ەل ەكونوميكاسىن از عانا ۋاقىتتا ءوز ۋىستارىنا جيناپ العان، بار بولعانى ون شاقتى-اق مەگاحولدينگ. ەلىمىزدە ءىجو 40 ملرد دوللار بولسا، سونىڭ 32 ملرد دوللارىن نەمەسە  80 پايىزىن الپاۋىتتار ءوندىرىپ وتىر. بىراق، ودان قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ كەتە قويعان جوق.كەرىسىنشە، باي مەن كەدەيدىڭ اراسى الشاقتاپ، ەلىمىزدە جۇمىسسىزدار سانى كوبەيىپ،الپاۋىتتار تۋرالى قوعامدا ءار ءتۇرلى جاعىمسىز پىكىرلەر ايتىلىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ولار وزدەرىن قازاق بۋرجۋازياسى ساناپ، ەل ەكونوميكاسىن العا جىلجىتىپ وتىرمىز دەپ ەسەپتەيدى. پارلامەنت پەن ۇكىمەت تە ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايدى. بۇرىن دا، قازىر دە قاراپايىم حالىققا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان ستراتەگيالىق ماڭىزى زور، مەملەكەت قاراۋىندا بولعان كاسىپورىندارعا الپاۋىتتار اۋىز سالا باستادى. ماسەلەن، الپاۋىت مونوپوليستەردىڭ كەسىرىنەن تاريفتىك قىزمەتاقى كۇن ساناپ ءوسىپ، شارىقتاپ بارادى. كۇندەلىكتى ءومىر سۇرۋگە ەڭ قاجەتتى قىزمەت اقىلاردىڭ، ازىق تۇلىكپەن وزگە دە تۇرمىستىق تاۋارلاردىڭ قىمباتتاۋى قاراپايىم حالىققا قاتتى باتۋدا. كەز كەلگەن ءىرى كاسىپورىننىڭ، بانكتىڭ جارعىلارىندا ولاردىڭ نەمەن اينالىسۋى كەرەك ەكەندىگى اپ-انىق جازىلادى. جوعارىدا ايتىلعانداي ءبىزدىڭ الپاۋىتتار وزدەرىنىڭ جۇمىسىنا قاناعات تۇتپاي، نەگىزگى جۇمىس سالاسىنا ۇيلەسپەيتىن باسقا سالامەن اينالىسۋى ءتىپتى ۇيات، ورەسكەلدىك دەپ ايتساق ارتىق بولماس.

ەل ەكونوميكاسىن از عانا ۋاقىتتا ءوز ۋىستارىنا جيناپ العان، بار بولعانى ون شاقتى-اق مەگاحولدينگ. ەلىمىزدە ءىجو 40 ملرد دوللار بولسا، سونىڭ 32 ملرد دوللارىن نەمەسە  80 پايىزىن الپاۋىتتار ءوندىرىپ وتىر. بىراق، ودان قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ كەتە قويعان جوق.كەرىسىنشە، باي مەن كەدەيدىڭ اراسى الشاقتاپ، ەلىمىزدە جۇمىسسىزدار سانى كوبەيىپ،الپاۋىتتار تۋرالى قوعامدا ءار ءتۇرلى جاعىمسىز پىكىرلەر ايتىلىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ولار وزدەرىن قازاق بۋرجۋازياسى ساناپ، ەل ەكونوميكاسىن العا جىلجىتىپ وتىرمىز دەپ ەسەپتەيدى. پارلامەنت پەن ۇكىمەت تە ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايدى. بۇرىن دا، قازىر دە قاراپايىم حالىققا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان ستراتەگيالىق ماڭىزى زور، مەملەكەت قاراۋىندا بولعان كاسىپورىندارعا الپاۋىتتار اۋىز سالا باستادى. ماسەلەن، الپاۋىت مونوپوليستەردىڭ كەسىرىنەن تاريفتىك قىزمەتاقى كۇن ساناپ ءوسىپ، شارىقتاپ بارادى. كۇندەلىكتى ءومىر سۇرۋگە ەڭ قاجەتتى قىزمەت اقىلاردىڭ، ازىق تۇلىكپەن وزگە دە تۇرمىستىق تاۋارلاردىڭ قىمباتتاۋى قاراپايىم حالىققا قاتتى باتۋدا. كەز كەلگەن ءىرى كاسىپورىننىڭ، بانكتىڭ جارعىلارىندا ولاردىڭ نەمەن اينالىسۋى كەرەك ەكەندىگى اپ-انىق جازىلادى. جوعارىدا ايتىلعانداي ءبىزدىڭ الپاۋىتتار وزدەرىنىڭ جۇمىسىنا قاناعات تۇتپاي، نەگىزگى جۇمىس سالاسىنا ۇيلەسپەيتىن باسقا سالامەن اينالىسۋى ءتىپتى ۇيات، ورەسكەلدىك دەپ ايتساق ارتىق بولماس. ماسەلەن: الپاۋىتتاردىڭ اۆتوتۇراق، دۇكەن، ساۋنا، كولىك جوندەيتىن شەبەرحانا، قوناق ءۇي، جانارماي قۇياتىن ستانتسيا سياقتى شاعىن كاسىپتەرگە يەلىك ەتە باستاۋى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا وراسان زور كەدەرگى كەلتىرۋدە. ولار جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەرمەن ءتىل تابىسىپ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان شاعىن كاسىپورىنداردى شەتكە ىعىستىرىپ، بانكروت قىلادى. الپاۋىتتاردىڭ كەسىرىنەن اقشاسى جوق قاراپايىم حالىق شاعىن جانە ورتاشا كاسىپپەن اينالىسا الار ەمەس.  ونىڭ ۇستىنە،  وكىنىشكە قاراي، الپاۋىت كومپانيالاردىڭ قارجىلىق جاعدايى، جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى  تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىز. ءبارى قۇپيا تۇردە. ەندەشە،  بۇل داعدارىستان شىعۋدىڭ جولى بار ما؟ ول ءۇشىن الپاۋىتتاردىڭ بەتىن حالققا بۇرۋ كەرەك. ءىرى-ءىرى كاسىپورىنداردى كورپوراتيۆتىك مەنەدجمەنتتى ەندىرۋ ارقىلى باسقارۋ قولعا الىنۋى ءتيىس. كورپوراتيۆتىك باسقارۋ دەگەنىمىز-توپتىق مۇددەنى ءبىلدىرۋ دەگەن ءسوز. دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءىرى ترانس-ۇلتتىق كورپوراتسيالارى حالىقپەن ىنتىماقتاسقان تۇردە جۇمىس ىستەپ، ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن بىرىگىپ كوركەيتەدى. مىسالى:امەريكاداعى ءىرى ۇلتتىق كومپانيالارداعى اكتسيالاردىڭ 50%-ى امەريكان حالقىنىڭ قولىندا. ەلىمىزدە شيكىزات سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان شەتەلدىك ينۆەستورلىق كورپوراتسيالاردا دا ءوز حالىقتارىنىڭ اكتسيالارى بار. جىلدىڭ اياعىندا حالىق ديۆيدەنت الىپ تۇرادى. شەتەلدىك ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بارلىق قىزمەتى اشىق، ولاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حالىق ءبىلىپ وتىرادى.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، قازىرگى ەلىمىزدەگى مەگاحولدينگتىڭ باسشىلارى ءوز كاسىپورىندارىنىڭ ناقتى قارجى جاعدايىن جانە بارلىق ەسەپتەردى حالىقتىڭ الدىنا اشىپ كورسەتكىسى كەلمەيدى، قۇپيا تۇردە جۇمىس ىستەيدى. جانە ولار قور رىنوگىنا شىعۋعا مۇددەلى بولماي وتىر، حالىققا ديۆيدەنت بەرگىسى جوق. ويتكەنى ولار اكتسيا پاكەتتەرىن بولمەي، تولىق تۇردە كاسىپورىننىڭ وزىندە ساقتاعانىن قالايدى. اكتسيانىڭ مەملەكەتتىك پاكەتىنە حالىقتى ورتاقتاستىرماي، وزدەرى يەمدەنگەندى ءجون كورەدى. ەگەر وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي اكتسيا ەركىن ساۋداعا تۇسسە ونى حالىق ساتىپ الىپ، اكتسيونەرلەر بولىپ، مەگاحولدينگ باسشىلارىنىڭ الدىنا ءوز تالابىن قويۋعا قاقىلى. بۇل اكتسيونەرلەر رەتىندە زاڭدى دا. كاسىپورىندى بۇلاي باسقارۋ كورپوراتيۆتى مەنەدجمەنتتىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. ەگەر، كورپوراتيۆتىك باسقارۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەپ كەتسە، جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنا وتە ءتيمدى بولار ەدى. جيناقتالعان اقشاعا ءىرى كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الىپ، ولاردىڭ ديۆيدەنتىن الىپ، اقشا ءبىر قوردا تۇرماي قازىرگىدەي اينالىمعا ءتۇسىپ، جيناقتاۋشى قورعا وراسان زور تابىس تۇسەدى. بۇدان ۇكىمەت تە، حالىق تا ۇتادى. مىسالى، 2005 جىلدىڭ (01.07) زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ جيىنتىق كولەمى  557,5 ملرد تەڭگە مولشەرىن قۇرادى. اي سايىنعى ءوسىمى ورتا ەسەپپەن 11,8 ملرد تەڭگەگە جەتتى. بىراق، وكىنىشتىسى، ەلىمىزدىڭ قور رىنوگىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كورپوراتيۆتىك قۇندى قاعازدار رىنوگىنىڭ جەتكىلىكتى دارەجەدە دامي الماۋى زەينەتاقى قورلارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانۋعا بوگەت بولىپ شىقتى.

شىركىن، قاراپايىم حالىق مەگاحولدينگتەردىڭ اكتسيالارىنان ديۆيدەنت الاتىن بولسا، الەۋمەتتىك جاعدايلارىن جاقسارتاتىنى ءسوزسىز ەدى عوي! وكىنىشتىسى، شەتەلدىك جانە وتاندىق مەگاحولدينگتەر وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقپەن قويان قولتىق جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى.

بۇنىڭ ارتىندا قۇپيا بولاتىنداي نەندەي گاپ بار؟ بالشەبەكتەر تاربيەلەگەن كەشەگى «كەدەي-كەپشەكتىڭ» بالالارى بايلىعىن نەگە ءوزىنىڭ ءتول حالقىمەن بولىسكىسى كەلمەيدى. قازاقستاننىڭ كەن بايلىعى بارلىعىمىزعا ورتاق ەمەس پە؟ قانشا جەردەن زەينەتكەرلەرگە زەينتاقى قوسىلعانمەن الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار ازاماتتارىمىزعا، ۇكىمەت تاراپىنان اقشا بەرىلگەنىمەن ول از. ۇكىمەتكە، شەنەۋنىككە قوماقتى اقشا بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، سول قوماقتى اقشانى، الگى ميلليونداعان ازاماتتارعا بولگەندە تۇك تە بولمايدى. ماسەلەن، بۇرىن   1000 تەڭگەگە بازارعا بارىپ ءبىراز زاتتار الۋعا بولاتىن. ال قازىر سول 1000 تەڭگەگە تۇك تە الا المايسىز. سەبەبى، ينفلياتسيا دەيتىن ايداھار ءبارىن جۇتىپ  جاتىر. ونى قاراپايىم حالىق ەمەس، ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە تىزگىندەي الماي وتىر. ەڭ بولماسا، جىلىنا ءبىر رەت حالىق، مەگاحولدينگتەردەن وزىنە تيەسىلى اكتسيادان ديۆيدەنت الىپ وتىرسا، ءال اۋقاتىمىز ازداپ وسەر ەدى. بىزدە ول دا جوق قوي. وسى كۇنگە دەيىن مەگاحولدينگتەن حالىق ديۆيدەنت الىپتى دەگەندى  ەستىگەن ەمەسپىن. حالىقتىڭ كوپشىلىگى ۇنەمدەگەن اقشالارىن امالسىزدان بانكتىڭ ديپوزيتتەرىنە سالۋدا. ال، پايىزدىق ۇلەسى وتە تومەن بولعاندىقتان  دا، بۇدان بانكيرلەر ۇتىپ، بايۋدا. ەگەر سول ديپوزيتكە سالعان اقشالارىن كوپشىلىك ءىرى-ءىرى مەگاحولدينگتەردىڭ اكتسيالارىنا سالسا، كەرىسىنشە حالىق بايىر ەدى. سول كەزدە بانك پەن مەگاحولدينگتەر ءوزارا باسەكەلەستىككە كوشىپ، حالىققا ىڭعايلى بولىپ، ەكى جاق تا تولەيتىن پايىزدىق مولشەرىن كوتەرۋگە ءماجبۇر بولار ەدى. ارينە، بۇل ءبىز ءۇشىن ازىرگە ارمان عانا... ەگەر، قور رىنوگىنىڭ قالىپتاسۋى وسىلاي قالا بەرسە، ەكونوميكامىز قانشا دامىعانمەن، كەلە-كەلە بۇنىڭ ءوزى بارلىق جاعىنان تەجەۋشى فاكتورعا اينالۋى مۇمكىن.

«اباي-اقپارات»