاپ اتقان ادامدى كورسەتە الماعان. ال م.دەنيسوۆ ايتقان دەرەكتەردى (سول ۇيدەن تاراننىڭ سىرتقا اتىپ شىققانىن، ونىڭ ءوزى امانكەلدىنىڭ قاسىندا قالعانىن، ەرتەڭىندە عانا كوميسساردىڭ ولتىرىلگەنىن ەستىگەنى) ەشكىم «ەسكەرمەگەن».
ءبىزدىڭ ويىمىزشا بار كىلتيپاننىڭ ءبىر كىلتيپانى وسى ارادا جاتقان سياقتى. مىسالى، بالتىق جاعالاۋىنداعى ۇلت ماسەلەسىن تەز ءارى بولشەۆيكتىك جولمەن شەشۋ ماقساتىندا لەنين «رەۆوليۋتسيا مۇددەسى ءۇشىن» قىزىل اسكەرلەردى ءبىر تۇندە لاتىش اتقىشتارىنا قىرعىزىپ سالادى دا، ەرتەڭىندە: «مۇنى ىستەگەن ۇلتشىلدار»، - دەپ جاريالايدى. ءسويتىپ سول كۇنى-اق بار كەلىسىمدى بۇزىپ، ولاردىڭ ءبىرىن قالدىرماي كوزىن جويادى. مۇنداي ارانداتۋدىڭ شەبەرى كاشيرين سول كەزدە دە توتەنشە ءبولىمنىڭ باستىعى بولاتىن. تۋرا سول كۇندەرى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى دەكرەت دايىندالىپ جاتقان. قالايدا ونىڭ الدىن وراپ، يمانوۆتى قۇرباندىققا شالۋ ارقىلى الاشورداشىلاردى ءبىر تۇندە قىرىپ تاستاپ، «رەۆوليۋتسيالىق جۇكتى جەڭىلدەتىپ»، «تۇسىنىسپەستىك بولدى» دەۋ ماقساتىمەن جۇزەگە اسىرىلعان قۇپيا وپەراتسيا ەمەس پە ەكەن؟
وندا: تاران «كوتەرىلىسشى» عانا ەمەس، ارانداتۋشى دا بولعانى. جاسىرىن كەلىپ يمانوۆتى ولتىرۋگە - كاشيريننەن، ال كاشيرين - ستاليننەن، ول ما ...ول لەنيننەن تاپسىرما المادى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولا ما؟ ايتپەسە، تاران كەشكى اپاق-ساپاقتا نەگە جاسىرىنىپ كەلەدى؟ سىرتتاعىلار ادەيى الاساپىران، ايقاي-شۋ شىعارعاندا، سونى پايدالانىپ تاران، نە «ەسكادرون كومانديرى»، نە دەنيسوۆتىڭ ءوزى قۇپيا بۇيرىقتى ورىنداعان. ولاردىڭ ەسكەرمەگەنى - «الاشوردا» اسكەرىنىڭ ءالى دە قارسىلىق كورسەتۋ مۇمكىندىگى ساقتالعانى، ولاردىڭ دا بارلاۋ جۇيەسىنىڭ جاقسى جۇمىس ىستەيتىندىگى. ءتىپتى ءدال وسىلاي بولماعان كۇندە دە ف.يۆانوۆتىڭ مويىنداعانىنداي «قانقۇيلى قىلمىسكەردى» جالداۋى دا مۇمكىن. ال ونى جۇزەگە اسىرۋ «تەحنيكالىق» ماسەلە. ماسەلە - كەڭەس چەكيستەرىنىڭ: «بەس ءجۇز قازاق ينتەليگەنتسياسىن اتىپ تاستاسا، قازاق دالاسى كەسىلگەن باس سياقتى قولىمىزدا بوس قالادى»، - دەگەن كولچاكتىڭ «تاپسىرماسىن» ورىنداۋعا ۇمتىلۋىندا.
