الەم ۇلى جازۋشى ل.تولستويدى بىلگەنىمەن، ونىڭ ءدىني ىلىمىنەن ءالى دە بەيحابار. ويتكەنى، بيلىك پەن شىركەۋ ينستيتۋتتارى جازۋشىنىڭ ويلارىنان تۋىنداعان ماڭىزدى دۇنيەلەردى ادامزاتتىڭ ۇعىمىنان الىپ تاستاۋعا بىرلەسە كۇش سالدى.

ايىپتاۋ

مەنىڭ شىركەۋدەن بەزە قاشقانىم، بۇل - مۇلدە ادىلەتتى ءىس بولدى. بۇلاي اينۋىم - قۇدايعا قارسى بولعاندىعىمنان ەمەس، كەرىسىنشە مەن وعان جان دۇنيەممەن ادال قىزمەت ەتكىم كەلدى.

ل.ن. تولستوي

سينودتىڭ 1901 جىلعى 2 اقپانداعى № 557 انىقتاماسى «تسەركوۆنىە ۆەدوموستي» باسىلىمىندا جاريالانىپ، ورىس قوعامىنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعار­دى. وندا ەسىمى الەمدىك دەڭگەيدەگى ادام - گراف لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويدىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋىنەن الاس­تال­عاندىعى ايتىلادى. كوپشىلىك­تىڭ كوكەيىنە ساۋلە شاشقان جازۋشىنىڭ «ايىبىن» اشكەرەلەۋ الدەكىم­دەر ءۇشىن ءتيىمدى دە بولعان شىعار. سونىمەن قاتار، سينودتىڭ سول ۇيعارىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن داۋ تۋعىزىپ كەلەدى.

سول تۇستا لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ اتىنا ايتىلعان ايىپتاۋ ءسوز - پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق ادامداردىڭ اۋزىنان شىقتى. ونىڭ ءزىلى مەن ۋىتى جۇمىر باستىنى بەيتاراپ قويمايدى. سونداي ويلاردىڭ ءبىر-ەكەۋى مىناداي:

ميتروپوليت اناستاسي (گريبانوۆسكي): «... ازۋلى دا ارشىندى ادەبيەت سوقاسىمەن ورىس توپىراعىن كۇنى بۇرىن توڭكەرىسكە ارنايى قوپسىتقان» تولستوي - حريستيان ءدىنىن بۇزا وتىرىپ، پۇتقا تابىنۋشىلىققا نەگىز سالۋىمەن الەمدىك پروتسەستە ءوز ورىنىن يەلەنەدى».

الەم ۇلى جازۋشى ل.تولستويدى بىلگەنىمەن، ونىڭ ءدىني ىلىمىنەن ءالى دە بەيحابار. ويتكەنى، بيلىك پەن شىركەۋ ينستيتۋتتارى جازۋشىنىڭ ويلارىنان تۋىنداعان ماڭىزدى دۇنيەلەردى ادامزاتتىڭ ۇعىمىنان الىپ تاستاۋعا بىرلەسە كۇش سالدى.

ايىپتاۋ

مەنىڭ شىركەۋدەن بەزە قاشقانىم، بۇل - مۇلدە ادىلەتتى ءىس بولدى. بۇلاي اينۋىم - قۇدايعا قارسى بولعاندىعىمنان ەمەس، كەرىسىنشە مەن وعان جان دۇنيەممەن ادال قىزمەت ەتكىم كەلدى.

ل.ن. تولستوي

سينودتىڭ 1901 جىلعى 2 اقپانداعى № 557 انىقتاماسى «تسەركوۆنىە ۆەدوموستي» باسىلىمىندا جاريالانىپ، ورىس قوعامىنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعار­دى. وندا ەسىمى الەمدىك دەڭگەيدەگى ادام - گراف لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويدىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋىنەن الاس­تال­عاندىعى ايتىلادى. كوپشىلىك­تىڭ كوكەيىنە ساۋلە شاشقان جازۋشىنىڭ «ايىبىن» اشكەرەلەۋ الدەكىم­دەر ءۇشىن ءتيىمدى دە بولعان شىعار. سونىمەن قاتار، سينودتىڭ سول ۇيعارىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن داۋ تۋعىزىپ كەلەدى.

سول تۇستا لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ اتىنا ايتىلعان ايىپتاۋ ءسوز - پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق ادامداردىڭ اۋزىنان شىقتى. ونىڭ ءزىلى مەن ۋىتى جۇمىر باستىنى بەيتاراپ قويمايدى. سونداي ويلاردىڭ ءبىر-ەكەۋى مىناداي:

ميتروپوليت اناستاسي (گريبانوۆسكي): «... ازۋلى دا ارشىندى ادەبيەت سوقاسىمەن ورىس توپىراعىن كۇنى بۇرىن توڭكەرىسكە ارنايى قوپسىتقان» تولستوي - حريستيان ءدىنىن بۇزا وتىرىپ، پۇتقا تابىنۋشىلىققا نەگىز سالۋىمەن الەمدىك پروتسەستە ءوز ورىنىن يەلەنەدى».

عيباداتحاناشى فەوفان زاتۆورنيك، ءدىني ارىپتەسىنە بىلاي دەپ جازادى: «ءسىز «تولستويدىڭ شىعارمالارىن وقىپ الىپ، كوپتەگەن ادامدار باسقا دىنگە ءوتىپ جاتىر» دەپ ەسكە سالىپسىز. عاجاپ! سول لەۆىڭدە ەشقانداي سەنىم جوق. وندا قۇداي دا، جان دا، بولاشاق ءومىر دە جوق. ال قۇداي يسا ءماسىح - قاراپايىم ادام. ونىڭ جازبالارىندا قۇدايعا، ءماسىح تاڭىرگە، قاسيەتتى شىركەۋ مەن ونىڭ قۇپيالارى­نا نۇقسان كەلتىرىلگەن، ول - اقيقات پاتشالىعىن بۇزۋشى، قۇدايدىڭ جاۋى، شايتاننىڭ قىزمەتشىسى».

