«ارىستانبابقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە» دەگەن حالىق ناقىلى بار. ارىستانباب - ازىرەتى سۇلتاننىڭ ۇستازى. سوندىقتان، تۇركىستانعا كەلگەندە ارىستانبابقا سوعىپ كەتۋ كەرەك. ال، بابتار بابى - ارىستانبابقا زياراتقا كەلگەندە، جاڭىل اپاعا امانداسىپ كەتۋگە تىرىسىڭىز دەيدى بىلەتىندەر. "نەگە؟" دەسەڭىز، ول كىسىدە بۇكىل تۇركىنىڭ ءپىرى - قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءمورى ساقتالعان.

«اللانىڭ قالاۋىمەن كەلگەن التايدىڭ ارعىنىمىن»

- جاڭىل اپا، ءسىز ءموردى ساقتاۋشى، كوزى ءتىرى تاريحي ادامسىز، اۋەلى اڭگىمەنى ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاساق.

- كوكشەتاۋدىڭ قازاعىمىن. اتباسار، قاراكولدەنبىز دەگەندى ۇلكەندەردەن تالاي ەسىتكەنمىن. سۇيەك بويىنشا التاي ارعىنىمىن. اكەم ءسۇيىنباي جانە دە وسى قوجا اۋلەتىنە كەلىن بولىپ ءتۇستىم... وتىرارداعى باسقا دا ارعىندار 1917 جىلى سارىارقاداعى تولقۋلارعا قاتىسىپ، سودان اۋىپ وسىندا كەلگەن. قازىرگى شىلىكتىڭ نەگىزىن سولار سالعان. ءوزىم وسىندا تۋعانمىن، وتىرارلىقپىن.

- اۋليەنىڭ ۇرپاعى ماماسادىق اقساقالمەن قالاي تاعدىر قوستىڭىز؟

«ارىستانبابقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە» دەگەن حالىق ناقىلى بار. ارىستانباب - ازىرەتى سۇلتاننىڭ ۇستازى. سوندىقتان، تۇركىستانعا كەلگەندە ارىستانبابقا سوعىپ كەتۋ كەرەك. ال، بابتار بابى - ارىستانبابقا زياراتقا كەلگەندە، جاڭىل اپاعا امانداسىپ كەتۋگە تىرىسىڭىز دەيدى بىلەتىندەر. "نەگە؟" دەسەڭىز، ول كىسىدە بۇكىل تۇركىنىڭ ءپىرى - قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءمورى ساقتالعان.

«اللانىڭ قالاۋىمەن كەلگەن التايدىڭ ارعىنىمىن»

- جاڭىل اپا، ءسىز ءموردى ساقتاۋشى، كوزى ءتىرى تاريحي ادامسىز، اۋەلى اڭگىمەنى ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاساق.

- كوكشەتاۋدىڭ قازاعىمىن. اتباسار، قاراكولدەنبىز دەگەندى ۇلكەندەردەن تالاي ەسىتكەنمىن. سۇيەك بويىنشا التاي ارعىنىمىن. اكەم ءسۇيىنباي جانە دە وسى قوجا اۋلەتىنە كەلىن بولىپ ءتۇستىم... وتىرارداعى باسقا دا ارعىندار 1917 جىلى سارىارقاداعى تولقۋلارعا قاتىسىپ، سودان اۋىپ وسىندا كەلگەن. قازىرگى شىلىكتىڭ نەگىزىن سولار سالعان. ءوزىم وسىندا تۋعانمىن، وتىرارلىقپىن.

- اۋليەنىڭ ۇرپاعى ماماسادىق اقساقالمەن قالاي تاعدىر قوستىڭىز؟

- 1941 جىلى سوعىس باستالعاندا تەمىر اۋىلىندا تەلوپونشى بولىپ جۇمىس ىستەي باستادىم. وندا جاسىم 12-دە بولاتىن. 1945 جىلى تاعدىردىڭ جازۋىمەن شەرىمبەت ازدەر تەگى، باباحان قارى ۇرقى ماماسادىققا باسىمدى بايلادىم. ول كەزدە دە سول قىزمەتتى جاساپ ءجۇر ەدىم. سوعىستىڭ باستالۋىن دا، ءبىتۋىن دە اۋدانعا ءوزىم حابارلادىم. اقساقال سەيىتقوجادان تارايتىن. مەن وسىنى بىلەمىن. ارعى-بەرگىسىنەن ونشا حابارىم جوق.

- قوجا دەمەكشى، قوجالىق ءسىزدىڭ جاس كەزىڭىزدە بەتكە شىركەۋ بولدى ەمەس پە؟ قىزىلدار «قوجا مەن مولدانى، قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ ۇرانداتىپ ەدى...

- قوجامىن دەپ ايتۋ بۇگىنگىگە وڭاي عوي. ول زاماندا وڭاي بولمادى. ءتىپتى، ءبىر قىزىمنىڭ «نەگە قوجاعا ءتيدىڭ؟» دەپ جىلاعانى بار. ول شاقتا ءبىزدى «دۋانا قوجا» دەپ ءبىر ەلسىز-جەرسىز، كەم جۇرتشا كەمسىتەتىن.

«ءموردى استانانىڭ باس مەشىتى دە سۇراتىپ جاتىر»

- اپا، بىزگە ەندى وسى نارىمبەتوۆتار اۋلەتىنىڭ اتادان بالاعا ميراس بولىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ جەتكەن جادىگەرى، قاسيەتتى ءمور تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. اۋليەلەردىڭ كوزىندەي دۇنيە ايەل دە بولساڭىز، باسقا ەمەس، ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قالاي ءتۇستى؟

- مەن بۇل شاڭىراققا كەلىن بولىپ تۇسكەننەن 5 جىل وتكەننەن كەيىن باباحان اتام 2 قۇران كىتاپپەن بىرگە وسى ءموردى قولىما بەرىپ: «ەشكىمگە بەرمە، قىزىلدار ءبارىن قۇرتادى»، - دەدى. زايىبىما اماناتتاماعانى، ونىڭ وكىمەتتىڭ جۇمىسىن اتقاراتىندىعىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرگەنىنەن تۋىنداسا كەرەك.

- جۇرت بۇل ءموردىڭ قاسيەتى ەرەكشە دەيدى. «جولىڭ وڭعارىلادى، كەلەشەكتە اسىعىڭ الشىسىنان تۇسەتىن بولادى» دەسەدى. ءوزىڭىزدىڭ يەلىك ەتكەن عۇمىرىڭىزدا ءموردىڭ قانداي دا ءبىر قاسيەتىنە كۋا بولا الدىڭىز با؟

- ونداي جولى وڭعارىلىپ كەتىپ جاتقاندار كوپ. كوبىسى «اپا، ءسىزدىڭ باتاڭىزدان كەيىن تاسىم ورگە دومالاي باستادى» دەپ راحمەتىن ايتىپ، كەلىپ جاتادى. پاتشامىزدىڭ قىزى داريعادان باستاپ، بىرنەشە بەلگىلى ازاماتقا دەيىن الدىمنان وتكەن. كۇنى كەشە ءبىر بالا كەلىپ «ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا جولىم وڭعارىلا باستادى، شىعىس قازاقستاندا بەلدى قىزمەتكە تۇردىم» دەپ، قازاقى ويۋمەن كومكەرىلگەن مورىمە سونداي شاپ-شاق ادەمى قاپ سىيلاپ كەتتى. ولاردىڭ قايسى ءبىرىن ايتا بەرەرسىڭ. ءبارى وسى ءموردىڭ قاسيەتى دە...

- ەستە قالارلىقتاي ءبىر كەرەمەتىن ايتساڭىز...

- كەرەمەت دەۋگە ارتىعىراق بولار. باياعىدا ءبىر قىزىقتىڭ بولعانى بار. 1969 جىلدىڭ قىسى قاتتى بولىپ، سۋ تاسقىنىنا ۇلاستى. ءبىزدىڭ ءۇي ول كەزدە ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەدى. شاڭىراعىمىزدى سۋ الاتىن حالگە جەتتى. ءمىليسالار (ميليتسيا) كوپ ادامدى قاۋىپسىز جەرگە الىپ كەتىپ جاتقاندا، مەنى قوسقاندا ءمانزۋرا دەگەن اپا ەكەۋمىز عانا سول ماڭدا اينالشىقتاپ كەشكە دەيىن جۇردىك. ءمىليسالاردىڭ ءبىرى تۇرتىنەكتەگەن ءبىزدى كورىپ: «التىن كومدىڭ بە، اقشاڭ بار ما؟» - دەپ زىركىلدەپ قۋدى. ءجۇرىسىمىزدىڭ ءمانى جايدان جاي ەمەس، ۇيدە، جۇكتىڭ استىندا كيىكتىڭ تەرىسىنە وراتىپ باباحان اتا كومدىرگەن وسى قازىرگى قولىمداعى ءمور بولاتىن. سودان الىبەك ماسانوۆ دەگەن اۋىلداسىمىز «قايت، بالەگە قالاسىڭ» دەپ الىپ كەتتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ەرتەڭىنە ول جەرگە قايتا بارساق، سول ايماقتاعى 500 ۇيدەن سۋ الماعان، قۇلاماعان جالعىز ءبىزدىڭ ءۇي عانا. قالعاندارى بىت-شىت، جەرمەن-جەكسەن بولعان. كەيىن ەستىدىك، وبكومنىڭ حاتشىسى تاشەنوۆ ۆەرتولەتپەن ۇشىپ بارا جاتىپ، سۋعا جاۋلانعان الىپ كەڭىستىكتەگى قالقايعان جالعىز تامدى كورىپ، تاڭ قالىپ: «مىناۋ نە؟» دەپتى. جانىنداعىلار: «بۇل جەرگە ءبىر قوجا كىتاپ كومگەن» دەيدى. ءسويتىپ، جوعارىداعى باسشىلاردىڭ پارمەنىمەن ءبىرىنشى ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ شاڭىراعى ەلدەن بۇرىن كوتەرىلىپ، وسى اۋماقتا ءبىرىنشى رەت شيپىرمەن شاتىرلاندى.

- اپا، ءسىز بۇل ءموردى كورىنگەنگە باسىپ بەرە بەرمەيتىن كورىنەسىز. مۇنىڭ سىرى نەدە؟

- ەندى شە؟!. ارىستانباب باسىندا قالقايىپ ارەڭ جۇرگەن كەمپىردى ءبىر سوعىپ، الىپ كەتسە نە ىستەي الامىن. ونسىز دا «قالاعانىڭدى بەرەيىك، ءموردى بەر» دەپ جۇرگەندەر جەتەدى. ءتىپتى، استاناداعى باس مەشىتكە دە سۇراتىپ جاتىر. مەن بۇعان دەيىن تالاي دۇنيەنى مۇراجايعا تاپسىردىم. «زەرتتەيمىن، قارايمىن» دەپ الداپ الىپ كەتكەندەر دە بارشىلىق. قالعانى: وسى ءمور مەن ەكى قۇران كىتاپ، سوسىن ءبىر اساتاياق. سونداي-اق، ارىستانباب عيماراتىنىڭ 1911 جىلعى سىزبا جوسپارى دا بىزدە ساقتاۋلى. جالپى، ءموردى، پەيشەمبى، جۇما كۇندەرى عانا باسامىز. باسقاندا دا دارەتپەن. انشەيىن كۇندەرى باسسا، جاقسى تۇسپەيدى. بار قۇپيامىز وسى.

«ۇلكەندەر «كەپتەر بۇلكىلدەدى مە؟» دەپ سۇراساتىن»

- وتىراردىڭ تاريحى ارىستانباب كەسەنەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەسكىنىڭ كوزىسىز، اۋليەلەرگە قاتىستى جاستىق شاعىڭىزدان ءبىر ەستەلىك ايتا كەتسەڭىز.

- ول كەزدە اۋليە كەسەنەسى ماڭىندا تەرەڭ جەركەپە بار ەدى. ءاربىر 10-15 كۇندە سول جەرگە جان-جاقتان حالىق اعىلادى دا تۇرادى. كەڭەستىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان قىسىلتاياڭ شاق. ءبىز سەكىلدى كوكورىم جاستاردى اينالا شەڭبەرلەي قاراۋىل قويعىزىپ بارىپ قانا ۇلكەندەر جاعى زىكىرگە كىرىسەتىن. ەسىمدە قالعانى: سوناۋ تۇركىستاننان ءشاھىسلام دەگەن مولدامەن شەرىمبەت ءىنىسى ايتقوجالار كەلەتىن. سۇلەيمەن داموللا، ءالىم داموللا، جولداس قارى، ءۇباي دەگەندەرى بار ەدى. ءبارى جيىلىپ بولعاسىن «ءلا ءيلاھا يللاللا، گاۋھي تاۋھي ھايروللا، حاسبي راببي جالاللا» دەپ، ايقايلاپ باستارىن ەكى جاققا شۇلعىپ، «ھۋ، ھۋ، حاي» دەپ شۋلاساتىن. ءراسىم بىتكەسىن ءبىر-بىرىنەن: «كەپتەر بۇلكىلدەدى مە؟»، «بودەنە بۇلكىلدەدى مە؟» دەپ سۇرايدى. «بۇلكىلدەدى» دەگەنىنە: «جەتىلدىڭ» دەپ، ءماز بولىپ، سىرتقا شىعاراتىن. وندا ءالى بالامىز، «بۇلكىلدەدى» دەپ جۇرەكتىڭ ءلۇپ-ءلۇپ ەتىپ ءبىلىنۋىن ايتاتىنىن قايدان بىلەيىك. «بۇلكىلدەمەدى» دەگەنىنە قۇدايىم ساقتا، قاھارلانىپ: «و نادان، نادان!» دەپ ۇرىساتىن. وسىلايشا سول ءتۇنى-اق تاڭ اتپاي، سىبدىرىن دا سەزدىرمەي، ەشتەڭە بولماعانداي جان-جاققا بىتىراپ، اركىم ءوز جونىمەن كەتەتىن. كەيىن سول ۇلكەندەردىڭ كوزىنىڭ كەتىسىمەن بۇل ءۇردىس توقتاپ قالدى عوي.

-ەگەمەندىك العانعا دەيىن ارىستانباب كەسەنەسى كۇتۋسىز بولعانى ءمالىم. اۋليە شىراقشىلارىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە سىزدەر سول كەزدە نە ىستەدىڭىزدەر؟

- ءبىز شالىمىز ەكەۋىمىز العاش كەسەنەنىڭ ەسىگىن اشىپ، باسىنا كيىز ءۇي تىكتىك. قۇرىلىسقا قاراپ، باس-كوز بولۋعا تىرىستىق. قازىر عوي، ول جەرگە قوجايىن دا كوپ. سولاردىڭ ەشقايسىسى دا اۋليەنىڭ باسىن ءبىزدىڭ العاش قولعا العانىمىزدى مويىنداعىلارى كەلمەيدى.

«2000 جىلدان ءارى قاراي مۇسىلماندىق كىرەدى»

- باباحان قارى جونىندە بىرەر اۋىز ءسوز ايتا كەتسەڭىز. ويتكەنى ول ادام تۋرالى اڭىز كوپ ەكەن...

- ول كىسى قارى (قاري - قۇراندى جاتقا وقۋشى، -- اۆت.) بولعان. ءبىزدى ىلعي دا پارتياعا كىرمەۋگە ۋاعىزدايتىن. «پارتياعا كىرسەڭ كاپىرسىڭ، ويتكەنى وعان «قۇداي جوق» دەپ كىرەسىڭ» دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىن. باباحان اتا مەككەگە بارعان. كەزىندە سوۆەتتەن قاشىپ، وزبەكستاندا ءبىر قاپ كىتاپ كومىپ كەتكەن ەكەن. ول دا سول كۇيى تابىلمادى. سوندا تروتسكيدەن قاشىپ بارا جاتىپ وسى ءموردى كومدىرگەن ءوزى ەدى.

- وسى جەرگىلىكتى ەل اۋزىندا باباحان قارى ايتىپ كەتىپتى دەگەن ءسوز ەستىدىك. سونى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك.

- باباحان اتام ايتاتىن: «شاريعاتىم جەتىم قالىپ بارادى. ارعىن قىزىسىڭ، ۇعىپ ال. 2000 جىلعا شەيىن ءوزىمىزدىڭ مۇسىلمان تارتىسادى. 2000 جىلدان ءارى قاراي مۇسىلمان ءدىنى كىرەدى.

مۇسىلمانشىلىق جاقسى كەلە جاتىر. ادام-اتادان ارتىق ءبىر عالىم تۋدى. الايدا، ءبىزدىڭ قازاق ءار دىنگە كىرەدى. ورىس كىرمەيدى، بىزدەن كىرەدى. سونداي زامان كەلەدى. ءتاۋىپ، كورىپكەل كوبەيەدى. بىراق قۇدايدىڭ سۇيگەنى عانا وسى ءبىزدىڭ مۇحاممەد پايعامبار جولىن تاڭدايدى. «كاپىر تارتسا، مومىن ارالاس، مومىن تارتسا، كاپىر ارالاس، وقتاۋ-تاقتاي جيىلدى، ءنان شايام عانيبەت» دەيتىن. «كاپىرى دە، مومىنى دا وزىمىزدەن بولادى»، - دەيتىن. مەن سونداعى «ۇلكەن عالىم» دەگەنى وسى ءوزىمىزدىڭ پاتشامىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ پا دەيمىن، كىم بىلەدى؟! ايتەۋىر زامان استە-استە تۇزەلىپ كەلەدى ەمەس پە؟!

انىقتاما: ءموردىڭ ديامەترى - 11,5 سم. اعاشتان جاسالعان. بۇل ءمور زياراتشىلارعا تۇمار رەتىندە باسىلىپ بەرىپ وتىرعان. ءمور ورتاسىندا: «سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي»، اينالاسىنداعى جاپىراقتارعا وڭعا قاراي رەتىمەن:

شايقى احمەت راۆاندە

شايقى احمەت جامي

شايقى احمەت مارجان

شايقى احمەت كابير

شايقى احمەت اركام

شايقى احمەت ساححاك

شايقى احمەت حارب

شايقى احمەت ... (تولىق وقىلمايدى)

شايقى احمەت مارسال».

دەگەن سوزدەر جازىلعان (اۋدارعان: لەنينگرادتىق عالىم - ا.يۆانوۆ). بۇل ازىرەت سۇلتاننىڭ ەسىمى جازىلعان كونە مورلەردىڭ ىشىندە بىزگە جەتكەن جالعىز ۇلگىسى («ارىستانباب» كىتاپشاسىنان، 11بەت، الماتى «دەمەۋ» 1992 ج).

دەرەك:

ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ ىشىنە جەرلەنگەن لاشىنباب پەن قارعابابتىڭ قاسىندا ءۇشىنشى قابىر بار. ول -- شەرىمبەت ءاز قابىرى. جاڭىل اپا وسى كىندىكتەن تارايتىن شىراقشىلار اۋلەتىنىڭ كەلىنى. شەرىمبەت ازدەن نارىمبەت ءاز، ودان باباحان قارى، باباحان قارىدان - ماماسادىق. ال، جاڭىل اپا ماماسادىق اتانىڭ جۇبايى.

اڭگىمەلەسكەن

ابىلاي مامىرايحان

«اباي-اقپارات»