بۇل - ءبىزدىڭ عانا جورامالىمىز ەمەس. كەڭەس تۇسىندا دا قۇپيا تۇردە تالقىلانعان ماسەلە جانە ول تالقىلاۋعا تىكەلەي ءستاليننىڭ ءوزى ارالاسقانى: «يمانوۆتى ازامات سوعىسىنىڭ باتىرى ەسەبىندە تانىتۋ قاجەت»، - دەگەن ءسوزى قۇجاتتارمەن دالەلدەنگەن شىندىق. الايدا بۇعان دا جورامال دەپ قاراۋعا تۋرا كەلەدى. «الاشوردا» اسكەري كەڭەسىنىڭ 1919 جىلى 24 ماۋسىم كۇنى باس قولباسشى كولچاككا جولداعان ەسەپتى مالىمەتىندە:
«...اتالعان ۋەزدەردىڭ وكىلدەرى «الاشوردانىڭ» وبلىستىق كەڭەسىنەن ولاردى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تالان-تاراجىنان قۇتقارۋدى ءوتىندى. بولشەۆيكتەردىڭ توناۋى مەن زورلىعى تۋرالى ارىزدارىنا قاراعاندا تورعاي مەن ىرعىز ۋەزدەرىندەگى بولشەۆيكتەردىڭ ۇزاق ورنىعۋى ولاردى بارلىق مال باسىنان، مىنەتىن اتتان ايىراتىنى انىق بولدى. سول قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن «الاشوردانىڭ» تورعاي وبلىستىق ءبولىمى ءوزىنىڭ جىگىتتەرىمەن 1919 جىلى اقپاندا تورعاي ۋەزىنە بەت الدى، جولاي جىگىتتەردىڭ قۇرامىن جاڭا جاساقتارمەن تولىقتىرىپ، سودان كەيىن ىرعىزعا جورىق جاساۋ كوزدەلدى. كوكتەمگى قىزىل سۋ ءجۇرىپ جاتقان قيىن جاعدايدا جۇزدەگەن شاقىرىمدى ازاپپەن باسىپ ءوتتى، قاتارىن جاڭا جاساقتارمەن تولىقتىردى، ءسويتىپ ءساۋىر ايىندا «الاشوردا» تورعاي قالاسىن الدى، اسكەري كوميسسارىن تۇتقىندادى، كەيىن اتىلدى. ءسويتىپ، تورعاي ۋەزدىندەگى كەڭەس وكىمەتى قۇلاتىلدى، قالالىق جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ قۇرىلىمى قالپىنا كەلتىرىلدى، بۇل ارادا ادميرال كولچاك باستاتقان بۇكىلروسسيالىق ۋاقىتشا وكىمەتى جاريالاندى. تورعاي قالاسى الىنعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە، ياعني، 20 ءساۋىر كۇنى قوستانايدان قۇرامىندا 400 ادامى بار قىزىل ارميا ءبولىمى كەلە جاتىر، وتريادتىڭ باستىعى قوستاناي اتكومىنىڭ توراعاسى تاران ەكەن - دەگەن حابار كەلىپ ءتۇستى. ءبىزدىڭ بارلاۋشىلاردىڭ مالىمدەۋىنشە: تورعايعا بەت العان وترياد - قوستاناي قالاسى مەن ۋەزىندەگى كوتەرىلىسشىلەر ەكەن، تورعايدى الىپ، ىرعىزداعى اقتوبە مايدانىمەن قوسىلماق ەكەن، وترياد باستىعى تاران اقتاردىڭ تۇرمەسىندە جاتقاندا قوستانايدىڭ پەرەسەلەندەرى بوساتىپ الىپتى. 21 ءساۋىر كۇنى «الاشوردا» ءبولىمىنىڭ جىگىتتەرى قوستانايدان تورعايعا كەلە جاتقان تاراننىڭ وتريادىن تورعايدان 40 شاقىرىمداي جەردەن كۇتىپ الدى. 22 ءساۋىر كۇنى بارلىق وترياد مۇشەلەرى، جيىنى 337 ادام قارۋسىزداندىرىلدى، تاران باستاتقان باسشىلارى - 30 ادام تۇتقىندالدى، كەيىن اتىلدى. تاراننىڭ قارۋسىزداندىرىلعان وتريادى اتباسارعا جونەلتىلدى»، - دەگەن دەرەك بار.
بۇل، الدە، م.دۋلاتوۆ پەن م.ەسپولوۆتىڭ كورسەتىندىسىندە ايتىلعانىنداي: كولچاكتىڭ قانقۇيلى اسكەرىنىڭ بەتىن قايىرۋ ءۇشىن جانە قازاق دالاسىن قىرعىنعا ۇشىراتپاي، وداقتاس دەپ جۇمساق قاراتۋ ءۇشىن ءوسىرىلىپ جازىلعان جورتا اقپارات پا. ايتپەسە، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعا وتىرىپ، ا.بايتۇرسىنوۆتى كەپىلدىككە بەرە وتىرىپ، مۇنداي وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرۋ ونىڭ كوسەمى ا.بايتۇرسىنوۆقا قاراتىلعان ارانداتۋ بولار ەدى. ا.كەنجين 1922 جىلى 16 قازان كۇنى ولكەلىك وبكومنىڭ پرەزيديۋم ماجىلىسىندەگى تەكسەرۋدە:
«كەنجين جولداس: وتريادتىڭ قارۋسىزداندىرىلۋى مەن اتىلعانى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ وتريادىن قارۋسىزداندىرعان جاساق باستىعى قاسىموۆ. مەن قۇرىلتايدا ءبولىنىپ كەتكەن توپپەن بىرگە «الاشوردانى» ىشتەن ىدىراتۋعا بارعامىن. سول ءۇشىن دە قاراتىلەۋوۆ ەكەۋمىزدى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى بولشەۆيك ەسەبىندە زاڭنان تىس دەپ جاريالادى»، - دەپ تۇسىنىك بەردى.
ءبىز ءۇشىن ا.كەنجين قاي جاقتىڭ بارلاۋشىسى بولسا دا ءبارىبىر. ونىڭ بۇل جاۋابىن امالسىزدىڭ جانتالاسى رەتىندە باعالاعان دۇرىس. نازار اۋداراتىنى - يمانوۆتى تۇتقىنداعان مۇزافار قاسىموۆ دەپ ناقتى كورسەتىپ وتىرعاندىعى. ۇزاماي قاسىموۆتىڭ ءوزى دە دۇشپاندارىنىڭ قولىنان اتىلدى.
ءيا، دۇنيە ەسەسى دۇنيەدە كەتپەيدى. اكادەميك م.قوزىباەۆ ايتقانداي، ول - ازاماتتىق سوعىس. ال سوعىس قۇرباندىقسىز بولمايدى. سول سياقتى كەز-كەلگەن قۇرباندىق تا ءوز قۇنىن اقتامايدى. اللانىڭ بەرگەن جانىن اللانىڭ ءوزى عانا الا الادى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