ارحيەپيسكوپ نيكون: «شىركەۋ، ءبىزدىڭ قايى­رىم­دى شىركەۋ، مۇنداي قۇدايعا ءتىل تيگىزۋدى باستان كەشكەن ەمەس. سودان كەيىن تولستويدى وزىمەن تىعىز قاتىناستا بولۋدان الاستادى. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم كۇمانشىل عوي. ولار ەندى عايبات سوزگە قاتىستى شىركەۋدىڭ جاساعان شەشىمىن بايقاماعان سىڭاي تانىتادى... «وسىدان كەيىن، ويپىرماي، بۇل زيالىلاردىڭ «حريستيانبىز» دەۋگە قۇقىلارى بار ما؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى».

يسا ۋاعىزىن «بىرەۋ جاعىڭنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرسە، ەكىنشى بەتىڭدى توس» دەگەن قا­عيدامەن جۇرگىزدى. بىراق بۇنى سول سەنىم يەلەرىنىڭ دەنى ءالى تۇسىنبەي كەلەدى. وزدەرىنىڭ نانىم-سە­نىمدەرىن قورعاۋ ءۇشىن كۇش جۇمساۋعا، الىمجەتتىككە بارادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوعىس پەن قانتوگىس، كونفەسسيالىق يلانىمنىڭ ۇيلەسپەيتىندىگىنەن ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. دۇلەي اشۋدان جوعارى تۇرۋ - رۋحتىڭ تاپتالعانى دەپ ۇعاتىن دوگمالىق دولبارلار كەۋدەگە بەرىش بولىپ بايلانعان.

ءۇشىنشى مىڭجىلدىق، وزىق وركەنيەت، جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن ادام ساناسى دەيمىز، سويتسەك - تۇيسىك وزگەرمەگەن. ويتكەنى، ءدىن يدەولوگيالىق قارۋ. ونىڭ نەعۇرلىم كەڭ ءارى تاباندى دامۋى - بەلگىلى ءبىر ۇلت مادەنيەتىنىڭ، ءدىلىنىڭ، ءتىلىنىڭ قارىشتاي ىلگەرىلەۋىنە جول سالادى. كەلەسى ءبىر وركەنيەتتى ەكسپانسيالاۋعا الەۋەتتى ارتتىرادى. وسىنى ابدەن تۇسىنگەن ولار كەدەرگىنىڭ ءبارىن اياۋسىز تاپتاپ ءوتىپ، ءبىر عانا سەنىمگە ۇستەمدىك بەرگىلەرى كەلەدى. بۇل ماقساتتا تەك قارۋعا عانا قول سوزبايدى، ايلاعا باسىپ، گۋمانيتارلىق ىنتىماق­تاستىق اسپابىن العا تارتادى...

«حريستياندار ءۇشىن ەشقانداي كۇردەلى مەتافيزيكا جوق جانە بولمايدى دا، - دەيدى ۇلى ۇستاز لەۆ نيكولاەۆيچ. - حريستيان ۋاعىزدارىنداعى مەتافيزيكا دەپ اتاۋعا بولاتىنداردىڭ بارلىعى، بارشاعا ۇعى­نىق­تى قاراپايىم ەرەجەدەن تۇرادى: كۇللى ادامزات - ءتاڭىرىنىڭ پەرزەنتى، باۋىرلار. سوندىقتان ولار اكەلەرىن، باۋىرلارىن سۇيۋلەرى ءتيىس. سول سەبەپتى وزگە­لەردىڭ ساعان مەيىرىممەن قاراعانىن قالايتىنىڭ­داي، باسقالارعا دا سونداي باۋىرمالدىقپەن قاراعا­نىڭ ءجون».

قۋدالاۋ

ويشىلدىڭ ءدىني مۇراتى 1880 جىلعى جازعان كىتابى «تاۋبە ەتۋدەن» باستالىپ، 1910 جىلعى «ءومىر جولى» دەگەن وراسان كۇردەلى ەڭبەكپەن اياقتالادى. تولستوي ءوزىنىڭ سوڭعى وتىز جىل عۇمىرىن حريستيان­دىق ءىلىمدى تۇسىندىرۋگە جۇم­سادى. بارشا حالىقتى جالعىز قۇدايدى تانيتىن ءبىرتۇتاس ادامزات وتباسىنا، ادامدار باۋىرلاس­تىعىنا بىرىكتىرۋدىڭ جولىن ىزدەگەن ءماسىح ءىلىمىنىڭ ءمانىن اشا وتىرىپ، ول سونىمەن قاتار، دۇنيەنى ءبولىپ جاتقان مەملەكەت جۇيەسىنە تيمەي; قولدا­نىستاعى قوعامدىق، مادەني، عىلىمي قۇرىلىم­داردى اشكەرەلەمەي; قازىرگى الەم قۇرىلىسىن اقتايتىن ءارتۇرلى پالساپالىق ءىلىمنىڭ جالعاندى­عىن كورسەتپەي; بارىنەن بۇرىن، تۇتاستىڭ بولشەك­تەنۋىنە باستى كىنالىلەردى - ءارتۇرلى شىركەۋ ءىلىم­دەرىن - «جالعان سەنىمدەردى»، سونىڭ ىشىندە پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ءىلىمىن نۇسقاماي وتە المادى. لەۆ ۇستازدىڭ قىزمەتى ادام ءومىرىنىڭ الدىندا - مەملەكەت، ادام جانىنىڭ الدىندا - شىركەۋ بەكىتكەن، قالىپتى دۇنيەلەرگە قىرىن كەلدى. سودان كەيىن تولستوي ءىلىمىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن جاسىرىپ، ونى بۇرمالاۋ - قۇدايسىز بيلىكتىڭ شەنەۋنىكتەرى مەن جالعان سەنىم وكىلدەرىنىڭ اينىماس ماقساتىنا اينالدى.

ادام ساناسىن اقيقاتتى تۇسىنۋگە باستاپ جانە وسى ۇعىمعا سايكەس ءومىرىن وزگەرتۋگە ۇندەگەن تولستويدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى كوزى تىرىسىندە رەسەيدە جارىق كورگەن جوق. ابىز قاتال تۇرعىدا قۋ­دالاۋعا ءتۇستى. ولتىرۋگە بەل بايلاعانداردىڭ قور­قىتىپ-ۇركىتۋىن باستان كەشتى، بىردە پوشتا ارقىلى «اسىلىپ ءول» دەگەن ماعىنادا شىجىم دا جىبەرىپتى.

تولستويدىڭ تىيىم سالىنعان شىعارمالا­رى­نىڭ ءازىر تۇرعان باسپاحانالىق تەرىلىمدەرى اياۋسىز شاشىلدى. ال جارىق كورگەن كىتاپتارىنىڭ تيراجى تۇتقىن­دالىپ، وتقا جاعىلدى. كەيبىر داناسىن تاراتىپ ۇلگەرگەندەردى اباقتىمەن ۇرەيىن ۇشىر­دى. شىعارۋ­شىلاردى سوت جانە ايىپپۇلمەن قورقىتتى. سوڭىرا اكەسىنە شەكسىز بەرىلگەن كىشى قىزى الەكساندرا كەڭەستىڭ تاسبۇعاۋىنان قاشىپ قۇتىلا المادى...

لەۆ-ۇستاز بەن ونىڭ ءىلىمى تۋرالى جازعان پىكىرلەستەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە دە قاتىستى ءدال وسىنداي جاعداي ورىن الدى. ويشىل ءومىر - بيىك ونەگەلى ورەدەن تۋىندايتىنىنا كۋالىك بەرەتىن ماحوۆيتسكيدىڭ قۇندى كىتابى - «ياسنايا پوليانا كۇندەلىگى» سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلدى. جازۋشىنىڭ جاقىن دوسى، كومەكشىسى ۆ.چەرتكوۆ جىلدار بويى جازۋشىنىڭ قۇندى ويلارىن جيناعان. ءدىني پايىمداردىڭ شىڭى بولىپ ەسەپتەلەتىن وسىناۋ رۋحاني ازىق ادامدارعا جەتپەدى. بۇل ەڭبەك كۇنى بۇگىندە دە تولستويلىق مۇراعاتتاردىڭ بىرىندە «ءولى» جۇك رەتىندە تىعۋلى جاتقانى انىق.

حريستياندىق ءىلىمدى تازا قالپىندا قايتا تۋدىرۋشى تولستويدىڭ بىتىسپەس جاۋى جانە قۋدالاۋشىسى - شىركەۋ مەن مەملەكەت بولعان ءارى بولىپ قالا بەرەتىنى تاڭ قالدىرمايدى. اقيقاتتى ءوزىنىڭ زامانى مەن ءتول حالقىنا عانا ەمەس، باسقا ۋاقىت پەن باسقا حالىققا اپارۋشى ۇلى رۋحاني ۇستاز شىركەۋ مەن مەملەكەتتىڭ ىقپالىمەن ادامزاتتىڭ سانالى ومىرىنەن الىنىپ تاستالدى.

قازان توڭكەرىسى جىلدارى تولستوي جازبالارى ششۋكين ۇيىندەگى (بۇگىندە كروپوتكين كوشەسىندەگى كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ عيماراتى) بولات «زىنداندا» جاتتى. وعان كىرۋگە از عانا ادامنىڭ رۇقساتى بار ەدى.

جازۋشىنىڭ ۇلى ءدىني ويلارىن تانىعان ادام­دار­دىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا كەڭەستىك حالىق كوميسسارياتى 1924 جىلى تولستويدىڭ كۇللى شىعار­ماسىن باسۋ جونىندە شەشىم قابىل­دادى. بۇل شارا 1950-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ازەر اياقتالدى. الايدا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ولار­دىڭ كەيبىرى قولعا تۇسپەيدى. سەبەبى، تيراجى ماردىمسىز - 5 مىڭنىڭ توڭىرەگىندە. سونىمەن قاتار، كىتاپحانا قورىندا بارلارى سانالى تۇردە «جارامسىز» دەپ تانىلىپ، جويىلعان.

ۇنسىزدىك پەن قاساقانا جاسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە تولستوي رەسەي مەن الەمگە بەيمالىم كۇيىندە قا­لىپ وتىر. قازىر تۇس-تۇستان رۋحاني قايتا جاڭعىرۋ قاجەتتىگى جونىندەگى اڭگىمە ەستىلىپ قالادى. بىراق تولستويدى ەسكە الاتىندار وتە از. ۇلى رۋحاني ۇستاز رەتىندە ول تۋراسىندا جەرىنە جەتكىزە ەش ايتىلمايدى. عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە شىركەۋ­دىڭ ۇستانىمى وزگەرمەگەن. «ل.تولستويدىڭ شىعار­ماشىلىعىنا بەرىلگەن جوعارى باعاعا قاراماي جانە ونىڭ ولگەنىنە 100 جىل تولسا دا جازۋشىدان پراۆوسلاۆ شىركەۋىنەن الاستالعان ايىبىن الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، تولستوي شىركەۋدەن ءوزىن ءوزى الاستاعان» دەيدى پاتريارح كەڭەسىنىڭ مادەنيەت جونىندەگى جاۋاپتى حاتشىسى، ارحيماندريت تيحون.

ادەبيەتتىڭ دىنگە ىقپالى

پراۆوسلاۆ ءدىنىن قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەندەر ل.تولستويدىڭ شىعارماشىلىعىن كەرى يتەرەدى. ولار ونىڭ كوپتەگەن يدەيالارىنىڭ ءبىرى - سوڭىرا شىركەۋدى قۋدالاۋشىلىققا دايەك بولدى دەپ ەسەپ­تەيدى. بىراق بۇل، ارينە، وتە قاراپايىم كوزقاراستى بىلدىرەدى. ول - ءبىلىمى تاياز، زايىرلى ءومىر مەن مادەنيەتتەن حابارى ماردىمسىز ادامدارعا ءتان.

ءبىر بويجەتكەن رۋحاني اكەسىنە اينالعان ءماس­كەۋلىك موناحتان «لەۆ تولستويدىڭ كىتابىن وقيىن با؟» دەپ سۇرايدى. جاۋاپ ءۇزىلدى-كەسىلدى بولعان: «تارتىنا تۇرىڭىز». سۆياششەننيك تولستويدىڭ كىتاپتارىن «ءدىن بۇزار» دەپ اتاعان. بۇل پىكىرگە تاڭىرقاعان قىز تانىسى ۆ.رەپينگە قامقور پىكىر ەستىسەم دەگەن ۇمىتپەن اقىل سۇراي حابارلاسادى.

«نە دەپ جاۋاپ بەرەتىنىمدى بىلمەسەم دە وعان تۇسىندىرۋگە تىرىستىم، - دەيدى پاريجدىك جازۋشى. - يلاناتىنىمىز بار نەمەسە قۇدايعا سەنۋدى ءوزىنىڭ پارىزى دەپ سانايتىندار بار، بىراق زايىرلى قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ءبىزدىڭ بارىمىزگە بەلگىلى ءبىر جاۋاپكەرشى­لىك جۇكتەلگەن. ءبىز ءوز زاما­نى­مىزدىڭ پەرزەنتى بولىپ قالۋىمىز ءتيىس، وتە تىك ايتىلعان جادىگوي جاۋىز­دىقتى ەستىمەگەندەي سىڭاي تانىتۋ كەرەك. ءدىن ءۇشىن قوعامدا ءومىر سۇرۋدەن باس تارتۋ، شىركەۋدىڭ مۇددەسىنەن شىقپاي نەمەسە شىركەۋ اكىمشىلىگىنىڭ تومەنگى زۆەنوسىندا كۇن كەشۋ - الدەبىر جابىق كلۋبتىڭ مۇشەسىنە ساي­لانعاندار ءۇشىن ارتىقشى­لىققا اينالماۋى ءتيىس».

الەم تۇتاس مويىنداعان ل.تولستويدى ورىستىڭ ۇلى اقىنى، دراماتۋرگ، پۋبليتسيست ا.بلوك وتە جوعارى باعالادى. ونىڭ «قايتا ءتىرىلۋ» رومانىن ءوتىپ بارا جاتقان جۇزجىلدىقتىڭ بولاشاققا ايتقان وسيەتى رەتىندە قاراپ، قابىلدادى. لەۆ-ۇستازدىڭ بۇل سوڭعى رومانىن وقىپ اسەرلەنگەنى سونداي، 1910 جىلعى 14 ماۋسىمدا «شويىن جولدا» («نا جەلەزنوي دوروگە») دەگەن ولەڭ جازدى.

«تولستوي ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنۋ كەرەك، وعان قارعىس ايتۋعا بولمايدى. «كۇناھاردى ءسۇي، بىراق ونىڭ كۇناسىن جەك كور». سوندىقتان ءارتۇرلى كۇناھاردى سۇيىسپەنشىلىكپەن قابىلدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءالى شىركەۋدەن ايني قويماعان ادام رەتىندە ەرتەدەگى تولستويدى، ونىڭ كوركەم شىعارمالارىن قابىلداۋعا بولادى. بىراق ودان كەيىنگى پالساپالىق جانە باسقا دا يدەيالارىن ومىردە ۇستانۋدىڭ قاجەتى شامالى».

ەپيسكوپتىڭ پايىمى - وسى. بىراق، اۋەلگىدە «ەگەر مەنىڭ الدىمدا لەۆ تولستوي وتىرسا، مۇمكىن مەن دە ءوز-ءوزىمدى ۇستاي الماس پا ەدىم...» دەپ، قۇداي جولىندا جۇرگەن ادامنىڭ مىنەزىنە سيىسپايتىن اشكەرە قۇلقىن كورسەتىپ قالادى... قالاي بولعاندا دا ادەبيەت پەن ءدىندى استاستىرعانىنا، ەكەۋىنە ورتاق يماندى ىزدەگەنىنە ءىشىڭ جىليدى. ەرىكسىز ءبىزدىڭ مولدالاردىڭ دا زەيىنى وسىنداي تەرەڭ بولسا دەپ ويلايسىڭ. قازاق ادەبيەتىنەن يسلام تۋرالى يىرىمدەردى تاۋىپ، ورنىمەن قاجەتىنە جاراتسا، قانەكەي...

شىركەۋگە قارسى ءىلىم

«تولستوي پاراقشالارىن» قۇراستىرۋ­شىلار­دىڭ ۇيعارىمى بويىنشا لەۆ-ۇستازدىڭ «ءتورت ءىنجىلدى اۋدارىپ جانە بىرىكتىرۋ» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جيناقتال­عان كۇيىندە باسىلعان. مۇنداعى تولستويدىڭ باستى جۇمىسى - تازالاۋ. ءىنجىل ءما­تىنىنىڭ تەرەڭىن اشا وتىرىپ، وعان ءدىني ۇعىم بەرمەيتىن، ناعىز ونەگەلى عۇرىپتىڭ ءتىرى ءتانىن كومەسكىلەندىرەتىن «ارام ءشوپتى» وتادى. سانانىڭ جەتە ۇعىنۋىنا جانە ەستۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن قوقىستاردان تازارتتى.

ي.گيوتە: «ىنجىلدەي جامان جازىلعان كىتاپتى ءبىل­­مەيمىن. ءدۇبارا، ءتىپتى پوەتيكادان جۇرداي اڭىز­دار­دان اياق العىسىز. عيبراتتى دۇنيەلەر وسى اڭىزدارمەن اجىراماستاي استاسقان. بۇل كىتاپ­پەن نە جاساي­تىنىڭدى بىلمەيسىڭ. ءويتىپ-ءبۇيتىپ ءارتۇرلى شىركەۋدىڭ بەرگەن تۇسىنىگىنەن وزگە، وعان تيەسىلى باسقاداي ءتۇسىن­دىرمە جوق. الايدا، تۇسىندىرۋلەردىڭ بارلىعى ماعىنا­سىز جانە كەرەعارلىقپەن ورىندالعان. سوندىق­تان كىم-كىمگە دە اۋەلدەن ەكى-اق جول ۇسىنى­لادى: ءمانسىز نارسەلەردىڭ ءبارىن لاقتىرىپ تاستايسىڭ نەمەسە ۇلا­عاتتى، ماڭىزدى دۇنيەلەرمەن قاتار، بارلىق ءدال­دۇ­رىش­تەردى قابىلدايسىڭ» دەگەن ەكەن.

قاسيەتتى جازبانى تازارتقان بۇل ەڭبەككە ادىلەتتى قاراۋ كەرەك. ءماسىحتىڭ نە ءۇشىن ومىرگە كەلگەنىن، ونى ويشىل ءارى ءومىر ۇستازى رەتىندە تەرەڭ تۇسىنگىڭ كەلسە - تولستويدىڭ اۋدارماسىن وقيسىز. كوپشىلىك جۇرت ءتارىزدى ەشتەمە تۇسىنبەي، ۋاقىتتى تەككە ولتىرگىڭ كەلسە - ۆيزانتيا ۋاقىتىنداعى ءىنجىلدى كوشىرىپ جاز­عان­داردى - جالپىعا بەلگىلى شىركەۋ اۋدارماسىن وقيسىز.

وي تەرەڭىن سىڭىرە تۇيسىنگەندەر - ادام ساناسىنا ءىلىمنىڭ ناعىز ءمانىن جەتكىزۋ جونىنەن تولستويدىڭ العاشقى جانە جالعىز ءىنجىلشى ەكەنىن تانيدى.

ۋاقىتتىڭ ۇجدانىنا اينالعان ۇلى جازۋشى ءىن­جىل­دى تۇپنۇسقادان، گرەك تىلىنەن اۋداردى. نە­عۇرلىم قيىن جانە ماڭىزدى تۇستاردا لاتىن اۋدارماسىنا (ۆۋلگاتا) جۇگىندى. ىنجىلدەگى كەي­بىر گرەك سوزدەرىنىڭ ءارتۇرلى تىلدەردە قالاي قولدا­نىل­عانىن مۇقيات قاراپ، نەمىس، فرانتسۋز، اعىل­شىن تىلدەرىندەگى بىرقاتار لەك­سي­­كوندارعا ءۇڭىلدى. قولجازبانىڭ شيمايلى نۇسقاسى­نان كورىنىپ تۇرعانىنداي، تولستوي 1866 جىلى باسىل­عان گرەك-نەمىس سوزدىگى W. رارەنى باسىم تۇردە پايدالانعان.

ۇستاز 1880 جىلعى قاراشانىڭ ورتاسىندا ن.ن.ستراحوۆقا «مەن بار كۇشىمدى سالىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن» دەپ جازدى. اتاقتى رومانشى گراف ل.تولستويدىڭ مۇلدە ادەتتەگىدەن بولەك، جاڭا شىعارماسى جونىندە قاۋاسەت ءباسپاسوز بەتىنە شىعىپ كەتىپ، جازۋشى وزىنە بەيمالىم ز.ي.ورازوۆا دەگەن ادامنىڭ ساۋالىن الادى. پەتەربوردان كەلگەن حاتقا ول 1881 جىلعى 27 تامىزدا: «ءيا، مەن ءوز تۇسىنىگىم بويىنشا نەگىزگى دەنى ءىنجىلدى باياندايتىن شىعارما جازدىم. بىراق ونى جاريالاعان جوقپىن» دەپ جاۋاپ قايىرادى.

1895 جىلى لوندوندا «ءتورت ءىنجىلدى اۋدارىپ جانە بىرىكتىرۋ» ەڭبەگىنىڭ 1-تومى اعىلشىن تىلىندە جارىق كوردى. سول جىلعى 27 ناۋرىزدا كىتاپتىڭ ءتارجىماشىسى د.كەنۆورتيعا لەۆ-ۇستاز: «كىتاپ ادەمى اۋدارىلىپ، باسىلىپ شىققان ەكەن. وقىدىم. بىراق، كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بار. قايتا جازسام مەن ونى جىبەرمەگەن بولار ەدىم. ايتكەنمەن ەندى تۇزەي المايمىن. باستى كەمشىلىك - باسى ارتىق فيلولوگيالىق تاپتىشتەۋ» دەپ، ءوز كىناراتىن كورە ءبىلدى.

د.كەنۆورتي بۇل حاتقا جاۋاپتى 1895 جىلعى 3 مامىردا جىبەرەدى. «ءىنجىل تۋرالى ءسىزدىڭ شىعارما­ڭىزعا سىنشىلار تاراپىنان كوڭىلدىڭ ماردىم­سىزدىعى تاڭ قالدىردى. شاماسى ولار، ونىڭ قاي تۇسىنان كەلەتىنىن بىلمەيدى. ول كوپ كىتاپتىڭ اراسىنا وزگە دۇنيەدەن اكەپ قويعانداي پايدا بولدى» دەپ ءتارجىماشى اعىنان جارىلادى. ويتەتىنى، ىنجىلگە الەم بويىنشا تۇڭعىش مارتە تىڭ كوز­قاراسپەن قاراعان لەۆ-ۇستاز ەدى. سول كىسىنىڭ ۇلان-عايىر ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا پراۆوسلاۆ ءدىنى العاش رەت عىلىمي تۇجىرىمداردىڭ تالقىسىنا ۇشىراپ، بۇقارانىڭ شىنتۋايتىنداعى يگىلىگىنە اينالا باستادى. تۋىندىعا ماتىندىك سوڭعى وزگەرتۋلەردى تولستوي 1907-1908 جىلدارى ەنگىزدى.

پەندە مەن پانتەيزم

«قۇداي دەگەنىمىز شەكسىز عالام (بوگ ەست نەوگرانيچەننوە ۆسە), ادام دەگەنىمىز ونىڭ شەكتەپ جا­راتقانى. قۇداي دەگەنىمىز شەكسىز عالام بولسا، ادام ءوزىن ونىڭ شەكتەۋلى بولشەگى رەتىندە سەزىنەدى. تەك قۇداي عانا اقيقاتتى ءومىر سۇرەدى، ادام ونىڭ زات تۇرعىسىندا، ۋاقىتتا جانە كەڭىستىكتە جا­راتقانى...»

بۇل جولداردى تولستوي ولەرىنىڭ الدىندا استاپوۆ ستانساسىندا قىزىنا ايتىپ وتىرىپ جاز­دىرعان.

- عالام سوزىندە قايشىلىق بار. ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كۇللى الەمدى العاننىڭ وزىندە، ءبىز قۇداي تۋرالى ول - عالام دەپ ايتا المايمىز. - ەپ.ۆاسيلي بىردەن كەسىمدى ۇيعارىم جاسايدى. - ەگەر تولستوي سولاي تۇسىنسە، ءوزى ءبىلسىن. مەنىڭ ويىمشا، ول مۇنى ءدال سولاي ءتۇسىندى. بۇل تۇرعىدا مىسال رەتىندە كەلتىرىلگەن تولستويدىڭ ءسوزى ناعىز مىلجىڭ فيلوسوفيالىق يدەيا، وندايدى «پانتەيزم» دەپ اتايدى.

ءدىنىمىزدىڭ نەگىزى - تەيزم. ءيا، قۇداي دەگەنىمىز عالام. ايتكەنمەن، ءبىزدىڭ الەمنىڭ كوزقاراسى بويىنشا ەمەس. مۇقىم دۇنيەنى جاراتۋشى قۇداي بار، ارينە. دەمەك، ونى عالام دەۋگە بولادى. الايدا، لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ ايتقانى ءتارىزدى مۇلدە ولاي ەمەس. عالام ءسوزىنىڭ استارىن ول كوزگە كورىنىپ تۇرعان اسپان­داعى بۇلت، جۇلدىزدار، اي مەن كۇن دەپ ۇعىنادى. كليمەنت ريمسكي «شىركەۋ - كۇن مەن ايدان بۇرىن جارالعان، شىركەۋ - قۇدايدىڭ، اۋليە ترويتسانىڭ، عالامنىڭ كورىنىسى، بىراق بارلىق نارسەنىڭ بەينەسى ەمەس» دەپ ءبىرىنشى عاسىردا-اق ايتقان».

«عالام» ءسوزىن اتى الەمگە ايگىلى جازۋشى بۇلت، جۇلدىز، اي، كۇن دەپ ۇعىنباعانى باستاۋىش مەكتەپتىڭ بالاسىنا دا ءمالىم نارسە. كەرىسىنشە، ناعىز «پانتەيزم» - ەپيسكوپتىڭ ءۋاجى ءتارىزدى.

ابىز ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارداعى تاريحى قايعىلى. تولستويدىڭ ۇيىنەن قاشۋى، ونىڭ پويىزدا ۇستاپ قالعان ناۋقاسى، شاموردينودا، سودان كەيىن استاپوۆتا توقتاۋى، سوندا دا ەڭ باستىسى - شىركەۋمەن مامىلەگە كەلۋگە ۇمتىلۋى (ۆ.رەپيننىڭ ويى), وسىنىڭ ءبارى كەز-كەلگەن رومانيست تاۋەكەلگە بارا بەرمەيتىن الدەبىر ويدان شىعارىلعان تاڭعالارلىق تراگەدياعا ۇقسايدى.

لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ شاموردينوداعى موناحينيا اپكەسىنە كەلگەنى ءمالىم. مىنا جالعان دۇنيەدەن وپا تاپپاي، جانى قىسىلعاندا تۋعان باۋىرىنا بارادى. سودان كەيىن وپتين جازىعىنا جاياۋ تارتادى. ەكى ارالىق جول جاقىن ەمەس ەدى. تولستوي وعان شارشاپ-شالدىعىپ جەتەدى دە سكيتتىڭ (موناحتار مەكەندەيتىن كىشكەنتاي موناستىر) تۇسىنا ءسال ايالداپ، ىلگەرى جۇرەدى. باياعى جاس كەزى ەمەس، ومىراۋىنداعى ساقالى جەلمەن جەلبىرەگەن اقسا­قال ابدەن قالجىراعانى راس.

وپتيندە سول زاماتىندا تولستويدىڭ موناس­تىر­عا «كەلىپ كەتكەنى» بەلگىلى بولدى. ونى كۇتتى. پوپتار قاۋىمى شىدامسىزدانا كۇتتى. بىراق، ابىز قايتىپ ورالمادى. ەكى الەمنىڭ اراسىنداعى الدەبىر بىتىسپەس كەلىسپەۋشىلىك كوزگە ۇرىپ تۇردى.

«استاپوۆقا جەتىپ پويىزدان تۇسكەننەن كەيىن لەۆ نيكولاەۆيچ وپتينگە جەدەلحات جونەلتىپ، يوسيف قاريانىڭ كەلۋىن وتىنەدى. بىراق يوسيف قاريا ءالسىز، ءتىپتى بولمەسىنەن شىعا الماي جاتقاندىقتان موناس­تىر­دىڭ اقساقالدار باۋىرلاستىعى كەڭەسى ۆارسونوفي يگۋمەندى (ەرلەر موناستىرىنىڭ باسقارۋشىسى) جىبەرۋگە ۇيعارىم جاسايدى. ۆارسونوفي موناحتىڭ استاپوۆقا كەلگەنىنىڭ راس ەكەنىن بىلەمىز» دەگەن دايەكتى ۆ.رەپين تىلىنە تيەك ەتەدى.

وقيعانىڭ نەگىزى استاپوۆتا ءتارتىپتىڭ ساقتا­لۋىن قاراعان روتميستر ساۆيتسكيدىڭ راپورتىندا دۇرىس باياندالعان. مالىمەت بويىنشا، ۆارسونوفي الەكساندرا لۆوۆناعا قىسقاشا حات (زاپيسكا) جازىپ، اكەسىمەن ءدىن تۋرالى ەشقانداي اڭگىمە قوزعامايتىنىن جانە تەك «تولستويدى كورىپ، وعان نيەتىن بىلدىرگىسى كەلەتىنىن» ەسكەرتەدى. يگۋمەن سونىمەن بىرگە ساۆيتسكيگە «ەگەر ول تولستويدان «وكىنەمىن» دەگەن ءبىر عانا ءسوز ەستىسە، ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىنىڭ كۇشىمەن ونى «جالعان ىلىمىنەن» باس تارتتى دەپ ساناپ، ءولىم اۋزىندا جاتقانىندا پراۆوسلاۆ رەتىندە دەم سالار ەدىم» دەپ ايتىپتى.

تولستويدىڭ ۇيدەن كەتۋى تۋرالى ماسەلەدە بۇكىل وتباسى سوفيا اندرەەۆنا جاعىنا شىقتى دەگەن بايلام بار. شىنتۋايتىندا تولستويدىڭ ومىرىندە ءوز شاڭىراعىنىڭ ۇلكەن ءمانى بار. جاعىمدى ما، جاعىمسىز با ونى ايىرۋ قيىن. ءوز وشاعىنىڭ ىقپالى، جاقىندارىمەن قارىم-قاتىناسى لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ سوڭعى شەشىمىندە دە كورىنىس تاپتى. بۇل تاقىرىپقا كوپتەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى. بىراق ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر.

ۇزاق جىلدار بويى اقش-تا تۇرعان تولس­توي­دىڭ قىزى، مارقۇم الەكساندرا لۆوۆنا - 1910 جىلعى قاراشادا اكە ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا استاپوۆتا، ونىڭ توسەگى جانىندا بولعان. ول ءولىم اۋزىندا جاتقان اكەسىنە وپتيندىك موناستىردان استاپوۆقا كەلگەن ۆارسونوفي قاريانى جىبەرمەي قويادى. شەشەسىن دە اكەسىنىڭ جانىنا جۋىتپايدى. ونىڭ بۇل ارەكەتى «بۇكىل وتباسى سوفيا اندرەەۆنا جاعىنا شىقتى» دەپ كەسىمدى ايتىلعان ءۋاجدى راستامايدى. الايدا، ەڭ ماڭىزدىسى: سۆياششەننيكپەن كەزدەسۋدەن تولستويدىڭ ءوزى باس تارتقان.

الەكساندرا لۆوۆنا: «اكەم مەن ءۇشىن - اسا قاسيەتتى. مەن ونىڭ قانداي ادام بولعانىن بىلە­مىن. ول تۋرالى ايتقاندارمەن ەشقاشان كەلىس­پەيمىن. جانە ەشقاشان دا ودان اينىمايمىن!» دەپ، ۇنەمى قايتالاۋدان جالىقپاعان. ءومى­رىنىڭ سوڭىنا دەيىن اكەسى ءۇشىن قاس­قايىپ قارسى تۇرعان، ول اكەسىن قورعادى جانە اكەسى ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنۋمەن وتكەن. اكەسىن شەكسىز جاقسى كورەتىن.

ابىز

ىزگىلىكتى عۇمىر كەشىپ، ۇمبەتىن يماندىلىققا باستاعان يسا پايعامبار ىلعي دا فاريسەيلەرمەن تەكە تىرەستى. ول ءوزىنىڭ ءىلىمىن ولاردىڭ زاڭىنا قارسى قويدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا وعان باس ءدىني قىزمەتكەرلەر مەن فاريسەيلەر پارىقسىز تۇردە تارپا باس سالىپ، كەرگىگە شەگەلەدى.

سونداي-اق، يسا «جاۋدان قورعانۋدىڭ قاجەتى جوق، قانداي جاعدايدا دا سوعىسپاۋ كەرەك» دەسە، شىركەۋ 1800 جىل بويى بۇعان قارسى نارسەنى ۋا­عىزداپ، قان توگىستى قۋاتتاپ كەلەدى. وسىنى كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىنەن وتكىزگەن ل.تولستوي حريستيان­دارعا، ونىڭ ىشىندە قانداس باۋىرلارىنا: «سىزدەر­گە «ءوزىڭنىڭ ورىسىڭدى ءسۇي، ءجويتتى، نەمىستى، فرانتسۋزدى جەك كور» دەپ ايتىلعان. ال مەن: «بوگدە حالىقتىڭ ادامدارىن ءسۇي، ولار ءتىپتى كۇش كورسەتسە دە جاقسىلىق جاسا. نەمىستەردە دە، ورىستاردا دا قۇداي - جالعىز جانە ەشكىمدى الالاماي جاقسى كورەدى; سەندەر دە ونىڭ تەڭدەي ۇلدارىسىڭدار، قۇداي سياقتى كۇللى جۇرتقا قايىرىمدى بولىڭدار دەيمىن» دەپ، وسيەت ايتقان. ءوز حالقى مەن بوگدەنىڭ اراسىن اشىپ، وزىنىكىن قورعاپ، بوتەنگە زالال كەلتىرۋ - ازازىلدىك ەكەنىن ابىز ۇعىندىرۋعا ۇمتىلدى.

الەكساندر بلوكتىڭ 1908 جىلعى قىركۇيەكتە «زولوتوە رۋنو» جۋرنالىندا «رەسەي ۇستىندەگى كۇن» («سولنتسە ناد روسسيەي») دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. ول وندا لەۆ تولستويدىڭ ادامزات ءۇشىن ورنى مەن ءمانىن جوعارى باعالايدى. «زاماناۋي ەۋروپاداعى ەڭ عالامات جانە جالعىز دانىشپان، رە­سەي­دىڭ اسا بيىك ماقتانىشى، ۇلى تازا­ل­ىق پەن قاسيەتتىلىكتىڭ جازۋشىسى - ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر سۇرەدى. لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي جەر باسىپ جۇرگە­نىندە ءبارى جاي عانا، تۇك ەمەس جانە قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق. ازىرشە كوزى ءتىرى، اقبوز اتىنىڭ سوڭىنان سۇيرەتى­ل­گەن سوقانىڭ ىزىمەن ونىڭ اتىزدا كەتىپ بارا جاتقانى، قۇدايعا شۇكىر، قاتەر­سىز، شىققا تولى تۇنىق تاڭدى ءبىلدى­رە­دى. تولستويدىڭ كەلە جاتقانى - كۇننىڭ كەلە جاتقانى. ال، ەگەر كۇن ۇياسىنا باتسا، تولستوي ولەدى، سوڭعى دانىشپاننان كوز جازامىز - وندا نە بولامىز؟ ءتاڭىر، لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي­دىڭ ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى ۇزاق عۇمىر كەشۋىن جازا گور. كۇللى زاماناۋي ورىس ازاماتى يدەياسىنىڭ، باعىتىنىڭ، ءدىنى­نىڭ، دەربەستىگىنىڭ، كاسىبىنىڭ ايىرما­شىلىعىنا قاراماي، انا سۇتىمەن قوسا از دا بولسا ونىڭ ۇلى ءومىر قۋاتىنان ءنار العانىن ول ءبىلسىن» - دەپ، الەكساندر كوكەيىندەگىسىن جايىپ سالادى.

لەۆ نيكولاەۆيچ ءوزى جازعان ءىن­جىلدىڭ نۇسقاسىندا يسا پايعامباردىڭ ارىزداسۋ ءسوزىن بىلاي كەلتىرەدى: «ەگەر قوعام سىزدەردى جەك كورسە وعان تاڭ قالما­ڭىز­دار، ول مەنىڭ ءىلىمىمدى جەك كورەدى. ەگەر سىزدەر قوعام­مەن بىرگە بول­ساڭىزدار، وندا ول سىزدەردى جاقسى كورگەن بولار ەدى. مەن سىزدەردى قوعام­نان ءبولىپ الدىم، سونىڭ ەسەسىنە ولار سىزدەردى جەك كورەدى. ەگەر مەنى قۋدا­لاسا، سىزدەردى دە قۋدالايدى. ولار بۇ­نىڭ ءبارىن ناعىز قۇدايدى بىلمەگەن­دىك­تەن جاساپ جاتىر. مەن ولارعا ءتۇ­سىن­دىرىپ باقتىم. ولار مەنىڭ ءومىرىمدى كوردى، مەنىڭ ءومىرىم ولاردىڭ قاتەلىك­تەرىن كورسەتىپ بەردى. وسىنىسى ءۇشىن ولار مەنى ودان بەتەر جەك كوردى».

ءدال وسىلاي لەۆ تولستويدىڭ ءومىرى مەن يدەيالارى كوپتەگەن پەندەنىڭ قاتە­لىك­تەرىن كورسەتىپ بەردى. ويتكەنى، ول - ادامزاتتىڭ ابىزى، تۇلعالاردىڭ تۇلعاسى، ۋاقىتتىڭ ۇجدانى ەدى...

تەولوگيا ءىلىمىن زەرتتەۋگە سانالى عۇمىرىن ارناعانىمەن، ول كىسىنىڭ يسلام تۋرالى جازبالارىن كەزدەستىرە المادىق. بالكىم، ۇشان-تەڭىز ەڭبە­گىنىڭ ءبارىن سارقىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەستىگىنەن دە شىعار. الايدا، شىندىعى - وسى. سوندىقتان «يسلامدى قابىلدادى» دەۋ - جاڭساقتىق. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى بار. بەلگىلى ءدىنتانۋشى، قۇران اۋدارماشىسى ۆالەريا پوروحوۆا  «ەگەمەن قازاقستانعا» (2010, 24 قاراشا) بەرگەن، كەيىننەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە دە جاريالانعان  سۇحباتىندا: «لەۆ تولستوي «مەنى ءدىن مۇسىلمان ساناڭىزدار» دەگەن ءسوزىن قۇراندى وقىعاننان كەيىن ايتقان. ۇلى جازۋشىنىڭ مۇسىلماندىق عۇرىپپەن جەرلەنگەنىن بىلەسىز عوي؟» دەيدى جۋرناليسكە. بۇل سوزدەرگە سۇحبات الۋشى جاقشا ىشىندە: «پاۆەل باسينسكيدىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «لەۆ تولستوي: «بەگستۆو يز رايا» كىتابىندا جازۋ­شىنىڭ جەر قوينىنا تاپسىرىلعان شاعىن سۋرەتتەگەن تۇستا «تەلو ل.ن. پولوجيلي ۆ دۋبوۆىي گروب، بەز كرەستا نا كرىشكە»، «تولستوگو حورونيلي، كاك ون ي زاۆەششال، «بەز تسەركوۆنوگو پەنيا، بەز لادانا»، بەز تورجەستۆەننىح رەچەي» دەگەن سويلەمدەر بار. بۇل قا­لامگەردىڭ حريستيان دىنىنە ساي جەرلەن­بە­گەنىن كور­سەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، مۇنى «مۇسىل­ماندىق عۇ­رىپ» دەۋ دە ونشا ءدال انىقتاما ەمەس سياقتى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.  تەگىندە اقيقات بەلورتادا جاتادى عوي، وسى ورايدا تولستوي ءبىر دىننەن كەتكەنىمەن، ءبىر دىنگە جەتپەگەن  دەگەن باعا دۇرىس بولاتىن سياقتى. بىراق، ءبىر نارسە - حاق، ول ءبىر قۇدايدى تانىپ، سوعان عانا ءمىناجات ەتۋگە شاقىرادى.

ءمارمار ۋنيۆەرسيتەتى تەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور رامازان ايۆاللىنىڭ «جيزن پروروكا مۋحاممەدا» دەگەن 2006 جىلعى ىستامبۇل قالاسىندا «Hakikat Kitabevi» باسپاسىنان جارىق كورگەن كىتابىندا «بىلا تولكو ودنا يستيننايا رەليگي يا پروروكا يبراحيما (اۆرااما، مير ەمۋ) - رەليگيا حانيف - رەليگيا ەدينوبوجيا. ي پرەدكي، دەد، وتەتس، مات ناشەگو ليۋبيموگو پروروكا مۋحاممەدا (الەيحيسسەليام) بىلي مۋسۋلمانامي، يح رەليگيا بىلا حانيف» دەپ جازادى.

ەندەشە، لەۆ نيكولاەۆيچتى مۇسىلمان دەۋگە تولىق يماندىق تۇرعىدان قاقىمىز بار. سونىمەن قاتار، ونىڭ ەڭ سوڭعى شىعارماسى - «قاجى مۇ­رات» حيكاياسى جازۋشىنىڭ ءجۇزىن قايدا بۇرعانىن ايگىلەپ تۇرعانداي.

ادىلبەك ىبىرايىمۇلى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى.

«ەگەمەن قازاقستان»، سارسەنبى، 29 اقپان، 2012