ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى ۇرپاقتىڭ رۋحاني (تۇلعالىق) بولمىسى تاريحتىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولعان. وسى سەبەپتەن تاريحتى ادامزات بالاسىنىڭ، ۇلتتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋداعى ۇرپاقتىڭ كەيىنگى بۋىنعا تابىستايتىن دۇنيەسىن تاريحي قۇندىلىق دەيمىز.

ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعانداي، «تاريحتىڭ سارىن جولى ەكىگە بولىنەدى: ءبىر بولەك تاريحتىڭ پايدالانعانى سوعىس ىستەرى... تاريحتىڭ ەكىنشى ءتۇرلىسىنىڭ پايدالانعانى – جۇرتتىڭ بولمىس-سالتى، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دارجەسى. بۇلاردىڭ ءبارى سول جۇرتتىڭ سول زامانداعى تىككەن ۇيىنەن، كيگەن كيىمىنەن، ۇستاعان اسپاپتارىنان، سوزدەرىنەن بىلىنەدى. انىق تاريح – وسى ەكىنشىسى. بۇعان جەم نارسەلەر (ماتەريال) جاقسى، شىن اقىندار شىعارعان، بۇزىلماعان جىرلاردا بولادى»[1. 302 ب.]. ءاربىر جاڭا ۋاقىت جاعدايىندا ورىن الىپ وتىرعان تاريحي وقيعالار نەگىزىندە دە دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. سونىڭ ىشىندە ەڭ كۇردەلىسى ۇرپاقتىڭ مادەنيەتىنە، ءتول بولمىسىنا قاراما-قارسى تاربيەلەنۋى. ۇلتتىق سانانىڭ مادەني قۇبىلىسقا اينالۋىندا كەرىسىنشە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن زارداپ اكەلەتىن نارسەلەرگە قارسى تۇرۋ بار. سانالى تۇردە بۇنداي قارسى تۇرۋدى حالىقتىڭ وزىندىك ساناسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ ايتۋعا بولادى. الاش زيالىلارى جازعانداي، «ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كەم، قور بولمايتىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى. قازاق ىشىندە ءار ءۇيدىڭ وتاعاسىسى، ءار اۋىلدىڭ اقساقالى تۇرعان ءبىر شەجىرە. بۇرىنعى وتكەن-كەتكەننەن ەستىگەن-بىلگەنى بولسا كەيىنگى جاستارعا سونىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرادى» [2.16-ب.]. تاريحتى جاسايتىن حالىق، حالىقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق تاريحىنىڭ (جاسامپازدىق قاسيەتتەرىنىڭ) نەگىزىندە ادامزات تاريحى قالىپتاسادى. ۋاقىت كەڭىستىگىندە ۇلتتىڭ تاريحىن قالىپتاستىراتىن، ونىڭ الەمدىك تاريحپەن بايلانىسۋىنا سەبەپكەر بولاتىن  تۇلعالار. 

ۇلتتىڭ تاريحىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى ونىڭ تۇلعالىق بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرىن نەگىزدەيدى. ۇلتتىڭ ءوزى جاساعان تاريحى ساقتالعان كەزدە ونىڭ فيلوسوفياسى، قوعامى دا دامىعان. تاريحتىڭ فيلوسوفياسىن ۇعىنۋدىڭ نەگىزىندە عانا تاريحتى ساقتاپ وتىراتىن ىستەر جالعاسادى. زاماننىڭ ىڭعايىن ەرتە تانيتىن، ۋاقىت ورىسىندە ورىن الىپ وتىرعان قۇبىلىستارعا توتەپ بەرۋگە ەرتە قامداناتىن قوعام تاريحي سانانىڭ ناتيجەسىندە عانا قالىپتاسقان. وسىعان بايلانىستى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بىلاي دەپ ايتىپ كەتكەن: «ۇلتىن شىن ءسۇيىپ، ايانباي قىزمەت قىلعان ازاماتى كوپ جۇرت كۇشتى، ونەرى، ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، كۇرەستە تەڭ ءتۇسىپ، باسقالارعا ءوزىن ەلەتىپ وتىر. ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى. 

