بۇگىندە قازاق قوعامىندا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى – «وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسى.

اتالعان زاڭ قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا 2020 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا تۇسكەن ەكەن. ول مىناداي قاعيداتتارعا نەگىزدەلەدى:

- ادام قۇقىقتارى جانە گەندەرلىك تەڭدىك سالاسىنداعى زاڭنامانى جانە حالىقارالىق ستاندارتتاردى ساقتاۋ;

- ادامعا كۇش قولدانۋعا جانە (نەمەسە) پسيحيكالىق زارداپ شەگۋىنە جول بەرمەۋ;

- وتباسىنى قولداۋ جانە ساقتاۋ;

- قۇپيالىلىق;

- ومىرلىك قيىن جاعدايدا جۇرگەن ءاربىر ادامعا جەكە قاراۋ;

- كەشەندىك پەن جۇيەلىلىك;

- وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسىنىڭ الدىن الۋ شارالارىنىڭ جازالاۋدان باسىمدىعى;

- ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قىسىم جاسايتىن جانە وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ىقپال ەتەتىن ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى بولعىزباۋ ت.ب;

قۇقىق قورعاۋشى باعيلا بالتاباەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل زاڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان وتباسىلىق بايلانىستاردىڭ قاسيەتتىلىگى، ۇلكەندەرگە قۇرمەت، بالالارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن قاستەرلى قارىم-قاتىناس سياقتى قۇندىلىقتارعا قاۋىپكە ءتوندىردى. سوندىقتان، ول اتالعان زاڭعا قارسى پەتيتسيا ۇيىمداستىرعان.

الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى دا بۇل زاڭنىڭ ءالى شيكى ەكەنىن العا تارتادى.

ازامات بيتان، جۋرناليست:

- اڭگىمە جوق! تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پروبلەماسى قازاقستاندا ابدەن ۋشىعىپ تۇر. ونى تەك زاڭ جوباسىمەن رەتتەي الامىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە بۇل ماسەلە ۇلكەن رەزونانس تۋدىرىپ جاتىر. ەلدىڭ ءبىر بولىگى زاڭ جوباسىن ماقۇلدايمىز دەسە، ءبىر بولىگى وعان قارسى. مەنىڭشە ءبولىنىپ، ارازداسىپ جاتقانشا، ورتاق ءبىر مامىلەگە كەلگەنىمىز ءجون.

قۇرمەتتى الەۋمەت!

سايلاۋ، ءمادي، جاڭا ۇكىمەت تاقىرىپتارى كوبىمىزدى الدەقايدا وزەكتى ماسەلەدەن بۇرىپ اكەتتى. ءيا، پاندەميا جاعدايى بىزدەگى وتباسى ينستيتۋتىنىڭ كۇيرەپ، شاتقاياقتاپ تۇرعانىن كورسەتتى. باق بەتتەرىندەگى جاڭالىقتار، كورشى ۇيلەردەگى ايقاي-شۋ، اۋىلدان كەلىپ جەتكەن قورقىنىشتى اڭگىمەلەر وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. بىراق!

ءوزىم جاڭىلىپ، كەيىن جۇرتتى شاتاستىرماس ءۇشىن، مەن “تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى” زاڭ جوباسىمەن تولىق تانىسىپ شىقتىم. 3 كۇن ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم:

- زاڭ جوباسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى بالا تاربيەسى، وتباسى، اۋلەتكە قاتىستى تانىم-تۇسىنىكتەرى مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن. ياعني ۇلتتىق پسيحولوگياسى، ءومىر ءسۇرۋ پرينتسىپتەرى مەن ۇلتتىق مەنتاليەتى قالىس قالعان;

- زاڭ جوباسى تۇرمىستىق پروبلەمالاردىڭ سەبەپتەرىمەن ەمەس، سالدارىمەن كۇرەسۋگە ارنالعانداي. ءبىز وتباسىنداعى كيكىلجىڭ نەدەن تۋادى، وعان نە تۇرتكى دەگەن ماسەلەلەردى العا تارتا وتىرىپ، كۇرەستى ەڭ ءبىرىنشى سول پروبلەمالاردان باستاۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ تومەن كۇن-كورىس دەڭگەيى، جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق، الكوگولدى ىشىمدىكتەر مەن ناركوتراپتىق زاتتارعا، قۇمار ويىندارعا تاۋەلدىلىكتىڭ زاردابى تالاي شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا نەگىزگى سەبەپ ەمەس پە؟! وسىنى بىلە تۇرا بيىلدان باستاپ وتاندىق تەلەارنالاردان سپيرتتىك ىشىمدىكتەردىڭ جارناماسىنا رۇقسات بەرەتىن قۇجاتتى دا ماقۇلداپ جىبەردىك. مۇنداي تەرىس يدەولوگيا تاۋەلسىزدىگى جوق ەلدەردىڭ ارنالارىنان كورسەتىلمەيدى. ەندى تورىڭىزدە وتىرىپ بالالارىڭىزبەن بىرگە اراق-شاراپتىڭ رەكلاماسىن كورەسىزدەر;

- اتالمىش زاڭ جوباسى تار پاتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وتباسىلاردان بالالاردى كۇشتەپ الىپ كەتۋگە رۇقسات بەرەدى. بۇل دا ءپىسىپ، جەتىلمەگەن تاراۋ. ءوز حالقىنا ءتيىمدى تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىن جاساي الماي وتىرعان جۇيەنىڭ زاردابىن قاراپايىم حالىق تارتپاۋى كەرەك. مۇگەدەك، كوپ بالالى وتباسىلارعا العاشقى جارناسىز پاتەر بەرەتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانسىن. سوندا عانا تالاپ ەتۋگە بولادى. ايتپەسە مىناۋ بارىپ تۇرعان قاراقشىلىق. بالاعا مەيلى ول قارا نان جەپ، قارا سۋ ءىشىپ وتىرسا دا ەشقاشان ەشكىم ءوز اتا-اناسىنداي مەيىرىمىن توگە المايدى;

- زاڭ جوباسى سوڭعى جىلدارى كوبەيىپ كەتكەن ءتۇرلى قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ مۇددەسىنە ارناپ جاسالعانداي اسەر قالدىردى. ال ونىڭ ارتىندا ميلليونداعان قارجى بار. ول ۇيىمدار قايدان كەلدى، قانداي ميسسيامەن ءجۇر، ونى باقىلاپ جاتقان كىم بار؟!

- اتالمىش زاڭ جوباسىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جىنىستىق كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەۋ تۋرالى دا جازىلعان. الداعى ۋاقىتتا ۆولەيبولشى قىز تۋرالى جاڭالىقتارمەن جىلاپ كورىسەتىن كۇن كەلە جاتىر. بۇل دا الاڭدايتىن جاعداي. وتكەن جىلى ەلىمىزدە جىنىس اۋىستىرۋعا رۇقسات بەرەتىن زاڭ ماقۇلدانىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، اتالمىش زاڭ جوباسى ۇلكەن ازعىندىقتىڭ ەسىگىن ايقارا اشايىن دەپ تۇرعانداي;

قۇرمەتتى ءماجىلىستىڭ جاڭارعان قۇرامى! قۇرمەتتى حالىق قالاۋلىلارى!

1. زاڭ جوباسىن جاساقتاۋعا قاتىسقان ارىپتەستەرىڭىزدى توقتاتىڭىزدار. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنە، ۇلتتىق سالت-ساناسىنا تەرىس كەلەتىن تاراۋلار قايتا قارالسىن;

2.ءسوزسىز، مەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ قانداي دا تۇرىنە بولسا دا قارسىمىن، وعان جول بەرىلمەۋى كەرەك! بىراق زاڭ جوباسىنا قاتىستى ەلدىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرى ەسكەرىلسىن. قاجەت بولسا، جۇمىس توبىنىڭ قۇرامى دا قايتا قارالسىن;

3. جۇمىس توبىنىڭ بارلىق ارەكەتتەرى باق-تا جاريالانسىن. ەلدەن ەشتەڭەنى جاسىرماۋدى تالاپ ەتەمىن;

4. قۇجاتتى دايىنداعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ اتى-جوندەرى باق-تا جاريا ەتىلسىن. زاڭ جوباسىنا قاتىستى بريفينگ جوسپارلانىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرسىن;

سايلاۋعا تۇسكەن پارتيالار!

حالىققا بەرگەن ۋادەلەرىڭىزدى ءىس جۇزىندە دالەلدەيتىن ۋاقىت كەلدى! ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاڭىزدار!

مۇرات باقتيارۇلى، قر سەنات دەپۋتاتى:

- قوعامدا «وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قاتىستى نارازىلىق پىكىرلەر كوپتەپ ايتىلۋدا. جاقىندا عانا وسى زاڭعا قاتىستى ءبىراز ماسەلەلەردى كوتەرىپ جۇرگەن ەكى ازاماتشامەن كەزدەستىم. پىكىر الماستىق. بۇل زاڭ قولدانىستا جۇرگەن زاڭ، وعان ەندى ەنگىزىلمەكشى تۇزەتۋلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەرىمىزگە قايشى كەلەتىن باپتار بار. پىكىر تالاس وسى وزگەرتۋلەر اراسىندا بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ ىشىندەگى كەيبىر كەيكىلجىڭدەردى شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ اقىلىنسىز ءوزىمىز-اق شەشىپ الامىز.

بىزدەر وتباسى زومبلىقتارىندا ورىن الاتىن سالدارمەن ەمەس، ونى تۋدىراتىن سەبەپتەرمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك. بۇل وتە اۋقىمدى ماسەلە. وتباسى قۇندىلىقتارى مەن ينستيتۋتىن بارىنشا نىعايتۋعا جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت. ولار: ازاماتتارىمىزدى جۇمىسپەن، پاتەرمەن قامتاماسسىز ەتۋ ارقىلى تۇرمىس جاعدايلارىن جاقسارتۋ، تۇلعا قالىپتاستىرۋشى ينستيتۋتتار( مەكتەپ، جوو، ۇيىمدار ت.ب.) تاربيە، وتباسىلىق قۇندىلىقتار سياقتى جۇمىستارىن بارىنشا جانداندىرۋدى قولعا الۋ.

كەلەسى اپتادا ءبىر توپ پارلامەنت مۇشەلەرى وسى زاڭعا قاتىستى قوعامدىق ۇيىمدار مەن بەلسەندى ازاماتتارمەن كەزدەسۋ وتكىزەدى. ەلىمىز مەن ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسىنەن ارتىق ەشنارسە جوق. سوندىقتان دا بىرلەسە وتىرىپ جۇمىس جاسايتىن بولامىز، دۇرىس شەشىمدەر قابىلداناتىنا سىزدەردى پارلامەنت مۇشەسى رەتىندە سەندىرگىم كەلەدى.

قاسىمحان بەگمانوۆ، اقىن: 

- وتباسى مەن بالا قۇقىقتارىنا بايلانىستى زاڭنىڭ جوباسى تالقىلانىپ جاتقانىنا دا ءبىراز ۋاقىت بولىپتى. قولىما تيگەن جوبانى مۇقيات وقىپ شىقتىم. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزبەن، سالت-داستۇرىمىزگە قايشى كەلەتىن باپتاردىڭ بار ەكەنىن جاسىرا المايمىن.

ايتالىق، «وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» دەگەن زاڭداعى 5 باپتىڭ 11 تارماقشاسىندا: «ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قىسىم جاسايتىن جانە وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ىقپال ەتەتىن ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى بولعىزباۋ»  دەپ جازىلعان. ەگەر وسى زاڭ بەكيتىن بولسا، بىرنەشە عاسىرلاردان بەرى يسلام جولىمەن سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ كەلە جاتقان ەر بالالارىن اتا-انالار سۇندەتكە وتىرعىزا الماۋى مۇمكىن. كوبىنەسە 3-5 جاس ارالىعىندا وتكىزىلەتىن بۇل ءراسىم وتباسىلىق زورلىق دەپ تابىلىپ، اكە-شەشەسى زاڭعا تارتىلۋى عاجاپ ەمەس. سوندا بۇعان كەلىسىپ وتىرا بەرۋ كەرەكپىز بە؟

بۇل تۋرالى قۇقىق قورعاۋشى باعيلا بالتاباەۆا دا ويىن اشىق ايتىپ وتكەن. راسىمەن دە، ءبىز ءوز حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بالا تاربيەلەۋدەگى ۇلى ۇستانىمدارىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. قانداي زاڭ جوباسى بولسا دا، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تامىردان اجىراماعانى ءجون.

ماسەلەن، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرىنە بالانىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»  زاڭنىڭ 24 بابىنداعى «اتا-اناسىنىڭ بالانى تاربيەلەۋ، كۇتىپ-باعۋ جانە اسىراۋ جونىندەگى مىندەتى» دەگەن 3 تاراۋشاسىندا: «12 جاسقا تولماعان بالالاردى قاراۋسىز (ونىڭ ىشىندە كوشەدە، ۇيدە، كولىك قۇرالىنىڭ سالونىندا) 14 جاسقا تولماعانداردى جاپپاي شومىلۋ ورىندارىندا قالدىرماۋ» دەپ كورسەتىلگەن.

سوندا اتا-انالار جۇمىس ىستەمەي، ەستيار بالالارىنىڭ جانىندا كۇزەتىپ وتىرۋ كەرەك پە؟ بالانىڭ قۇقىعىن ارتتىرىپ، اتا-انانىڭ سالماعىن تومەندەتۋگە جول بەرىلمەگەن ءجون. ويتكەنى قازىرگى كوپتەگەن بالالاردىڭ پسيحولوگياسى وزگەرىپ كەتكەن. قولدارىنا ءبىر-ءبىر سوتكا ۇستاپ العان بالالار اتا-اناسىن تىڭدامايدى.

وسى جوبانى پيلوتتىق رەجيمدە سىناپ كورمەكشى بولىپ تۇركىستان وبلىسىنا ەنگىزگەن ەكەن. جۋىردا مەكتەپتە وقيتىن وقۋشى قىزعا اناسى «ساباعىڭدى وقى» دەپ ەسكەرتۋ جاساسا، قىز شۇعىل 111-گە زۆونداپ، سوتقا شاعىم تۇسىرگەن. سول ساتتە زاڭ وكىلدەرى كەلىپ قىزدى اناسىنان ءبولىپ، ون شاقتى كۇن بولەك ارنايى ورىندا ۇستاعان. ءبىر-بىرىمەن سويلەسۋلەرىنە قاتاڭ تيىم سالعان. ۇزاق سارساڭعا تۇسكەن شەشەسى قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ كومەگىمەن قىزىن زورعا قايتارعانى ينتەرنەتتە ءجۇر. سوندىقتان، بالانىڭ ايتقانىمەن جۇرە بەرسەك، ۇل-قىزىمىز قايدا بارادى؟

دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz