اشىق قوعامدا ارالاس نەكە بولماي تۇرمايدى. بىراق ارالاس نەكە قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە پايدالى ما، الدە زياندى ما؟ ارالاس نەكەنىڭ سالدارىنان از ۇلتتار ازۋلى ۇلتتاردىڭ قۇشاعىنا  جۇتىلىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن سياقتى. وعان تاريح كۋا.

1940 جىلى كەڭەس وداعى قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130 ۇلتقا زەرتتەۋ جۇرگىزىپتى. ورىستارمەن ۇيلەنگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى قانشا ەكەن دەپ، ساناپ كەپ جىبەرگەندە، ءبىرىنشى ورىنعا لاتۆيا سەكىرىپ شىققان دا، ەكىنشى ورىندى قازاقستان يەلەنىپتى. ەكىنشى ورىندى مىسە تۇتپاعان ەل بيلىگىندەگى جاعىمپاز ازاماتتاردىڭ سول كەزدە  قۋانىشتان بوركى قازانداي بولىپ، بىرەر جىلدا لاتۆيانى باسىپ وزۋعا ۋادە بەرىپتى.

1950 جىلدارى تىڭ يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن قىلمىس الەمىنىڭ اپەرباقان ۇرداجىقتارى كەلگەن سوڭ، ارالاس نەكەنىڭ سانى كۇرت وسكەن. 1940 جىلدارى 15% شاماسىندا بولسا، 1950 جىلدارى 23% قۇراعان. 1980 جىلى ءاربىر بەسىنشى قازاق ارالاس نەكە قۇرىپتى.

ونىڭ سىرتىندا ورىستان قاتىن العان قازاققا كورسەتىلگەن جەڭىلدىكتەر بولىپتى: تەگىن پاتەرلى بولۋ، قىزمەتىن ءوسىرۋ، جالاقىسىن جوعارىلاتۋ جانە دەمالىس ورىندارىنا جىبەرۋ سياقتى.

اشىق قوعامدا ارالاس نەكە بولماي تۇرمايدى. بىراق ارالاس نەكە قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە پايدالى ما، الدە زياندى ما؟ ارالاس نەكەنىڭ سالدارىنان از ۇلتتار ازۋلى ۇلتتاردىڭ قۇشاعىنا  جۇتىلىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن سياقتى. وعان تاريح كۋا.

1940 جىلى كەڭەس وداعى قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130 ۇلتقا زەرتتەۋ جۇرگىزىپتى. ورىستارمەن ۇيلەنگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى قانشا ەكەن دەپ، ساناپ كەپ جىبەرگەندە، ءبىرىنشى ورىنعا لاتۆيا سەكىرىپ شىققان دا، ەكىنشى ورىندى قازاقستان يەلەنىپتى. ەكىنشى ورىندى مىسە تۇتپاعان ەل بيلىگىندەگى جاعىمپاز ازاماتتاردىڭ سول كەزدە  قۋانىشتان بوركى قازانداي بولىپ، بىرەر جىلدا لاتۆيانى باسىپ وزۋعا ۋادە بەرىپتى.

1950 جىلدارى تىڭ يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن قىلمىس الەمىنىڭ اپەرباقان ۇرداجىقتارى كەلگەن سوڭ، ارالاس نەكەنىڭ سانى كۇرت وسكەن. 1940 جىلدارى 15% شاماسىندا بولسا، 1950 جىلدارى 23% قۇراعان. 1980 جىلى ءاربىر بەسىنشى قازاق ارالاس نەكە قۇرىپتى.

ونىڭ سىرتىندا ورىستان قاتىن العان قازاققا كورسەتىلگەن جەڭىلدىكتەر بولىپتى: تەگىن پاتەرلى بولۋ، قىزمەتىن ءوسىرۋ، جالاقىسىن جوعارىلاتۋ جانە دەمالىس ورىندارىنا جىبەرۋ سياقتى.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جىلىنا شامامەن 100 مىڭ نەكە قيىلادى. وسىنىڭ 20% نەمەسە 20 مىڭى ارالاس نەكە ەكەن. قۇداي بۇيىرتسا، كەشىكپەي كەڭەس كەزىندەگى مەجەگە جەتىپ جىعىلاتىن ءتۇرىمىز بار. كەيبىر قوعامدىق ۇيىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراساق، 18-20 جاستاعى قازاق قىزدارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى شەتەلدىك جىگىتكە كۇيەۋگە شىققىسى كەلەدى. تەك استانانىڭ وزىندە قۇرىلىستا جۇرگەن تۇرىكتەردىڭ بەلىنەن تامعان «جيەندەر» جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ سانالادى. تۇرىكتەر مەن قىتايلارعا توقالدىققا ءتيىپ كەتىپ، باسى سىيماي، قايتىپ كەلىپ جاتقان قارىنداستار قانشاما.

2007 جىلى استانا قالاسىندا ازاماتتىعى جوق تۇلعالارمەن 36 نەكە قيىلسا، 2009 جىلى 48 نەكە، 2010 جىلى 55 نەكە تىركەلگەن. بۇل سان جىل سايىن ءوسۋ ۇستىندە. تاياۋدا استانا قالاسىنىڭ ايگىلى رەسپۋبليكا داڭعىلى كوشەسىن بويلاپ كەلە جاتقانمىن، قارسى الدىمنان افروامەريكاندىقتىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ ەكى جاپ-جاس قازاق قىزى كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ارى قاراي جۇرە الماي، تۇرىپ قالىپپىن. جۇرەگىم اۋناپ، تۋلاپ نامىستان ءولىپ كەتە جازدادىم. « ءبىز بىتكەن ەكەنبىز»دەگەن وي كەلدى باسىما.

قۇداي قالاسىن، قالاماسىن ءناسىلى بولەك ەكى جىگىتتە كۇيەۋ بالا بولايىن دەپ تۇر. وزگە تۇگىل، ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر تۇركى تەكتەس باۋىرلارعا قيمايتىن قازاعىمنىڭ قىزى ەش ارلانباستان شەتەلدىكتىڭ جەتەگىنە كەتۋگە قۇمار. جاقسى تۇرمىس، جايلى توسەك وتاننان ارتىق بولعانى ما سوندا؟

شەتەلدىك ازاماتتار ەلىمىزدىڭ ەركەسى بولعان اياۋلى بويجەتكەندەردى باقىتتى ەتە الا ما؟ ۇلتى، ءتىلى، ءدىنى بولەك، ومىرلىك كوزقاراسى مەن جالپى بولمىسى باسقا ادامدار قالاي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرمەك؟ مەنىڭشە وتە قيىن.

1970 جىلدان باستاپ قىتايدا جۇرگىزىلگەن ادام ءوسىمىن شەكتەۋ تۋرالى ساياساتقا بايلانىستى ۇلتى قىتاي وتباسىعا ءبىر بالا، قىتاي ەمەستەرگە ەكى بالادان اسىرماۋدى زاڭداستىردى. وسىعان بايلانىستى قىتاي وتباسىلار ءبىر بالانىڭ ەر بالا بولعانىن قالادى.

جۇكتىلىك كەزىندە قۇرساقتاعى قىز بالا بولسا، اتا-اناسى ونى ومىرگە اكەلۋدەن باس تارتىپ، تۇسىك جاساتۋ كەڭ ەتەك العان. ءسويتىپ، سوڭعى جىلدارى ۇلداردىڭ سانى كۇرت وسكەن. قازىر 20-30 جاس شاماسىنداعى قىز-جىگىتتەر اراسىندا ۇلداردىڭ ۇلەس سالماعى 30 ميلليوننىڭ ۇستىندە ەكەن. بۇل سان 2015 جىلعا قاراي 90 ميلليونعا جەتەدى دەيدى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ. ەندى وسى 90 ميلليون قىتاي ەركەگى قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ قاتىنسىز جۇرە بەرە مە، -- ارينە جوق. ولار دا ايەل الىپ، بالالى بولۋدى قالايدى. قاتىندى قايدان تابادى دەيسىز عوي. ىرگەسىندە قازاقستان دەيتىن ەل بار، ۇلان بايتاق جەرى بار، وزگە دەسە ءتورىن ۇسىناتىن. وندا جانە قىز كوپ. ءبىر جىگىتكە سەگىز قىزدان كەلەدى. كىم كورىنگەنگە تيە بەرەدى، ءۇيى مەن اقشاسى بولسا بولدى، ۇلتتىق رۋحتان ادا ءوز تاريحىنان بەيحابار.

وتىرىك دەسەڭىز، بورات اتتى كەيىپكەرى بار اعىلشىن كينوسىن كورىڭىز. ءتىپتى، رەسەيلىك باسپاسوزدەردە تايگادا ورىس كەلىنشەكتەرىمەن وتاسىپ ۇلگەرگەن قىتايدىڭ قاراسى 80 مىڭعا جەتىپتى-مىس دەگەن اقپارات ءجۇر. بەيرەسمي مالىمەتتەر 30 مىڭنان استام قىتايلىق ازامات قازاقستانعا دا تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭگەنىن العا تارتادى. جۋىردا كورشى ەلدىڭ ينتەرنەت سايتتارىندا الداعى 20-30 جىلدا قازاقستاندا 20 ميلليون قىتايلىق مەكەندەيتىن بولادى دەگەن قورقىنىشتى  مالىمەت جاريالاندى.

باستاپقىداعى سۇراققا ورالايىق. سونىمەن، ارالاس نەكەنىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋىنىڭ سالدارىنان جەكە ۇلت نەمەسە ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ابدەن مۇمكىن. ونداي مىسالدار الەمدە كوپتەپ سانالادى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا يسپان وتارىنان ازات بولعان پەرۋ ەلىندە ءارتۇرلى ەتنيكالىق-الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولدى. ءبىرىنشىسى - پەرۋدىڭ تيتۋلدى حالقى كەچۋالار. بۇلار بارلىق حالىقتىڭ كوپ پايىزىن قۇرادى. ەكىنشىسى --وتارلاۋشى يسپاندىق كرەولدار. بارلىق بيلىك وسىلاردىڭ قولىندا بولدى. ءۇشىنشىسى -- پەرۋلىك پەن يسپاندىق ارالاس نەكەدەن تۋعان مەتيستەر.

تاۋەلسىزدىك العان سوڭ پەرۋدىڭ بايىرعى حالقى ءداستۇرلى ينك مەملەكەتى --ءتاۋانتينسۋيدى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ينك يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ يدەياسىن ۇسىندى. قىسقاسى بيلىكتەگى كرەولدار مەن حالىقتىڭ دەنىن قۇرايتىن كەچۋالار اراسىندا تارتىس پايدا بولدى. وسى تارتىستا ارالاس نەكەدەن تۋعاندار (بىزشە جيەندەر) وتارلاۋشى كرەولداردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى ( بىزدەگى ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ ورىستار جاعىنا شىعىپ كەتە بەرەتىنى سياقتى).

مەتيستەر يسپان ءتىلى ديالەكتىسىمەن سويلەسەدى. ولاردىڭ تەك تۇرمىسىندا، كيىمىندە، ءجۇرىس-تۇرىسىندا عانا ازداعان بايىرعى سيپاتتار بولدى. اقىرى بۇل مەتيستەر ءبارىن ىعىستىرىپ بيلىكتى قولىنا الدى. بۇلاردىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيگەنى سونشالىق قىتاي مەن ءۇندى ەلىنەن، كورشى لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنەن كەلىپ قونىستاعان قاۋىم مەتيستەردىڭ جاعىنا جىعىلدى. ولار مەتيستىڭ تىلىندە سويلەدى، سولاردىڭ مادەنيەتىن قابىلدادى.

شەتەلدىك الپاۋىتتار ارالاس نەكەدەن تۋعان تاسجۇرەك مەتيستەردى پەرۋ حالقىنىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ رۋحى دەپ كوتەرمەلەدى. اينالاسى ءجۇز جىلعا جەتپەي بايىرعى حالىق پەرۋاندار (كەچۋالار) جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتتى. قۇرىماۋعا بەت العاندارى الىس-شالعاي تاۋ-تاس، ورمان-توعايعا بارىپ تىعىلدى. قالالىق جەردەگىلەر وزدەرىن كەچۋالىقتارمىز دەپ ايتۋعا ارلاندى. مىنە، بۇتىندەي ءبىر مەملەكەتتىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي ءوربيدى. كەڭەس كەزىندە ورىستان قاتىن العان ارداگەر اعالاردىڭ بالالارى مەن جيەندەردىڭ 80%-ى قازىر قازاقستاندا تۇرمايدى. الدى امەريكا، كانادا، ودان قالدى ەۋروپا ەلدەرىندە. وقىعان ءبىلىمىن، ءوز قابىلەتىن باسقالار ءۇشىن جۇمساپ جاتىر. قىسقاسى، جيەندەردەن قايىر جوق. وسىندايدا بۇقار جىراۋدىڭ  «جىلقىدا  ءوت بولماس، جيەندە ەل بولماس» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ويعا ورالادى.

«اباي-اقپارات»