كورشىمىز ورىستى الايىق. بۇلاردىڭ قارا حالقى نادان بولدى. وقىعانى ۇلت قامىن ويلاعان جوق، قىزىققا، شەنگە، دارەجەگە سالىنىپ، باس پايداسىنان وزگەنى ەسكەرگەن جوق. شەنەۋنىگى ءوزى قوجا، ءوزى تورە بولىپ، قارا حالىقتى مەنسىنبەدى، جان ەسەبىندە كورمەدى... قارا حالقى مەن وقىعانىنىڭ اراسىندا جاقىندىق بولمادى، ءبىرىن ءبىرى جەك كوردى. اقسۇيەك، دۆورياندار قارا حالىقپەن سۇيكەسۋدى  بويىنا قورلىق، نامىس كوردى. ەكىنشى جاعىنان ارىس پاتشاسىن قۇدايدان جامان اسپەتتەپ، كوككە كوتەردى. يمەندى، قورىقتى، پاتشادان كۇشتى ءامىر يەسى بار دەپ ويلاعان جوق. پاتشانى شىرعالاعان وڭكەي اقسۇيەك، شەنەۋنىكتەر پاتشانى قارا حالىقتان الىستاتپاسا، جاقىنداتۋعا سەبەپشى بولعان جوق. قارا حالىق قورلىقتا، قىسىمشىلدىقتا ءجۇرىپ جاتتى...» [3. 3-ب.]. الەمدە ورىن الىپ وتىرعان قۇبىلىستارعا توتەپ بەرۋدىڭ بىرعانا جولى قوعامنىڭ مادەنيەتكە يە بولۋىندا. بۇنداي ءداستۇر رۋحى بيىك، وي ءورىسى جوعارى ورتانى قالىپتاستىرۋدان كورىنەدى. بارلىق ماسەلە تاريحي ساناعا، تاريحتى بىلۋگە، ونىڭ فەنومەندەرىن دۇرىس ۇعىنۋعا قاتىستى. تاريحتىڭ قابىرعاسىن قالايتىن حالىقتىڭ ءوزى بولعاندىقتان، كەز كەلگەن اقىل-پاراسات يەسى ونىڭ بىرىكتىرۋشى بولشەگى سياقتى. ويتكەنى تاريح تەرەڭنەن ويلاۋدى تالاپ ەتەدى. «ەگەر جۇرت، جۇرتتىقتى ويلاسا،- دەگەن  مىرجاقىپ دۋلاتوۆ - پارتياسىن، تىم بولماسا، ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، بىرلىك-بەرەكە قىلاتىن بولسا، الاش اتى بايگەدەن كەلمەي قالماس ەدى. جوق، جۇرتتىق دەگەن قۇر ءسوز بولىپ، اركىم بەتىمەن جايىلىپ، «باققا تالاسىپ»، باياعى يۆانعا شاۋىپ باراتىن بولسا، الاش تىلەگىنە قارسى بولدى دەگەن وسى»[2. 441-ب.]. قوعامنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيگە يە بولۋىنا باس بولاتىن ينتەللەكتۋالدار. ينتەلليگەنتسياسى بولماعان، ولار تاريحتى تولىق بىلمەگەن جەردە تاريحي شىندىق كەز كەلگەن ادامنىڭ تۇسىنىگىنە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. 

تاريحتى بۇرمالاۋ ۇلكەن قاتەلىك. كەيبىر ادام تاريحتىڭ رۋحىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ماقتانىنان ءارى اسىرا الماي، ساناسى (بار بىلگەنى) سونىمەن عانا شەكەلگەن بولسا الدىمەن ونىڭ زاردابىن قوعام تارتادى. سوندىقتان قوعامعا، ونىڭ قۇندىلىقتارىنا جاۋاپتى ادامدار، سونىڭ ىشىندە عالىمدار مىندەتىن دۇرىس اتقارۋى ءتيىس. «جۇرت بولۋداعى ماقسات وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن ادام بالاسىنا عانا ەمەس، كەيىنگى ءناسىل-ءناسىپ، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ كەم-قور بولماۋى ءۇشىن كەرەك زات. ءبىز باسىمىزعا تۇكەن تارشىلىقتى بۇرىنعى بابالارىمىزدان كورەتىن ەدىك. سولار ءبىزدىڭ قامىمىزدى جەگەن بولسا، ءبىز مۇنداي قورلىقتا، تارلىقتا جۇرمەس ەدىك دەۋشى ەدىك. كەيىنگى بۋىننىڭ اتا-باباسى وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن بىزدەر. ءبىز كەلەشەكتى ويلاماساق، كەيىنگى ءناسىلىمىز ءبىزدى قارعاماي ما، اللا قۇزىرىندا، تاريح الدىندا ءبىز جاۋاپكەر ەمەسپىز بە؟!...ءبىزدىڭ جۇرت وسىنى ويلاۋ كەرەك» – دەپ ايتىپ كەتكەن الاش زيالىلارى [2. 440-ب.]. ماسەلەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ارەكەتى كەلەشەك ۋاقىتقا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ادام تاريحىن دۇرىس بىلگەننەن ونى قۇرمەتتەي الادى. تاريحتى، ونى جاساۋشى تۇلعالاردى زەرتتەيتىن ادامداردى دا ۋاقىت ءوزى شىعارعان. بۇلاردىڭ ونەگەسى تاريحي سانا ماسەلەسىنە اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراۋدى جۇكتەيدى، سونىڭ مىندەتتەمەك. 

الاش زيالىلارى تاريحتى زەرتتەپ قانا قويعان جوق، قوعامىنا تاريحي سانانى جەتىلدىرۋدەگى ناعىز ۇلتتىق تاجىيبەلەردى كورسەتىپ كەتكەندىگى بەلگىلى. ماعجان جۇماباەۆ ايتقانداي، ۇلتتىڭ بولمىسى، ونىڭ ۇلكەن تاريحي مانگە اينالۋى، ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمى، زيالىلاردىڭ تاريحيلىق ءپرينتسيپى الدىمەنەن اتامەكەن، سونىڭ ىشىندە تاريحي جەر اتاۋلارىمەن دە تىعىز بايلانىستى. ەرلىك قانعا، توپىراققا عانا ەمەس ساناعا ءسىڭۋى كەرەك. بۇنى سانادان ءوشىرۋ، قۇر ۇرانعا، ماقتانعا اينالدىرۋ ادەپسىزدىك. سەبەبى تاريحتى جاساعان تۇلعالاردىڭ بىرعانا ارمانى، بىرعانا ماقساتى، بىرعانا ويى بولادى. ول تاۋەلسىزدىك، وسى جولدا ارقالاناتىن ۇلتتىڭ ابىرويى. ۇلتتىق نامىس تۋرالى ۇعىم عانا ولاردى بيىككە جەتەلەگەن. بيىككە جەتەلەۋدە ۋاقىتتىڭ ءوزى كىسىلىكتى سىنعا سالىپ وتىرادى. ال كىسىلىكتىڭ ەل تاريحىندا قالاتىن بيىك توبەسى بىرلىك، اۋىز بىرشىلىك. 

ءار ۇلتتىڭ تاريحى ادەمدىك تاريحتىڭ قىرلارىمەن بايلانىسىپ وتىرعانىمەن ونىڭ ءوز تابيعاتى، دەربەستىگى بار. ماسەلەن قازاقتىڭ تاريحى دەگەندە باتىرلىقتىڭ فەنومەنى ەسىمىزگە تۇسەدى. باتىرلارمەن قوسا حان دا، بي دە، جىراۋ دا، باي دا، ءدىني ادامدار دا باتىرلىق يەسى اتاندى. حالىقتىڭ الدىندا سەنىم مەن ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋ ءۇشىن باتىر بولۋ كەرەكتىگىن قوعام بولىپ ەسكەرگەن. وسىعان بايلانىستى تاريحتاعى ابىلايحاننىڭ تاعدىرىن ايتۋمىزعا بولادى. ابىلاي جاس بولسا دا ەرلىگىمەن حالىقتىڭ سەنىمىنە ەرتە بولەنگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. دىنىنە، دىلىنە بەرىك ادام بولعان. قۇدايشىلدىعى كۇشتى، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ ونىڭ تاعدىرىنان ءارى اسپاعان. ابىلاي ءۇشىن داۋلەتتە، بيلىكتە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتۋ بولدى. وسى جولدا ونىڭ ءوزى تالاي جورىقتاردا قازاق باتىرلارىن باستاپ ءجۇردى. 

ۇلت تۇلعالارىنىڭ ءداستۇرى تاريحي ۋاقىت كەڭىستىگىندە ورىن العانىمەن ولاردىڭ تاعىلىمى كەيىنگى ۋاقىتقا ۇلكەن تاجىريبە بولىپ قالادى. ناعىز ۇلت تۇلعالارىنىڭ تاجىريبەسىن يدەياعا اينالدىرىپ وتىرۋ قوعامنىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى. زەردەلى ورتا، ساۋاتتى ادامدار، تاجىريبەلى عالىمدار بولسا تاريح تاجىريبەسى يدەياعا انالعان. ماسەلەن ماعجان اقىن بىلاي دەگەن:

وتكەن كۇن تاڭ - تاماشا ەرتەگى عوي،

ەرلەرى ەرتەگىنىڭ ءورت ەدىعوي.

ايرىلىپ وي ەكپىندى ەرلەرىنەن

الاشتىڭ جانىندا اۋىر دەرت ەدى عوي.

سوناۋ دەرت تۇگەلىمەن اۋىپ ماعان،

داريعا، جۇرەگىمدى ورتەدى عوي!

ەر كورمەي، كوردەن باسقا، سۇر ءومىر دە

شەرلى جان شەرلى كەڭەس شەرتەدىعوي،

جادىراپ جانىم، شەرىم تارقار ەدى،

كەڭەسىم تىڭداۋشىعا سالا السا وي. 

كۇڭىرەنىپ ويلاعاندا الاش جايىن،

جانىمدى وراي بەرسە ۋلى ۋايىم.

كەۋدەمە كۇننىڭ نۇرى تولعانداي بوپ،

جىرلايمىن التى الاشتىڭ ابىلايىن [4. 245-ب.]

تاريحي سانا جەتىلۋى ءۇشىن تۇلعالاردىڭ ەرلىگى، ونى ساقتاپ وتىرۋداعى، جارىققا شىعارۋداعى شىنايى ەڭبەك باعالانۋى كەرەك. ۇلت زيالىلارىنىڭ، اسىرەسە ولاردىڭ داستۇرىمەن كەلە جاتقان تاجىريبەلى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە كوڭىل ءبولىنۋ قاجەت. تاريح بولمىسى نەمەسە ونى زەرتتەۋگە باعىتتالعان عىلىم، يدەيا بولسىن قازىرگى ۋاقىتتا زاڭمەن قورعالۋى كەرەك. كەز كەلگەن ادامنىڭ تاريحتى زەرتتەۋ ىسىنە ارالاسۋى تاريح پەن ۋاقىت اراسىن ءبولىپ تاستايدى، تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتپەك. تاريحتىڭ ءوزى ۋاقىتتىڭ جۇيەسىمەن كەلسە، ونى زەرتتەۋ ءۇشىن دە جۇيەلىلىك كەرەك. بۇنداي ەرەجە ورىن الماعان جەردە تاريحي سانانىڭ ورنىن توبىرلىق سانانىڭ باساتىنى انىق. 

ايتىپ وتكەندەي، كەز كەلگەن تاريحي تۇلعانىڭ فەنومەنىن الىپ قاراساق، ولاردىڭ يگىلىگىن بۇگىنگى ۇرپاق كورگەنىمەن وزدەرى كورمەيدى. تاريحتىڭ قيىن جەرى وسى، بولاشاق ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىككەن ادام ونىڭ يگىلىگىن كورمەيدى، ەڭبەكتى، ودان شىعاتىن ناتيجەنى بولاشاققا قالدىرىپ كەتەدى. قانشاما جاس تاريحتا تاۋەلسىزدىكتى ارمانداپ كەتتى. ولاردى جۇمىلدىرعان قازاق حاندارى دا پاراساتتى ويمەن ءوتتى. قازاق رۋحانياتىندا ءجيى ايتىلاتىن ابىلايدىڭ ارمانى بۇگىنگى ۋاقىتتان ءوز زامانىنداعى باتىرلارعا اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى جۇكتەيدى. 

حاننىڭ بيلىگى عانا ەمەس ۇلتقا ەرلىگى رۋح بەرگەن. بيلىك ەرلىكتەن تۋىنداسا ەل ءۇشىن ۇلكەن كۇش. سەبەبى ۋاقىتتىڭ ءوزى تۋعىزىپ وتىرعان (تاريح ساحىناسىنا شىعارعان) تۇلعالاردا ولاردى ەرلىككە جەتەلەپ وتىراتىن كۇش بار:

التى الاش ابىلايداي ارعىماعىن،

الاشتىڭ ارۋاعىنا پار قىلاتىن.

بەتىنە ابىلايداي ارداگەردىڭ 

كەلۋدى التى الاشقا ار قىلاتىن.

«بەتىنە كەلگەن جاندى سوعار كيە!» - 

دەپ جىراۋ، جاۋىرىنشىلار جار قىلاتىن[4.249-ب.].

ۇلتتىق رۋحتىڭ بيىك كورىنىسى تاريحي ۋاقىتتاعى تۇلعالاردىڭ ەرلىگىمەن قاتار، سول ەرلىك يەلەرىن تاربيەلەپ شىعارعان ۇلتتىڭ زەردەسى دە. قوعام ەرلىكتىڭ نەگىزىندە جاتقان قۇندىلىقتاردى تانۋعا، ۇعىنۋعا باعىت بەرگەن. تاريحي سانا بيىكتىگىمەن قاراساق، وقيعالاردىڭ اعى مەن قاراسىن اجىراتا بىلەتىن زەردە بار جەردە عانا كەز كەلگەن تاريحتىڭ شىندىعى، تاجىريبەلەر ۇرپاق ومىرىندە يدەياعا اينالىپ، قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. وسى سەبەپتەن قازاق باتىرلىقتىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە كوڭىل بولگەن. ويشىلداردىڭ دۇنيەلەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە الاش زيالىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرى، ۇعىمى  وسى شىندىقتى نەگىزدەيدى.  

تاريحي سانانىڭ جانە ۇلتتىق بولمىستىڭ رۋحاني وزەگى سانالاتىن فەنومەندەردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىراتىن زەردەنىڭ پايداسى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك تانىمىن دۇرىس باعىتقا بۇرىپ بىرەگەيلىكتى قامتاماسىز ەتۋىندە. ماسەلەن ابىلاي مەن كەنەسارى، وزگەدە الاش تۇلعالارى دەگەندە ەرلىكتىڭ حالىقتىڭ تاريحي ساناسىمەن بايلانىسىپ وتىراتىن رۋحى كوزگە تۇسەدى. بۇل جەردە ەرلىك دەگەنىمىز جەكەلەگەن ادامداردىڭ عانا ەمەس قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەڭە ءبىلۋى. ءوزىن جەڭە بىلگەن ادام وزگەنى دە جەڭە بىلەدى. ءوزىن جەڭۋدە كوزگە تۇسەتىن نەگىزگى نارسە اقىل-پاراساتتىلىق بولعان.

تاريحي ۋاقىتتا ءار ادام ۇلتتىڭ وكىلى، سول قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە ورىن الىپ وتىرعان وقيعالاردىڭ كۋاگەرى عانا ەمەس، ونى شەشۋگە، توقتاتۋعا اتسالۋشى دا. سول زاماندا ءومىر سۇرگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ (مەيلى ۇلكەن، مەيلى جاس بولسىن) ومىرگە اقىل كوزىمەن قاراعاندىعىن بايقايمىز. بۇلاي بولماعان بولسا ەرلىككە، تاربيەگە قاتىستى اتالى سوزدەر قالماعان بولار ەدى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز تاريحي ۋاقىتتا ونىڭ قيىنشىلىعىن بارلىق ادام باسىنان وتكىزدى، تۇلعالىق قۇندىلىقتار (جەر، ءتىل، ءدىن، تاربيە، ءبىلىم) مەن كىسىلىك قاسيەتتەر قاتار سارالاندى، ۇرپاق، وتباسى، بەيبىت ءومىردى قادىرلەگەن، ونىڭ ءمانىسىن ءبىلدى. تاريح كەز كەلگەن ادام ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيتىن قۇنىلىق رەتىندە قالۋى ءتيىس. بۇعان تىكەلەي ىقپال ەتەتىن مەملەكەت پەن عالىمدار. عىلىمنىڭ بەدەلى جوعارى بولعان سايىن تاريحتىڭ دا بەدەلى جوعارىلاي تۇسەدى. ياعني كەز كەلگەن تاريحي ۋاقىت جاعدايىنداعى قۇبىلىستاردى سەزىممەن قابىلداۋدان كورى اقىلمەن ۇعىناتىن، ودان تاجىريبە الاتىن ورتا قالىپتاسادى. تاريحتى دۇرىس ءتۇسىندىرۋدىڭ سالدارىنان الەم، قوعام ادام تۋرالى ىلىمدەردى دە ءتۇسىنۋ وڭاي. 

ادامزات تاريحىنا، سونىڭ ىشىندە ۇلت تاريحىنا زەر سالساق ودان جالپىعا ورتاق بىرعانا ءماندى كورە الامىز. ول زەردەنىڭ قىزمەتى، اقىلدىڭ رۋحى. بۇل ءمان نەگىزىنەن ەلدىكتىڭ، زيالىلىقتىڭ بيىكتىگىن كورسەتەدى. ەگەر تاريح وقيعالاردان، قايشىلىقتاردان قۇرالماسا بۇل ءمان كورىنبەس ەدى. وسى رۋحاني ءمان بار جەردە، قۇبىلىسقا اينالعاندا قاراپايىمنان كۇردەلىگە ءوتىپ وتىراتىن قايشىلىقتار ەركىندىكتى، شىنايى ەركىندىك پەن ادامگەرشىلىكتى ۇعىندىرا تۇسپەك. 

تاريحي سانا بۇل تاريح، مادەنيەت، سونىڭ ىشىندە ۇلت پەن تۇلعالار بولمىسى تۋرالى تەرەڭ ءبىلىم، جالپىعا ورتاق دەڭگەيدەگى ۇعىم. تاريحي سانا كەز كەلگەن ادامنىڭ پايىمى مەن زەردەسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. وركەنيەتتىلىكتىڭ وزەگى مادەنيەت، عىلىمنىڭ، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋى بولسا، ونى رەتتەيتىن ادام. ادامنىڭ جاساعان دۇنيەسى وعان باعىنۋى ءتيىس. ادام ونى وزىنە باعىندىرا الماسا مادەنيەت كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. وسى سەبەپتەن مادەنيەت كوزى اقىل، اقىلدىڭ كوزى تاريحي سانا بولعان. بۇگىنگى ۋاقىتتا تاريحي سانانى كۇشەيتۋ ءۇشىن تاريحي تۇلعالاردىڭ ەرلىگى، سولاردىڭ شىعارعان حالىقتىڭ ەڭبەگى تەگىستەي باعالانىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرى، سونىڭ ىشىندە الاش زيالىلارىنىڭ تاعىلىمىنىڭ ناسيحاتتالۋى ماڭىزدى بولۋدا.

ادەبيەت:

بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. - الماتى: ونەر، 1994. - 383 بەت.
«قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. ۇلتتى ءسۇيۋ // اقيقات №6, ماۋسىم، 2013 ج.
جۇماباەۆ م. شىعارمالارى: ولەڭدەر، پوەمالار، قارا سوزدەر. - الماتى: جازۋشى، 1989. – 448 بەت. 

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى 

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz