قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
جوتەلگەندە قابىرعام قاۋساپ تۇسكەندەي قينالىستان تەر بۇرشاقتاپ كەتەتىن بولدى. سول قاۋساعان قابىرعالار ىشەك-قارنىما كىرىپ العانداي باتىپ اۋىرادى. ءار جوتەلگەندە ءبىر «جان-ءتاسىلىم» كەزەڭىنە جەتكەندەي اعا-باۋىرلار ۇرپيە قالىسادى دا، اكە-شەشە كۇبىرلەپ، قۇدايعا سىيىنا قويادى. كەشتە كوپ جوتەلەمىن، سوندىقتان «جان ءتاسىلىم» دە ءار كۇنى كەشتى كۇتىپ تۇرعانداي. شەشەم كوبىنەسە وقۋعا بەرگەن وكىنىشىن ايتادى.
- ءتىل ءوتتى، - دەيدى ول، - وي، اتتەگەن-اي، مولدالىقتا نەمىز بار ەدى!..
- زەرتەڭ! - دەپ كۇرسىنەدى اكەم. قاباعىن قارسى جاۋىپ الىپ، تامىرىمدى ۇستايدى، -ءتىل وتكەن ەمەس!
- وندا نەگە ومپيىپ وتىرسىڭ، ءبىر ءدارۋ ىستەسەڭ بولماي ما؟
- ءدارى جوق، ايانىپ وتىر دەيمىسىڭ، بايبىشە-اۋ!.. تىم بولماسا جىلقىنىڭ مايى تابىلسا!..
-سوندا وسىلاي وتىرا بەرسەڭ تابىلا ما؟
-قايتەمىن ەندى، قاڭعىپ جۇرگەنىمدە ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە قايتپەكپىن!
- وسىلاي وتىرساڭ، «ولاي-بۇلاي» بولماي ما؟
- ءبىراز تىنىشتالا تۇرسا، قايدان بولسا دا تابار ەدىم-اۋ!
- تىنىشتالار دەپ وتىرىپ، مۇلدە تىنىش تاپسا قايتتىك، قۇداي-اۋ!.. ءالىمجان قوجانى شاقىرايىن با، دەم سالسىن!
- قوي ونى، قوي! قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن ونىڭ!
- زەرتەڭ بولعاندا دا، بۇل تىلدەن بولعان زەرتەڭ، ۇيات-نامىسى جوق، شاقىرىپ كەلەيىن!
IV
جوتەلگەندە قابىرعام قاۋساپ تۇسكەندەي قينالىستان تەر بۇرشاقتاپ كەتەتىن بولدى. سول قاۋساعان قابىرعالار ىشەك-قارنىما كىرىپ العانداي باتىپ اۋىرادى. ءار جوتەلگەندە ءبىر «جان-ءتاسىلىم» كەزەڭىنە جەتكەندەي اعا-باۋىرلار ۇرپيە قالىسادى دا، اكە-شەشە كۇبىرلەپ، قۇدايعا سىيىنا قويادى. كەشتە كوپ جوتەلەمىن، سوندىقتان «جان ءتاسىلىم» دە ءار كۇنى كەشتى كۇتىپ تۇرعانداي. شەشەم كوبىنەسە وقۋعا بەرگەن وكىنىشىن ايتادى.
- ءتىل ءوتتى، - دەيدى ول، - وي، اتتەگەن-اي، مولدالىقتا نەمىز بار ەدى!..
- زەرتەڭ! - دەپ كۇرسىنەدى اكەم. قاباعىن قارسى جاۋىپ الىپ، تامىرىمدى ۇستايدى، -ءتىل وتكەن ەمەس!
- وندا نەگە ومپيىپ وتىرسىڭ، ءبىر ءدارۋ ىستەسەڭ بولماي ما؟
- ءدارى جوق، ايانىپ وتىر دەيمىسىڭ، بايبىشە-اۋ!.. تىم بولماسا جىلقىنىڭ مايى تابىلسا!..
-سوندا وسىلاي وتىرا بەرسەڭ تابىلا ما؟
-قايتەمىن ەندى، قاڭعىپ جۇرگەنىمدە ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە قايتپەكپىن!
- وسىلاي وتىرساڭ، «ولاي-بۇلاي» بولماي ما؟
- ءبىراز تىنىشتالا تۇرسا، قايدان بولسا دا تابار ەدىم-اۋ!
- تىنىشتالار دەپ وتىرىپ، مۇلدە تىنىش تاپسا قايتتىك، قۇداي-اۋ!.. ءالىمجان قوجانى شاقىرايىن با، دەم سالسىن!
- قوي ونى، قوي! قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن ونىڭ!
- زەرتەڭ بولعاندا دا، بۇل تىلدەن بولعان زەرتەڭ، ۇيات-نامىسى جوق، شاقىرىپ كەلەيىن!
- جوق، بايبىشە، وندا ءوزىم-اق دەم سالايىن! - اكەم جۇگىنىپ الىپ ءوز بىلگەنىن وقي بەردى. ۇشكىرە بەردى. ونان سايىن جوتەلىپ، ونان سايىن قىسىلدىم. بار بىلگەنىن وقىپ بولعان سياقتى، قاتتى كۇرسىندى دە، سىلق ءتۇسىپ وتىرا كەتتى.
بۇل - لاجسىزدىعىنىڭ شەگىنە جەتكەندەگى ەدى، اجالدان ساقتاي الماسا دا، ءالىمجان قوجادان ساقتاۋعا تىرىستى بىلەم، ءبىر تاۋەكەلگە بەكىگەندەي شيراپ، جەڭىن ءتۇردى ءبىر كەزدە.
- پەشكە وتتى كوپ جاق!.. اكەل كارەسىن، كارەسىن اكەل! - دەپ جەدەل بۇيرىقتار ءتۇسىردى دە، قابىرعامدى قاقتاپ، قىزدىرىپ، سىلاپ، ءسىڭىرىپ وتىرىپ، كارەسىن جاقتى. ءدال اۋىرعان قابىرعالارىمنىڭ استىنا ءىرى ساۋساقتارىن باتىرا كەلىپ سالدى سونان سوڭ. مەن شىرقىراپ كەتتىم، راقىمسىز تۇسكە ەنىپ الىپتى، جالىنۋىما قارايتىنداي ەمەس، بيگەلدى مەن شەشەمە قول-اياعىمدى باستىرىپ قويدى. قابىرعالارىمدى سىقىرلاتا قايىردى كەلىپ. مەن تالىقسىپ كەتىپپىن. ەسىمدى جيعانىمدا ءۇي ءىشى بولىپ بەتىمە ءتونىپ تۇر ەكەن. تاعى جوتەلدىم، بىراق بۇرىنعىداي ەمەس، قاتتى قينالماي جوتەلدىم.
- قانداي سۇراق؟ - دەپ سۇراعان اكەمە باسىمدى يزەدىم، - قويدىڭ قۇيرىعىنان ءبىر قاسىق بولسا دا تاۋىپ اكەل دەپ بيگەلدىنى جۇمساپ ەدى، شەشەم دە، بيعازى دا جۇگىرە جونەلدى. ەندى ۇيىقتاپ قالعان بار كورشىنى وياتىپ، ماي سۇراۋعا ءۇي ءىشى تۇگەل اتتاندى. اندا-ساندا ءبىر قاسىق مايدى قىزدىرىپ، ۇرتتاتىپ، ارەدىك-ارەدىكتە قابىرعامدى تاعى دا سولاي مايلاپ اقىرىن-اقىرىن قايىرا بەردى. «راقىمسىزدىعىن» قويىپ، ءۇنىم شىققاندا قولىمدى بوساتا قويادى. تاڭ بوزارا جوتەلىم جۇمساعانداي، سول رايىنا قاراپ قابىرعام دا وعان كەڭشىلىك ەتەتىن بولعانداي سەزىلدى. اكەم ءبىر قۇمىرانى جۋىپ، تازارتىپ اكەلدى دە، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا ءبىر رەت قارنىم كەرىلگەنشە دەم شىعارماي ۇرلەپ جاتۋىمدى بۇيىردى. بۇل - قابىرعانى كەرنەلگەن ءوز قارنىممەن كوتەرۋدىڭ ءادىسى ەكەن. ايتقانىن ەكى ەسە ارتىق ورىندادىم. كەيدە قولىمدى سالىپ جىبەرىپ، اكەمشە قايىرامىن. ءوزىڭدى-ءوزىڭ قيناساڭ شىڭعىرمايدى ەكەنسىڭ، ءسويتىپ قابىرعام ىشكە كىرىپ، كورگە قاراي تارتقاندا مەن جانتالاسا ورگە قاراي تارتىپ، ولىمگە قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزە بەردىم. ماعان «كالام شاريپ» ىزدەپ ءۇش كۇن قاڭعىعان اكەم تاعى ءۇش كۇن قاڭعىپ، جارتى قۇمىرا جىلقى مايىن تاۋىپ اكەلدى. سونى ۇرتتاتىپ، جاعىپ وتىرىپ قايىردى دا، «حازىرەيىلدىڭ» بەتىن قايىرعانداي بولدى.
اجال ۇيدەن شىقسا دا، ەسىك-تەرەزەدەن سىعالاۋىن قويمادى: ءالىمجان قوجانىڭ كەمپىرى مەن كەلىنى كەزەك-كەزەك كىرەدى. كىرگەن سايىن: «ەر ادامنىڭ وڭ جاعىنان ۇستاعان اۋرۋ بەكەر كەتپەيدى، شارتتاپ وقىتۋ كەرەك». «ءتىل كوزدەن بولعان اۋرۋ وقىپ قايىرماسا كەم قىلماي كەتپەيدى». «ەسىل بالانىڭ ەس-اقىلىن كەمىتىپ كەتەر مە ەكەن» دەپ قوجانىڭ دا ۇيقىسى بۇزىلىپ ءجۇر. «قوجا بىرنەشە رەت ءتۇس كورىپ: وسى بالانى ءبىر قىزىل كەلىنشەك پەن قىزىل ساقالدى شال ىڭعاي ءۇيىرىپ ويناتىپ جۇرگەنىن كورىپتى، بۇل - اۋرۋدىڭ قىزىل تىلدەن بولعانىن ايان ەتكەنى عوي». «قىزبا قىزىل قىرىنا العان ەكەن، ياپىرماي، تەزىرەك وقىتساشى بەيباقتى دەپ - قوجا وزىنەن-ءوزى سويلەپ كەتەتىن بولدى» دەپ «جان ءتاسىلىمدى» كوزگە ەلەستەتىپ كەتەدى. بۇل سوزدەر اكەم جوقتا كەلىپ، ەلەڭدەتىپ كەتىپ ءجۇردى شەشەمدى. قوجانىڭ كەمپىرى وسىنى ايتا كىرىپ، ءۇي ىشىندەگى ءار نارسەگە قاراپ، ءار نەنى ىزدەگەندەي، ىدىس-اياقتى دا، قازاندى دا تەكسەرىپ كەتىپ جۇرەتىنىن بىلگەن سوڭ عانا شەشەم سالقىن تىڭداپ، سايقى جاۋاپ قايتاراتىن بولدى.
تىڭعى، ەلشىلەرى ەش نارسە وندىرە الماعاندىقتان بولۋ كەرەك، «ورىنباسار ونباسىنىڭ» ءوزى كىردى ءبىر كۇنى. ءتۇس ۋاقىتى ەدى. قۇنىپەرەن بولىپ، قۇمىرا ۇرلەپ جاتقان ماعان تەسىرەيە قاراپ تۇرا قالدى. جيىرما رەت قاتتى كەرە ۇرلەپ دەم الۋعا اسىققاندىعىمنان، ونىڭ نەگە قاراپ تۇرعانىنا كوڭىل بولمەپپىن. ول مىرس-مىرس كۇلدى:
- ياپىرماي، مىنا بالانى وسىنشا اۋرەلەگەندەرىڭ-اي، اراق بوتەلكەسىنىڭ ىشىندەگى دەمنىڭ ءوزى جەلىكتىرمەي مە!.. بالاعا ەمەس، قىزبا قىزىلعا مەدەت بەرگەندەرىڭ بە بۇل، نەمەنە؟!
- ەي، قوجا، ۇيگە كەلگەن بولساڭ بىلاي كەلىپ وتىر، - دەپ قالدى اكەم، - وندا جۇمىسىڭ بولماسىن!
- جاپپار، مىنا ەمىڭنىڭ كىمگە ەم ەكەنىن ءتۇسىندىرشى ماعان!
- سەن ونى ءتۇسىنىپ نە قىلاسىڭ، وسىنشا تەسىرەيەتىندەي ول بالا سۇيەك ۇستاپ وتىرعان جوق قوي!
ءوزىڭ يتكە ۇقساتقان بۇل سوزدەن مويىدى بىلەم، قوجا جالت بەرىپ اكەمنىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
- «سۇيەگىڭ» نە، جاپپار-اۋ، ايتىپ وتىرعان ءسوزىڭ تىم سۋىق قوي ءوزىڭنىڭ!
- سەنىڭ سۋىق كاسىبىڭدى جىلىتىپ قايتەيىن، ءار ءۇيدىڭ كوڭ-قوقىرىنان كەشكە دەيىن سۇيەك ىزدەپ تابا المايسىڭ دا، ەندى كەلىپ مەنىڭ بالامنىڭ اۋزىن اڭديسىڭ! جىلىك ەكەن دەپ قالدىڭ با؟!
قوجا دارىتپاس سۋىق كۇلكىسىمەن سولق-سولق كۇلدى.
- استاعىپىراللا، استاعىپىراللا، داۋا جوق ساعان!.. جاقسى نيەتپەن كەلسە زاحار تىلىڭمەن قارسى الاسىڭ! ءاميشا ولاي بولما، جاپپار! اللا تاعالا ءىنسان بالاسىن پاقات جاقسىلىق ىستەۋگە عانا تاۋسيا قىلعان. بالاڭا يحىلاسىم تۇسكەندىگى ءۇشىن ءبىر جاقسىلىق ىستەيىن دەپ كەلدىم. عايىپقا بۇيىرما، مىنا ىستەپ وتىرعانىڭ - بالالاردىڭ ويىنى. ۋا، ءھاح كالام شاريپ ۇستاعان شاكىرتكە حارام! كەم بولىپ كەتپەسىن!.. سابىر ەت، مەن ايتىپ بولايىن!.. اللا تاعالا ۋا تاباراكانىڭ ەتكەن ايانى بويىنشا كەلدىم، شيپا بەرسىن، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن وقيمىن!..
- سوندا نە اۋرۋ دەپ وقيسىڭ؟
- «ادامنىڭ تىلىنە اسپانداعى بۇلت اينالادى»، - دەگەن بار عوي، ماڭايىنداعى قوشنالاردىڭ ءتىلى وتكەن. اتالمىش ءۇش كۇن وتكەنگە قادار ولاردان ەشكىم كىرمەسىن!
- مۇنى كىم ايتتى؟
- تۇسىمدە كوردىم. قوشنالارىڭ ءاميشام وسى بالانى ءۇيىرىپ ويناپ جۇرەدى، دەمەك ءۇيىرۋ دەگەن-اينالدىرۋ، الماي قويمايمىن دەگەنى، اللا تاعالا مادەت...
- اۋزىڭا قارا قان تولسىن، قوجەكە! بۇل بالانىڭ ءبىر اي بويى وتىرعان دوڭبەگىنىڭ بيىكتىگى، داپتەر قويعان تاقتايلارىنىڭ الاسالىعى، مۇنىڭ كەشكە دەيىن تۇقيىپ، بۇكتەتىلىپ وتىرعاندىعى، بار ىقىلاسى قاعازدا بولىپ تاماقتى دا از جەگەندىگى سەنىڭ تۇسىڭە كىرمەيدى مە؟!. قوجا، سەن ءوزىڭ ونباسىسىڭ عوي، دۇعا ۇشكىرمەي-اق قوي، قالعان شاكىرتتەردىڭ ساۋابى ءۇشىن، بار دا سول تاقتايدى بيىكتەتىپ قويىپ بەر.
- حە...حە...ى، - دەپ قالعاندا قوجا ورنىنان ىرشىپ كەتە جازدادى، - بەكبوسىنعا مالاي بول دەگەنىڭ بە بۇل!.. بۇل مەنى قاي قورلاعانىڭ، جاپپار!
- قورلاۋ ەمەس، قوجا، ساۋاپ ىزدەگەن مولداعا دا، حالايىق ءۇشىن كۇيىنەمىن دەيتىن ونباسىعا دا ەڭ ساۋاپتى ءىس وسى. كەشكە شەيىن سۇيەك ىزدەپ، ءتىنتىپ، تىمىسكىلەپ قور بولماي، وزىڭە لايىق ءىس قىل دەگەنىم قورلاۋ ما؟
قاتتى شامدانعان قوجا ەندى ءوز شىنىنا كوشتى:
- «سەزىكتى سەكىرەر» دەگەن وسى! سۇيەكتى اۋزىڭنان تاستامادىڭ عوي، قانشالىق سەكىرىپ، قانشالىق جاسىرعاندارىڭمەن دە اشىلىپ جاتىر ولارىڭ! ۇكىمەت قۇرىعى ۇزىن، كورەرمىز ءالى!
اكەم قورقىڭقىراپ قالسا دا، قازىرگى اشۋى ودان دا باسىمىراق ەدى، كوزىنىڭ قالى بادىرايىپ، ساقالى تال-تال بولىپ وتىرعان.
- قاسام ءىشىپ ءجۇرىپ قادالعانىڭ ءالى سول سيىردىڭ ءىزى مە!.. قوجا مولدامىن دەپ ءجۇرىپ-اق قۇرقىلدايتىنىڭدى بىلەتىنمىن. سول سۇيەگىڭمەن مەنىڭ القىمىما بەت تاقتاي قويماق بولساڭ دا، جوعال كوزىمنەن، جوعال! - دەپ اقىرا قايتالادى. ءالىمجان قوجا شىعىپ كەتىسىمەن شەشەمە الاقتاي قاراپ سىبىرلادى، - ءۇي، كومبەي تاستاعان سۇيەكتەرىڭ بار ما ەدى؟!
- وسپاق ونىسى! - دەپ كۇبىرلەدى شەشەم، - ءبىزدىڭ ماڭايىمىزدان ونداي نارسە تابا المايدى!
وسىدان كەشكە دەيىن ۇدىرەيىپ جۇرگەن اكەم ىمىرت جابىلا قاتتى قورىقتى! شاۋىپ كەلگەن اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى دە، شاڭقىلداعان «قۇڭقۋزىنىڭ» داۋىسى شىقتى. بالدىرلاعان سوزدەرىنىڭ ىشىنەن «حاسا» دەگەنىن ءمۇلت جىبەرمەي نەشە رەت ەستىدىك.
- قازاق دەپ شاقىرىپ تۇر، شىقشى بيگەلدى، كىمدى سۇرار ەكەن! - دەپ اكەم بيگەلدىنى جۇمسادى. بيگەلدى كۇلمسىرەي بەرىپ تومەن قاراپ وتىرىپ الىپ ەدى، اكەم ءوزى شىقپاقشى بولىپ ەڭكەڭدەي جۇگىردى دە، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاراي سالىپ قايتا قاشىپ كىردى. - مىلتىعىن كوزەپ تۇر، ويپىراي الگى قۋ قوجاڭ بۇلدىرگەن سياقتى عوي، ەندى قايتتىك؟! بيگەلدى شيك ەتە ءتۇستى دە، باسىن تومەن بۇركەپ جاتا كەتتى. - جانىنىڭ ءتاتتىسىن، اكەڭنىڭ اۋزىن... شۇبار ءيتتىڭ! - دەدى دە ۇلكەن شاپانىن جامىلا قيسايدى، - ال سيىر ۇرلا!.. بايبىشە، سەن شىق ەندى، - ساعان تيىسە قويماس، شالىم اۋىرىپ جاتىر ەدى دەي سال!
شەشەم دە، بيعازى دا كۇلىپ الا جونەلگەندە عانا، مەنىڭ «جانىم» ۇياسىنا قايتا كىرگەندەي بولدى. شاقىلداعان «حۇڭقۋزىعا» بيعازى شىعىپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى:
- قاي حاسانى سۇرايسىڭ، جانگۋدەي؟
- حاسا بار؟.. ءاليمجان ما، ءاليمجان حوزا... ول قايدا، سەن ايتادى! - دەپ اقىردى «حۇڭقۋزى».
- قايسى ءالىمجان؟.. وي الگى ما سىليڭشىل ءالىمجان قوجا ما!.. اناۋ ۇيدە!..
«حۇڭقۋزى» سولاي قاراي شاۋىپ الا جونەلگەندەي بولدى دا، شەشەم كۇلگەن بويى قايتا كىردى. «حۇڭقۋزى» بولىپ جاسانعان نۇرعازى ەكەن.
بۇگىن كەشتە ونىڭ قوجانى ءبىر قورقىتىپ قويماق بولعاندىعىن شەشەم كۇندىز ەستىسە دە، بارلىق كەيپى مەن داۋسىنان ونى مۇلدە تاني الماي قالىپتى. بۇل كەزدە اكەم جامىلعان شاپانىن سەرپىپ تاستاپ، بيگەلدىگە ۇرىسىپ وتىر ەدى.
- ۇرلىق قىلىپ بار پالەنى ءوزىڭ تاباسىڭ دا، ءوزىڭ كۇلەسىڭ، شۇبار يت! وسى سيىرىڭ بولماسا وسىنشاما قورقاتىن نەم بار ەدى. پو، ىشەگى جيىلماي جەتىسە قالۋىن اكەڭنىڭ اۋزىنىڭ! سەن ءۇشىن قورقىپ ءجۇرمىن مەن!
- ول ءۇشىن قورىقساڭ ءوزىڭنىڭ بۇركەنە قالعانىڭ نە؟ - دەپ شەشەم كۇلدى.
- حۇڭقۋزىدا ەس بار ما، ۇرىنىڭ اكەسى دەپ مەنى دە، شەشەسى دەپ سەنى دە قاماي سالادى!
- مەنى دە قامايتىنىن بىلەسىڭ، ميامەن جابا سالماي مەنى نەگە جۇمسادىڭ!
ۇيالعاننان اكەم قايتا قۇلاي كەتتى.
- كۇلمە، بايبىشە، بوجبيعان ءيتتىڭ وسى ۇرلىعانان بيىل ىشىمە اس توقتامايتىن بولدى!..
ءالىمجان قوجانىڭ بۇگىن قانداي كۇيگە تۇسكەنىمەن ءىسىمىز دە بولعان جوق. «حۇڭقۋزىعا» ونىڭ قاتىن-بالاسى شىعىپ، «قوجانىڭ جولاۋشىلاپ» كەتكەنىن، «قاشان كەلەتىنىن» بىلمەيتىندىكتەرىن شۋلاي ايتقانىن ەستىدىك. ءىڭىر بويىنداعى كۇلكى اكەمىزگە قاراتىلدى، ول ورنىنان تۇرىپ ۇرلىق سيىردىڭ ەتى تۋرالعان كوجەنى ىشكەندە بۇل كۇلكى ءتىپتى ۇدەدى. ءبىر جەڭىلسە قايتىپ ۇندەمەيتىن ادەتىمەن تۇكسيگەن بويى ىشە بەردى ءوزى. بيگەلدى كۇلسە عانا شىمبايىنا باتقانداي ادىرايا قارايتىندىقتان، سونىڭ كۇلكىسى عانا شەكتەلىپ وتىر ەدى. قاۋىرت كەلىپ قالعان كۇلكىسى كوجەمەن بىرگە «پۋپ» دەپ بۇركىنىپ قالعاندا، شاپالاق شۇيدەسىنە كەلىپ شارت ەتە ءتۇستى. بار كۇلكى سونىمەن عانا دوعارىلدى. بىراق، تاماق ۇستىندە عانا دوعارىلعانى بەلگىلى بولىپ وتىردى، ناۋقاس مەنىڭ كوزىم عانا بوتەلكە ۇرلەۋمەن قىزارىپ جاتقانى بولماسا، باسقا كوزدەردىڭ بارلىعى كۇلكىگە تولى ەدى.
ءالىمجان قوجا سول كۇننەن باستاپ ءوزىنىڭ «حالايىعىنا» كورىنبەيتىن بولىپ كەتتى. نۇرعازى ونىڭ ءوز ءادىسى بويىنشا ۇيىنە «تىڭشى» دا كىرگىزىپ ءجۇردى. سىرتقى ەسىگىنە كۇندىز دە كۇرشەك سالاتىن بولىپتى. سىرتتان بىرەۋ كەلە قالسا، ول ەسىك اشىلعانشا قوجەكەڭ اۋىز ءۇيدىڭ ءتۇپ جاعىنداعى قاراڭعى كىلەتىنە كىرىپ جوعالادى ەكەن دە، بايبىشەسى قۇلىپتاپ تاستايدى ەكەن. «قايدا؟» دەپ سۇراعاندا، جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى، بىلمەدىك مۇنشا نە عىپ جوعالعانىن» دەپ قانا قوياتىن بولىپتى. ءوزى قازعان سول تۇرمەسىنەن ءوزىن سول قىستا شىعارماۋ ءۇشىن «حۇڭقۋزى» ونى زەرىككەن سايىن ءبىر ىزدەپ شىعىپ ءجۇردى. ەلۋباسى مىرزانىڭ ءوزى دە «ورىنباسار ونباسىسىن» ەكى رەت ىزدەپ كەلىپ تابا الماي كەتتى. تابا الماي كەتەتىنى، «ۇلىق» كەلە جاتقاندا ونى «قارسى الىپ»، نۇرعازى نەمەسە باسقا حۇڭقۋزى «تىڭشىلارى» بىرگە جۇرەتىن بولدى. تۇندە «حۇڭقۋزى» ىزدەپ، كۇندىز «بىرلەسىپ ىزدەۋىنە» قوجانىڭ تاپقان شاراسى «ءىننىڭ» ءتۇبىن «تىرمالاپ» تەرەڭدەتە بەرۋ عانا بولعان كورىنەدى. اكەمنىڭ بيگەلدىنى سۋىق قولدىلىقتان تىيۋعا قاسام بەرگەنى سياقتى شەشەم مەنى «ءتىل وتەتىن» وقۋدان ساقتاۋعا تىرىستى. اينالىپ ءۇيىرىلىپ قابىرعامدى سۋىقتان، «ءتىل-كوزدەن» قورعاۋمەن بولدى. ءبىر ايدا ساۋىعىپ تۇرسام دا، بەكبولسىن الدىنا قايتىپ بارا المادىم. سول ءبىر ايلىق وقۋ مەن ءبىر ايلىق اۋرۋ قوسىلىپ، مەنى قاتتى تيتىقتاتىپ تاستادى. بيعادىلدىڭ كۇندىزگى اسىر سالىپ ويناقتاۋىنا دا، بيعازىنىڭ بۋاز قانشىقتى قويانعا قوسا ءجۇرىپ شي ورۋىنا دا، بيگەلدىنىڭ قالاعا اپارىپ شي ساتۋىنا دا قاتىناسا الماي، ءۇي باعۋمەن بولدىم.
بىلتىر كۇزدەگى جيىپ العان تالقاندارى تاۋسىلعانشا، ەرگەيتىنىڭ كەدەيلەرى ءبىراز ساۋىقشىل دا بولىپ ءجۇردى. ونىڭ دۋى - نۇرعازى مەن كۇلكىشى كەلىنشەك ەدى. ول ەكەۋى بىرىگىپ الىپ، ءبىر كۇلكى تۋدىرماي قويمايدى. ىڭىردە ول كۇلكىگە ماڭايدىڭ ءبارى جينالادى. ويتەتىنى، ەش ەرمەك تابا الماي قالعاندا ول ەكەۋى ايتىسا كەتىپ، ولەڭمەن مۇيىزدەسە جونەلەدى. مۇنىسىن وزدەرى «جىن شاقىرۋ» دەپ اتايدى. جىننىڭ ءبارى جينالىپ بولعان سوڭ، بىرەۋگە حيسا، بىرەۋگە ەرتەك ايتقىزادى. بۇل قىستىڭ ەڭ كوڭىلدى شاعى مەن ءۇشىن وسى ىڭىرلەر عانا بولدى.
«جىن شاقىرۋدىڭ» داقپىرتى تومەنگى قورجالار مەن ەمىلگە جەتىپتى. سول جاقتاعى ءبىر كارى اقىننىڭ «ەرگەيتى جىگىتتەرى» دەگەن تاقىرىپتاعى ۇزاق ولەڭىنەن ءۇزىندى كەلىپ تۇراتىن بولدى. تەگى ءبىزدىڭ نۇرعازى سياقتى «جىندار» دا بىردەمە قۇراپ شىعارىپ، ول جاقتى ورشەلەندىرىپ قوياتىن كورىنەدى. ول ۇساق ولەڭ بايىپ، ءبىزدىڭ قورجانى كوبىرەك اينالدىردى.
«... بەكبوسىن - سول اۋىلدىڭ مولداسىنداي،
سمايىل - قايىرشىنىڭ دورباسىنداي.
ءالىمجان - سەمگەن بيداي ماساعىنداي،
سمازى - تاي ايعىردىڭ تاساعىنداي» -
دەگەندەي، اركىمنىڭ باسىنا ءدال تەڭەۋمەن ءبىر سوعىپ كەلەدى دە، كەدەي ەڭبەكشىلەردىڭ ايانىشتى حالىنە تۇسەدى.
«... قۇلىستايدىڭ[1] قازاعى
ارىلماي ءجۇر ازابى»
بۇل تاقىرىپتى بۇكىل قۇلىستاي رەتىندە كورسەتسە دە، ەرگەيتى جىگىتتەرىن ونىڭ ەرەكشە وكىلى رەتىندە سۋرەتتەيدى. وعان ون دومباي ءشيىن اشاقايلاپ بايلاپ، بىتشاناعا قاۋقيتا باساتىنىن، قالاعا ءۇش اپارىپ ساتقاندا ءبىر كوز شايدىڭ ارەڭ كەلەتىنىن، قايتىپ ۇيىنە كەلگەندە جەيتىن تاماعىنا دەيىن جىر ەتەدى.
«... اۋزىندا قۇرعاق تالقانى،
شوشاڭدايدى ساقالى...»
اۋىر تۇرمىس پەن ازاپتى كاسىپتىڭ ەرگەيتىدەگى قاي ءتۇرىن ايتقاندا دا جىر سوڭىنا ىڭعاي سول كاسىپشىنىڭ اياعىن سۋرەتتەۋمەن توقتاتادى:
«... شيكى تەرى شاقايى، كورىنىپ تۇر باقايى!»
نە ىستەسە دە، باسىن تاۋعا ۇرسا دا، تاسقا ۇرسا دا بۇلاردىڭ ءحالى وسى دەپ اشىنا كۇلگەنى بولسا كەرەك.
ساۋىقشىلار وزدەرىنە ارنالعان وسى ازىلدەردى دە ءبىر ۋاقىت ايتىپ، كۇلىسە تاراپ ءجۇردى. مۇنداي جيىن ارەدىك-ارەدىك ءبىزدىڭ ۇيدە دە بولدى. بىراق، ءبىزدىڭ ۇيدەن كوبىنشە جىلاسىپ تاراسادى: ەمىل جاقتان ءبىزدىڭ ۇيگە حاريفوللا دەيتىن رۋلاس، تۋىس كەلىپ تۇراتىن. ول شەبەر ءانشى، ولەڭشى جىگىت ەكەن. ءوز ەلى مەن تۋعان جەرىنە ارنالعان ساعىنىش ولەڭىن ءوزى شىعارعان انمەن ايتقاندا تىڭداۋشى كارى-جاستىڭ جىلاماعانى جوق، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە، قالاعا اسىعىپ كەتىپ بارا جاتقانىنا قاراماي، قورجاداعى تانىس، بەيتانىستىڭ ءبارى جابىلىپ، ونى قوندىرۋدىڭ امالىن تابىسىپ ءجۇردى. ول كەلگەندە نۇرعازى مەن كەلىنشەگى: «بۇگىن تاعى ءبىر جىلاسىپ الاتىن بولدىق!» دەپ قۋانادى.
وكسۋ مەن وكىنىشىن ىشىنە تارتىپ العان ونىڭ ءور داۋىسىمەن، ءور ناقىشىمەن ىشقىنا كوتەرىلگەندە-اق، جان پەردەسىن ءدال باسقانداي تىڭداۋشى بىتكەن تىم-تىرىس تىنا قالىسادى. قايىرماسىنا كەلگەندە وقىس كەڭك-كەڭك ەتىسىپ الىپ، ءۇنسىز ەگىلەدى.
شىن شاي ءىشتىم ەم ايلاپ،
ساعىندىم ەلدى كوپ ويلاپ.
قيىر جايلاپ، شەت قوندىم،
قوسىلار ما ەكەم ءدام ايداپ!
ءجاميلا-اي، مەكەنىڭ قالدى-اۋ، داريعا-اي.
- وي، داريعا-اي! - دەپ كۇرسىنەدى كارىلەر. ءىشى بوساعانداي دەمدەرىن كەڭ-كەڭ الىسادى. شەمەندەي ۇيىپ قاتقان قاسىرەتتەرى وسى ءاننىڭ جالىنىمەن تۇگەل ەرىپ كەتكەندەي، ول كوز جاسىنا اينالىپ، مولىنان اقتارىلىپ جاتقانداي سەزىلەدى ماعان. جاستىڭ دا، كارىنىڭ دە - ءبارىنىڭ دە بەتىنەن توگىلىپ جاتقانىن كورەمىن. ءبىزدىڭ ساۋىقشىلار تۇگەل وسىلاي ەكەن. ءاربىر كۇلكىنىڭ استىندا كولدەي لىقسىپ جاتقان قاسىرەت بار دا، سونى باسەيتەتىن ءدارى تابا الماي، كوز جاسىنان عانا دارمەن تاباتىن سياقتى. «بۇگىن جىلاسىپ الاتىن بولدىق!» دەپ قۋانىساتىنى سول ەكەن. بارىنەن كوپ كۇلەتىن كەلىنشەكتىڭ، بارىنەن كوپ جىلاعانىن كوردىم.
ءبىزدىڭ كۇلىپ اپ جىلاپ، جىلاپ اپ كۇلەتىن وسى ساۋىعىمىز ۇزاققا بارمادى. جاز شىعا تارى-تالقان تاۋسىلا باستادى، بۇل قورجادان جالدانبا كاسىپ تابىلمادى دا، سمايىلدىڭ جەرىنە دەربەس بىردەمە ەگىپ الۋعا كۇش-كولىك، تاعى باسقا مۇمكىندىك بولمادى. ونىڭ ۇستىنە اكەمنىڭ دە ءالىمجان قىرسىقتان اۋلاعىراق كەتكىسى كەلىپ، تىنشىماي جۇرگەنىندە، ەمىل جاقتان قۋانىشتى ءبىر سىبىس جەتتى: «يلحام بايدىڭ زايىمكەسىندە كوتەرە الىپ قۇيۋعا بەرەتىن مول كوڭ بار ەكەن. ونى ايدايتىن وگىزبايدان، اعىزىپ اكەلىپ قۇياتىن سۋ - قۇدايدان - ەمىلدىڭ ءدال جاعاسى. ءبىر تۇمەن كەسەك قيدى قۇيۋعا ءتورت اعاش بيداي، ءبىر ءشاي، ونىڭ ۇستىنە اقشاسى دا، كويلەك-كونشىگى دە بار!» دەيدى. - اكە-شەشەمىز قۇلشىنا ءتۇستى. «ءبىر تۇمەنىن ون كۇندە-اق قۇيىپ، بەس اعاش بيدايىن قاعىپ المايمىز با!» دەپ بيگەلدى دۇرىلدەدى. ءۇيدىڭ ەكى كورپەسى مەن ەسكى كيىزىن ءوزى ارقالاپ، قالعانىن اكەمە تەڭدەدى، ەندىگى قالعانى وگىز بولا الماسا دا، «تايىنشا» بولعان باسقالارعا، مەنىڭ جۇگىم ەشكىگە ارتىلدى، كوشە جونەلدىك.
«تەرگەۋشىم»، تالاي قىلمىستىنى قازا تەكسەرىپ، «قاراسات مايدانىنا» ايداتقان تاجىريبەلى كىسىسىز. قىلمىستىنىڭ قىلمىس تابا الماعاندا قىسىلىپ قالاتىنىن دا، قىلمىس تاپقان سايىن قۇيرىعى قونىس تاپپاي قوپاقتاي بەرەتىنىنە دە جەتىك كىسىسىز. ءبىز بۇل رەت بوق ىزدەپ كوشتىك دەسەك تە، جوق ىزدەپ كوشتىك دەسەك تە سىزگە ءبارىبىر. قىلمىستان قىسىلىپ، تاعى دا قىلمىس ىزدەپ كوشكەنىمىز كوز الدىڭىزدا تۇر. بۇل - ءسىزدىڭ الدىڭىزدان وتكەن كوپ قىلمىستىعا ورتاق قاسيەت. ال، بىراق بۇل كوشۋدەگى ءبىزدىڭ ودان باسقا ەرەكشە قىلمىسىمىزعا قاراي ماعان وشىگە تۇسۋگە تولىق قاقىلىسىز. مەنەن باسقا قاي كۇناھارىڭىزدىڭ اۋرۋدان تۇرا ساپ جۇك ارتىپ، ەشكىنى ەزگەنى بار؟! مۇنى قازىرگى قىلمىستار دەلوسى تۇگىل، جاۋىزدىق تاريحىنان دا وقىپ كورمەگەن بولارسىز. مەنىڭ قىلمىسىم باسقانى قويىپ، جۇگىمدى ەشكىگە ارتۋعا دا جەتتى. سول جىلعى كوپ كوشۋدەن ءمۇيىزى قاراعايداي كارى بورتە جاۋىر بولدى. سول ەشكىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ الىپ، ايعاق ەتسەڭىز، ءمۇيىزى كوزىمدى اعىزار ەدى.
V
قوقىر-سوقىرىن كوتەرىپ، ارىپ-شارشاي جەتكەن كوپ جالدانباعا ول قي بۇلدانا قالدى، قي ەمەس-اۋ، باي بۇلداندى. ءبارىمىز ءتۇپ قوتارىلا ءبىر-اق شۇبىرماي، بىرەۋىمىز عانا كەلىپ كەلىسكەن بولساق، بالدەنبەي، ءوزى بەلگىلەگەن اقىنى تولىق بەرەتىن دە سياقتى. اياعىنا كەلگەن ايسۇلۋدى تەگىن كۇڭ دەپ تەبەتىن باي تابانى تەسىلىپ جەتكەن اش جالشىلاردى اياي ما؟ جاريالاعان اقىسىن جارىمىنا ءبىر-اق ءتۇسىردى. ەڭكەيىپ كەلگەنىمىزدى كوردى دە، شالقاقتاپ قايتا المايتىنىمىزدى ءبىلدى. قيدىڭ قاسىنداعى جەر تامعا جاڭبىردان پانالاي قالعانىمىزدى كورىپ، ءتىپتى ءبىلدى. اكەم ەكى كۇن سويلەسىپ جارىم اعاش بيدايدى ارەڭ قوسقىزدى دا، ون مىڭ كەسەك قيدى ەكى جارىم اعاش بيداي جەپ قانا قۇياتىن بولدىق. بەس ءجۇز سيىر مەن ەكى ءجۇز جىلقىنىن قىس بويى ۇيىلگەن كوڭى - باقتىنىڭ تاۋىنداي كورىندى ماعان.
- وتىز مىڭ كەسەكتەن اسادى! - دەدى بيگەلدى.
- اسسا جانە سول باعادا اقىسىن الاسىڭ! - دەپ باي مول قولسىندى. بىراق، ونىڭ مول قولدىلىعى قۇياتىن قالىبىنىڭ ۇلكەندىگىنە تولىق سەنگەندىكتەن ايتىلعان ەكەن. ءبىر قالىبىنىڭ ءوزىن جوبىشەڭكى ادام كوتەرە المايتىنداي ەتىپ جاساتىپتى. «مەن دە قۇيامىن» دەپ قۇلشىنعان بيعازى قالىپتى كوتەرە الماي جايىنا قالىپ، بيگەلدى مەن اكەمىز عانا قۇيۋعا كىرىستى. ءبىز ارينە، ەمىلدەن قۇرت-بالىق اۋلاۋعا عانا جارادىق. بىرنەشە كۇن وتكەندە ەكى اعاش بيدايدىڭ جارىم تۇمەندى قۇيۋعا دا ارەڭ جەتەتىنىن بىلدىك، جايشىلىقتاعىدان ءۇش ەسە ۇلكەن قالىپ قيدى سان جاعىنان ماڭدىتپاي قويدى. مىقتى اكەمىز تۇزاققا تۇسكەن تورعايشا تىپىرلادى. موينىنا تۇسكەن «قىل تۇزاقتى» اقىلدى تورعاي سىپىرىپ كەتەدى. بىراق، بۇل تۇزاقتى سىپىرىپ كەتۋگە ءبىزدىڭ اقىلىمىز جەتپەدى، ولاي بولعانى بيدايى جەلىنىپ قالدى عوي! كوڭشىلەر جان القىمعا ءتۇستى، ازىق ازايعان سايىن تىپىرلاي كۇشەيە ءتۇستى دە قىل مويىنداعى تۇزاق قىلعىندىرا بەردى.
نەگىزگى كاسىپ - ءبىزدىڭ «بالىقشىلىق» كاسىبىمىز بولدى. وزەننىڭ اعىنى باسەڭ ەرنەۋىنەن ورگە قاراي شۇباعان قۇرتبالىق ءبىزدىڭ سۇزگەن داستارقانىمزعا دا ىسىرا كوسىپ كوتەرگەن شەلەگىمىزگە دە بىجىناپ ءتۇسىپ جاتتى. ولار ءتىرى كۇيىندە كىشكەنە قازانىمىزدا وينايتىن بولدى. سۋ ىسىعان سايىن جاقسى وينايدى. دۇنيەدە ولىمگە مويىنسال بولىپ، «قۋانىشپەن» ولەتىن جاندىك - وسى قۇرتبالىق ەكەن. ءدال ولەر كەزىندە «اسىر سالادى». «بوي جىلىنعاندىعىنان» سۋ قايناسىمەن مىج-مىج بولىپ، تەگىس ۇيقىعا كەتەدى. بۇل كەزدە ءتىپتى ءبىز جەپ جاتقانىمىزدى دا بىلمەيدى. ءبىز قاپ-قارا بوربايىمىزدىڭ جارىلۋىنا قاراماي سول «قۋانىشتى» قۇرتتاردى عانا كورەتىن بولدىق، تۇستە دە، كەشتە دە سونى جەپ راحاتتانىپ جۇردىك.
«ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى»، تاۋداي تەزەكتىڭ جارىمى عانا قۇيىلىپ، بيداي تاۋسىلعان كەزدە قۇرتبالىق ءۇردىس جەلىنىپ، سىپىرا ماي تىشقاققا اينالا باستاعان كەزىمىزدە، بىزگە ءولى بالىق جولىقتى: سۋ قۇيۋعا دايىنداپ جايعان كوڭنىڭ اراسىنان كىشكەنە بىلعارى قالتاعا سالىنعان ءبىر كەسەك اپيىن ەسكى كوزدەي كۇلە شىقتى. اكەم دە كۇلىپ جىبەردى. تىرسەكتەگى كوڭدى دەرەۋ جۋىپ، ۇلكەن جولعا قاراي جونەلدى.
- بۇل اپيىنشىلارعا التىن ەسەپتى قىمبات! - دەپ بيگەلدى قۋاندى، ارزانعا ساتىپ قويما!
ءبىر اعاش زىعىر مەن ەكى اعاش بيداي سول كۇنى ىزدەپ تاپتى ءبىزدى. اپيىنى تاۋسىلعاندىقتان سىرقاتتانىپ جۇرگەن ءبىر قارا سۇرى قازاق بايى ەرە جەتتى. جەرگىلىكتى اۋقاتتى قازاقتاردىڭ دا كەيبىرى اپيىنشى بولىپ العان ەكەن. بيداي مەن زىعىر اربادان دومالاي تۇسىسىمەن قوجايىن دا دومالاي ءتۇسىپ، جەر ءۇيىمىزدىڭ تابالدىرىعىنا وتىرا قالدى. اكەم ونىڭ نەگە ولاي وتىرا قالعانان بىلگەن ەكەن. تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي قارا-قوڭىر «التىنىن» قولىنا ۇستاتا قويىپ ەدى، بايەكەڭ يىسكەپ-يىسكەپ جىبەرىپ، ءبىر كۇرسىندى دە، بيدايدايىن ءۇزىپ الىپ اۋزىنا سالا قويدى. اكەم ۇڭىلە قارادى وعان.
- ءسىز جەۋشى مە ەدىڭىز؟
- تارتۋشى ەدىم، قورقورىم ۇيدە قالدى.
ماڭدايىنان بۇرق ەتە تۇسكەن تەرىن الاقانىمەن سۇرتە سالىپ جونەلە بەردى ول. زىعىر مەن بيدايدى شەشەم قۋىرىپ، قوسىپ، كەلىدە جاشىدى دا، الدىمىزعا قويدى. ءبىزدىڭ دە ماڭدايىمىزدان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
ءۇي ىشىمىزبەن باتىپ قالعان سول بالە قيدان وسى «ءولى بالىقتىڭ» كۇشىمەن ءبىر ايدا ارەڭ قۇتىلىپ، دەرەۋ كوشە جونەلدىك. موينىنا وقىس كەلىپ قالعان تۇزاقتان قاتتى شوشىپ قالعان تورعاي ەندى بۇل ماڭايعا توقتاسىن با، شاۋەشەك جولىنداعى كوپ جۇمىسشى جالدايتىن مويكەگە قاراي تارتتىق. ەكى ەشكىدەن باسقامىزدا كۇي دە قالماپتى. الىپتاي بيگەلدى مەن اكەمىزدىڭ مويىندارى سول تۇزاقتان قىلدىرىقتاي بولسا دا ۇزىلمەي ارەڭ شىقتى. ال شەشەمىزدىڭ ءحالى بۇلاردان دا مۇشكىل ەدى. بۇل كوشتە ەڭ كۇشتى نارىمىز سول ەكى ەشكى بولدى. جۇكتىڭ كوبىن سول ەكەۋىنە ارتتىق تا، «بوتالارىن» قوسىپ ايداي جونەلدىك. ەرەكشە ءبىر كۇلكىلى دۇنيەدەن شىعىپ كەلە جاتقانداي، «كەرۋەنىمىز» ماڭىراي شۇبادى. جول-جونەكەي كەزىككەندەر، ءبىزدىڭ ءبىراز ۇيالعانىمىز بولماسا، جۇرىسىمىزدە پالەندەي وعاشتىق جوق سياقتى. كادىمگىدەي زور تىزبەكتى كەرۋەن بولدىق. بىزدە دە تۇيە كەرۋەنىنىڭ قوڭىراۋى سياقتى داڭعىرلايتىن لەگەن بار. ءبىزدىڭ دە «جۇك اۋىپ بارادى، باس!»، «كوتەر!» دەپ ساڭعىرلايتىن اقساقالىمىز بار. ەڭ كەمى-اق «بۇراۋ سال!» دەگەن ءسوز شىقپايدى. ەشكى، ءسىرا جۇك كوتەرۋگە كونسە دە بۇراۋعا كونبەيتىن ءتارىزدى. سول رايلارىن باعىپ، بۇراۋ سالماساق تا لاقتارىمەن ۇزدىكسىز ماڭىراسۋمەن بولدى. بىزدەي قىلمىستىلارعا ەشكى بولۋلارىنا تويعان سياقتى.
«بالام، مەنىڭ نە بولعانىمدى كورىپ كەلەسىڭ عوي، قىلمىستىلارعا تۇيە بولۋدان كەمەلەكتەن ءولۋدىڭ ءوزى جاقسى!» دەپ لاعىنا ۇزدىكسىز وسيەت ايتىپ كەلە جاتقان سىڭايلارى بار.
كوتەرگەن جۇگىن مويكەگە كۇن ەڭكەيە ارەڭ جەتكىزگەن ەكى ەشكى، كادىمگى تۇيەشە شوگىپ دەم الدى. ءسۇت شىقپاي قارا شاي ىشتىك. قاباعىمىزدى تەرىس سالىپ قايعىرا ىشتىك: ويتكەنىمىز - مويكەنىڭ ءجۇن جۋ جۇمىسى توقتاپ قالىپتى، ەندى كاسىپسىز شيقىلدايتىن بولدىق دەپ قايعىردىق.
بىزدەن بۇرىن كەلىپ شيقىلداپ جاتقاندار ءتىپتى كوپ ەكەن. ءيىن تىرەسەدى. شاقىرايعان تىمىرسىق ىستىقتا الان-اشىق جاتقان اش-جالاڭاش جۇمىسسىزدار بىق-بىق ەتەدى. بەكەر بىقىلداپ تا جاتقان جوق. بيىل بار جەرگە تونگەن اشارشىلىق اپاتتى ايتىپ، «قىرىلۋدىڭ» اششى ءتۇتىنىن مورلاتىپ جاتىر. بۇل قىلمىسقا قالاي شىدارسىڭ! تاڭەرتەڭ ەكى ەشكىنى قومداپ جىبەرىپ تاعى كوشتىك. «قالا ىشىندە ۇكىمەتتىڭ تاسجول جۇمىسى بار» ەكەن دەگەن ءبىر جىلى ءسوز جىلجىتىپ الا جونەلىپ ەدى. بيگەلدى مەن اكەمىز باستاتقان «ءتورت تۇيە» ىستىق توپىراقتى بۇرقىلداتا «بوتا-تايلاقتارىن» شۇباتا وتىرىپ شاۋەشەككە كۇن ەڭكەيگەندە ارەڭ جەتكىزدى. جاسالىپ جاتقان تاس جول جامبىلدىڭ شىعىس جاق سىرتىندا ەكەن. ءبىز جول بويىندا اعاشتىڭ بۇتاقتارىنان بالالاردىڭ ويىن ءۇشىن جاساعان كۇركەسىندەي كىشكەنە-كىشكەنە ۇيشىكتەرگە باستارىن عانا تىعىپ جاتقان قالىڭ جۇمىسشىلاردى كوكتەي ءوتىپ، جوعارى جاعىنداعى جارعا قاراي تارتتىق. ادەتىمىز بويىنشا سونىڭ ءبىر ۇڭگىرىن تاۋىپ كىرىپ الماق ەدىك. سىرتىمىزدان تانىعان بىرەۋلەر ايقاي سالدى. باقساق كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ادامدارى ەكەن. ءبىز كىرمەكشى جاردىڭ بۇگىن عانا ەكى ءۇيلى جاندى باسىپ قالعانىن، ولاردىڭ سۇيەگىن دە الا الماعاندىقتارىن ايتتى. جامبىل قابىرعاسىنىڭ بىلتىر «حۇيزۋلار» ويعان ۇڭگىرلەرىنە پانالاعان جۇمىسشىلاردان قازا بولعاندار دا كوپ ەكەن. شەشەمنىڭ توركىن جۇرتىنان بىرنەشەۋىن سول ۇڭگىرلەر باسىپ قالىپتى. امان قالعانداردىڭ ادىسىمەن ءبىز دە تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ، اعاش بۇتاعىنان ۇيشىك جاساپ الدىق.
«تەرگەۋشىم»، ەسىڭىزدە شىعار، بىلتىر ءبىز شاۋەشەككە العاش وتكەندە قايىسبەكتىڭ كىشكەنە ۇيىنە سىيماعاندىعىمىزدان قالا شەتىندەگى زار-مۇڭعا تولى ءبىر مال قوراعا تۇنەگەنبىز عوي. سوندا بىزگە تانىسقان ومار اتتى مىسقىلشىل شال بىزگە شاۋگىمىن بەرىپ، شاي قايناتىپ ىشۋىمىزگە كومەكتەسىپ ەدى. بۇل جولى تاعى سونىڭ ۇيشىگىنىڭ ىرگەسىنە كەلىپ قونىستانىپپىز. تۇندەلەتىپ بىزگە ۇيشىك جاساسۋعا ومار تاعى كومەكتەستى. قىدىرعان ايەلدەردىڭ «وسەك تاپپاسا» وكسىپ جىلاپ قايتاتىندىعى جايلى مىسقىلداۋدىڭ ورنىنا ءوزى وكسىپ، كورگەن قورلىعىن، تۋعان جەرىنەن اۋعان وكىنىشىن ايتا ءجۇرىپ كومەكتەستى.
- مەنى بوسقىن ەتىپ وسى حالگە تۇسىرگەن كوممۋنيستەر ەمەس، كورگە كىرگىر نەمەرەلەس ءىنىم - بەكەش!.. قىر سوڭىمىزعا ءتۇسىپ بۇكىل تۋىسىمىزدى قيراتا تۇرمەلەتتى! سىبىرگە ايدالۋدان قاشىپ امان قۇتىلعانى مەن ەدىم، ەندى وسى قۇلدىقتا قۇريتىن سياقتىمىن!... اتتەڭ سونى! - دەپ قالشىلداپ كەتتى ومار.
- ول - بيكەش نە ورىندا ەدى؟ - دەپ اكەم شيراي سۇرادى.
- «اق جۇرەك-بەلسەندى» دەگەن «مانسابى» بار، شىنىندا ناعىز قارا جۇرەك ەدى ول، كوممۋنيست پارياسىنا كىرىپ الۋ ءۇشىن ءبىزدى قىرىپ بەرۋگە سالىندى، ىزدەگەنى - پالە-جالا!
- اقتاي، ساناتپايدىڭ تۋىسى دەشى!..
ءبىزدىڭ كۇركە ومار مەن اكەمنىڭ وسىلاي شيرىعۋىمەن تەز قالقيدى، اشۋلى-كەكتى قولدار اعاش بۇتاعىن اشتىعىنا قاراماي جۇلا بەرىپتى.
تاسجول جۇمىسىنىڭ اقىسى - ءار جۇمىسشى كۇنىنە ءۇش ۋاقىت جەيتىن ەكى ءجۇز ەلۋ گرامدىق ءۇش توقاش ەدى. جۇمىس ىستەمەگەن كۇنى ول دا جوق. بايدىڭ قىل توزاعىنان قاشىپ كەلدگەنىمىزدە، ۇكىمەتتىڭ بۇل توزاعىنا باسىمىزدى تۇرمىس ەرىكسىز سۇعىندىردى. بايدىڭ قيىنان مۇنىڭ ارتىقشىلىعى - اۋتەۋىر ايداپ ءجۇرىپ ىستەتەتىن مىلتىقتى شەرىكتەرىنىڭ بارلىعى بولدى. بۇرىن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ايداپ اۋرەلەندىك قوي، مۇنىسىنا دا قاناعات ەتپەي بولمادى.
ءبىزدىڭ ۇيدەن داعدىلى ءۇش ادام جۇمىسقا ورنالاسىپ، زامبىلمەن تاس تاسۋعا شىققان كۇنى مەن قالتىراپ بەزگەك اۋرۋمەن جىعىلدىم. ءتورت «تۇيەمىز» كوتەرىپ كەلگەن جۇكتىڭ ءبارىن جاپقاندا دا لىپا قۇرلى كورمەي سەلكىلدەدىم.
مەنىڭ اۋرۋىما شەشەم قالىپ قاراسا، جەتى ادامنىڭ جەيتىنى ەكى-اق توقاش بولىپ قالماي ما؟ بيعادىل قالسا، بارلىق اۋىرىمىزدى كوتەرىپ جۇرگەن ەشكىنى كىم باعادى، ونى بىرەۋ سويىپ جەي سالماي ما! ءزامبىل كوتەرۋگە جارامايتىن بيعازى قاراسا، ونىڭ دا وزىنە لايىق ءبىر جۇمىس ىزدەۋى كەرەك قوي.
جەتى اۋىزدى ءۇش توقاش جەلىمدەۋگە جەتە مە!
- اپاتاي، مەنىڭ قاسىمدا بيعايشا وتىرسا بولعانى، بارا بەر! - دەپ جالىندىم مەن، ءوز الدىما دەربەس دىردەكتەي بەرگىم كەلدى.
قالشىلداپ-قالشىلداپ الىپ، قاتتى تەرلەۋگە كىرىسەمىن. كوز اشقاننان ۋايىمداپ ۇيرەنگەن، بالا بولىپ ويناۋدى بىلمەيتىن بيعايشا تىپىر ەتپەي مەنىڭ قاسىمدا بولادى، تەر اعىپ جاتقاندا مەن سۋعا تويمايمىن. ول تالتىرەكتەي بارىپ سۋ اكەلگەنشە مەن تاعى شولدەپ جاتامىن. ارينە، ول ءبىر شىنىدان ارتىق سۋ كوتەرە المايدى، ونىڭ ۇستىنە تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ جارىمىن جەتكەنشە توگىپ بولادى. بەزگەكتىڭ بەزىلدەتۋى ءسويتىپ بيعايشا شارشاعاندا عانا توقتايدى دا، مۇنان سوڭ ەكەۋمىز دە ءبىراز تىنىشتىق تاۋىپ، قارسىمىزداعى تاس جولدا ءوتىپ جاتقان جۇمىسشىلارعا قاراۋمەن بولامىز. بىراق، بۇل قاراۋدىڭ ءوزى دە اۋرۋشا قينايدى. جۇمىسشىلار الىستان كوتەرىپ كەلە جاتقان قۇمدى تاستارىن جەرگە قويىپ دەم الا الماي مايىسىپ-قايىسىپ، ءبۇرىسىپ-تىرىسىپ، تەرلەرىن سورعالاتا وتەدى. بۇلاردىڭ تىزبەگىنەن ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز دە كوزىمىزگە وتتاي باسىلىپ وتەدى. ءالسىز نازىك شەشەمىزدىڭ قاپ-قارا بولىپ تۇتىككەن شىرايىنا، اۋىر ءزامبىلدى الىستان كوتەرگەندىكتەن بىلەگىنىڭ قارىمى جەتپەي، موينىنا اسىپ العان الا جىبىمەن كوتەرىپ بارا جاتقانىنا، زامبىلدەگى تاستىڭ ۇيمە بولىپ باسىلعانىنا... بار كەيپىنە اۋىر مۇڭمەن قارايمىز. شەشەمىز سول اۋرۋىمىزدى جەڭىلدەتكىسى كەلگەندەي، ءبىزدىڭ تۇسىمىزدان شيراقى، جەڭىل وتۋگە تىرىسادى، بىزگە قاممەن قاراپ قويادى. مەنىڭ ءحالىمدى بىلە كەتكىسى كەلىپ، الدى-ارتىنا جالتاقتايدى، بىراق، ارتتارىندا شەرىك بار عوي، كىدىرە المايدى، شىركىن شەشە!..
ماعان جول بويىنداعى مىلتىقتى شەرىكتەردەن باسقاسىنىڭ بارلىعى ايانىشتى، بارلىعى قىلمىستى، سورلى كورىنەدى. سۇپ-سۇرى بولىپ تىنىپ تۇرعان اسپاندا، ءتىپتى بۇكىل دۇنيەنىڭ ءوزى تۇتاس ايانىشتى، تۇلا بويىمەن سورلى قىلمىستى سياقتى ەلەستەيدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ سورلىسى - مىنا كوپ كۇركە. كۇندىز ىستىققا سايالىلىعى، تۇندە سۋىققا پانالىعى جوق، قايتا موينىن سوزىپ ءبىر قىرسىقتى ءوزى شاقىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى.
ءۇش توقاش جەتۋىمىزگە جەتىسپەدى. ەمىلدىڭ قۇرت بالىعى، بوق-جىنى ارشىلماي پىسقان اششىلىعىمەن شيقىلداتىپ ەدى، بۇل توقاش كوپە-كورنەۋ ءوزىنىڭ تاتتىلىگىمەن شيقىلداتتى. بيعازى كۇندە قاڭعىپ جۇمىس تابا الماي، قاساپشىلاردان قويدىڭ قانىن ارەڭ تاۋىپ اكەلىپ ءجۇردى. ارەڭ تاباتىنى، قان الۋشىلار بيىل ءتىپتى مولايىپ كەتكەن ەكەن. تالاسا-تارماسا كۇشى جەتكەنى، ءيا، جىلپىسى عانا الا الاتىن بولىپتى. ءسويتىپ، تاسجولشىلاردىڭ كوبىنىڭ كۇركەسىنىڭ الدىندا قان قايناپ، قان قۋىرىلىپ، قان باۋىرشا قاتىپ، پىسىپ جاتتى. ءبىز دە ونى قيالاي كەسىپ سوعاتىن بولدىق. بۇكىل قاۋىم بولىپ تەگىس قانقۇمارعا، قاندى شەلەك، قاندى قول، قاندى اۋىزعا اينالدىق، بۇدان ۇلكەن قىلمىس بولا ما! ءبىز سياقتى «ايىرىم كاسىپشى» بار، «قولى ۇزىن» سەميالار ۇننىڭ كەبەگىن دە تاۋىپ اكەلىپ ءجۇردى. بيعازى ونى «تۋىسقانشىلاپ» ءجۇرىپ تابادى. ۇننىڭ كەبەگىن قانمەن يلەپ، قالاشقا اينالدىرىپ پىسىرەتىن ونەر ءبىزدىڭ ۇيدەن تاسجول بويىنا تارالدى دا، بۇكىل قالا كەدەيىنە جالپىلاستى. بۇل قاندى قىزىل نان - ءبىزدىڭ تالانتتى شەشەمىزدىڭ تاعام عىلىمىنا قوسقان «جاڭا ۇلەسى» بولىپ جايىلدى.
قىر سوڭىمىزدان قالماي جۇرگەن اشارشىلىق اتتى قىرسىق ءبىزدىڭ بۇل دالباسامىزعا الدانعىسى كەلمەي، اۋزىن ەڭ مىقتىمىزعا اشتى، ءبىر ءتۇنى بيگەلدىنى الىپ ۇردى. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە-اق تۇلىپتاي بولىپ ءىسىپ-كەۋىپ العان بيگەلدى تاڭەرتەڭگى جۇمىس ۋاقىتىندا ورنىنان تۇرا الماي قالدى.
«جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق»، بۇل جۇدىرىق تالماۋ جەرىمىزدەن ءدال تيگەندەي اكەم مەلشيىپ وتىرىپ قالدى.
- دارمەن بولاتىن بىردەمە تاۋىپ بەرە الماساق، ەكى كۇننەن قالماي ۇزىلەدى! - دەپ كۇبىرلەدى. شەشەمىز بيگەلدىگە كورسەتپەي جىلاپ وتىر، اكەمىزگە بىردەمە ايتتى دا جۇمىسقا جالعىز ءوزى كەتە باردى.
- الدىمەن اقانعا باراسىڭ عوي! - دەپ جۇرە جالعاستىرعان ءسوزىن عانا ەستىدىم، - قايتىپ كەلىپ سويارسىڭ!
بۇگىن مەنىڭ بەزگەگىم دە ۇستايتىن كۇن ەدى، قۇرىشتاپ دىرىلدەتە باستادى. بىراق، قايعى ۇستىنە قايعى جاماعىم كەلمەدى، ءتىسىمدى تىسىمە باسىپ وتىرىپ الدىم. بيعازى كوشەگە قاراي جۇگىرە جونەلدى دە، بيعادىل ەشكىسىن ايداپ كەتتى. تومەنگى جاقتاعى اقاننىڭ ۇيىنە قاراي اكەم جونەلدى.
اقان قوندىبايۇلى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ورىسشا نەداۋىر وقىعان ازاماتى بولاتىن. ول دا بىزشە بوسىپ كەلگەن، بىلتىرعى حۇيزۋ سوعىسىنان كەيىن ورىسشا ءتىلى كادەگە جاراپتى. جول قۇرىلىسىنا سوۆەتتەن ورىس تەحنيكتەر كومەككە كەلگەن ەكەن. جاقىندا عانا اقان سوعان تىلماشتىققا ءىلىنىپتى. اكەم سول تۋىسىنان جاردەم سۇراۋعا كەتكەنىن ءبىلدىم.
تىستەنگەنىمە قاراماي بەزگەك ءبۇرىپ اكەتىپ بارا جاتىر ەدى، «قايعىشىلدار» كەتىسىمەن بوساپ كەتتىم دە، قالتىراپ جىعىلدىم. ىركىت تولى ساباداي بولعان بيگەلدى ورنىنان ىركىلدەپ ارەڭ كوتەرىلىپ، مەنى جاۋىپ تاستادى دا، قايتا قۇلادى. مەنىڭ قارسى سىرەسكەنىمە ەرەگەسكەندەي بەزگەكتىڭ «81 جىنى» ءبىر-اق ءبۇردى بۇل جولى. ەسىم اۋىسىڭقىراپ كەتىپتى. ءبىر كەزدە كوزىمدى اشىپ قاراسام قارسى الدىمىزدا جول جاعاسىنداعى سۋ قايناتۋشىلاردىڭ كۇركەسى ۇستىندە ءبىر «ورىس قىز» وتىر، ول قولىن سەرمەپ-سەرمەپ قويادى. تاسجول جۇمىسشىلارى سونىڭ الدىنداعى تايقازاننان سۋ الىپ جاتىر، «كۋن يستيك، شايدى كوپ ىشىڭدەر» دەپ ايقايلايدى. ارباكەش سارت جۋان كوتەك ارباعا ءۇيىپ باسقان توقاش اكەلىپ ەدى، «نان الىڭدار، كوپ-كوپ الىڭدار!» دەيدى تاعى دا. جۇمىسشىلار قاتارعا تۇرىپ ءبىر-ءبىر توقاش الىپ جاتىر، «ەي، سارت انالار جەيدى، بەر ولارگا!» دەپ اقىردى ورىس قىز، قولىمەن ءبىزدى نۇسقادى. بىراق بيگەلدى دە، بيعايشا دا ورنىنان قوزعالماي قاراپ وتىر. شەشەم وزىنە تيەسىلى ءبىر عانا توقاشىن الىپ كەلەدى. «بارىڭدار»، دەدىم مەن قالتىراپ، ءوزىم كوز الماي قاراپ جاتىرمىن. «ءبارىن ال، كوپ-كوپ ال دەدى عوي! بۇرىن جوق ەدى، ءبىر جاقسى قىز كەلىپتى عوي، بارىڭدار!» بيگەلدى مەن بيعايشا سويلەپ جاتقان ماعان قاراپ قانا قويادى. ارباعا قاراي ۇمتىلمايدى. نان جەگىسى كەلىپ تامسانسا دا «ۇيالاتىن» ءتارىزدى، مىنە، شەشەمنىڭ ءبىر توقاشىمەن قانا ۇشەۋى شاي ىشۋگە كىرىستى، انە، قىز تاعى ايقايلايدى، بىراق، ونىڭ ءتىلىن المايتىنداي، ەشكىم قارامايدى دا!.. انە، سۋ قايناتىپ جۇرگەن جولدىباي اتتى بي تۇز ۇرلاپ جان قالتاسىنا سالدى. قاسىنداعى ومار كورمەسكە سالىپ جۇرە بەردى. «ياپىرماي، وسىنشا ۇلكەن كىسىنىڭ ءبىر ۋىس تۇز ۇرلاعانى-اي! ياپىرماي، تىلىنەن بال تاماتىن اتاقتى شەشەننىڭ وسىنشا ماسقارا بولعانى-اي!» انە، انە، ءبىر شەرىك كەلىپ ءتىنتتى دە، تۇزىن سالدىرىپ الدى. شەشەم دە، بيگەلدى دە باعجيىپ قالدى سول جاققا.
- سۋ! - دەدىم مەن قاتتى كۇرسىنىپ، شەشەم ءبىر شىنى سۋ اكەلىپ باسىمدى سۇيەپ وتىرعىزدى. سونى ولەرمەندەنە جۇتىپ العانىمدا عانا ەسىمە تولىق كەلگەنىمدى ءبىلدىم. كيىمىم مەن جامىلشىم مالمانداي سۋ بولىپ كەتكەن ەكەن.
- نە عىپ سويلەپ كەتتىڭ بۇگىن؟ - دەپ سۇراعان شەشەمە ءۇن قاتپاي الدىڭعى جاعىما تاعى قارادىم.
جولدىباي ءبيدىڭ تۇز ۇرلاعانى راس ەكەن، وزىنە-ءوزى قاتتى جابىرلەنگەندەي ول مەلشيىپ وتىرىپ قالىپتى. قاتتى تيگەن سوققىدان ەس جيا الماي قالعان سياقتى. ونىڭ وقىس كۇيرەگەن جانىنا مەدەت، كوڭىلىنە شيپا ايتىپ جاتقانداي ومار مەن بىرنەشە ەگدە ادام كۇڭىرەنە سويلەپ، كۇرسىنىپ وتىر. ال باسقا كورىپ جاتقاندارىم دا وسىنداي راس بولعانىمەن، الگى «ورىس قىز» دەپ كورگەنىم كۇركە اعاشىنىڭ ۇشىنا ىلىنگەن قىزىل سالى بولىپ شىقتى. قول سەرمەگەندەي بولاتىنى - سوققان جەلەمىكتىڭ جەلپىندىرۋى ەكەن. سول ورىس قىز بولىپ كورىنىپتى دە، ەلەسكە لايىق ءسوزى دە ەستىلگەندەي سەزىلىپتى.
اكەم كەلدى، ادەتتەگىدەي جارتى قاپ بىردەمە كوتەرە كەلدى، كوزىمىز ايناداي جارقىرادى. اقان بىرەۋدەن الاجاق ءبىر پۇت ۇنىن الدىرىپتى دا، وعان ءبىر پۇتتاي كەبەگىن قوسا كوتەرتىپتى. كەلە نان يلەپ ءپىسىرتىپ بەردى دە، ەرتەرەك تۋعان ءبىر لاعىمىزدى باس سالدى. كەشكە جاقىن سورپاسى پىسا بەرگەندە، بيعازى قالا جاقتان جىلاپ قايتتى دا، بيعادىل دالا جاقتان كوگەرىپ قايتتى. بيعازىنىڭ ءبىر كوزى ءىسىپ كەتىپتى، سەبەبىن ارەڭ ايتتى: جاڭا ءتۇيىن تاستاعان كارتوپتى ەكپەتتەنىپ قازىپ جاتقانىندا، سايلىكتىڭ قوجاسى ۇستىنەن ءتۇسىپ، بايلاپ اكەتكەن ەكەن. كەشكە شەيىن تاياقتى جەپ-جەپ ارەڭ قايتىپتى. ال بيعادىل ەشكى باعىپ ءجۇرىپ جاڭا باس العان كۇنباعىستى مۇجىپ جەي بەرىپتى، بەت-اۋزى كوكپەڭبەك، ءتىلى قاپ-قارا بولىپ قايتتى. ەنەسىنەن وسيەت ەستىپ، ولىمگە رازى بولعان لاعىمىزدىڭ ەتىن قۇمداي ەگىلىپ وتىرىپ جەدىك. سۋ بولىپ تامشىلاپ تا كەتىپپىز.
بيگەلدىنىڭ ىسىگى تاڭەرتەڭىنە تاعى كوبەيە ءتۇسىپتى. سويتسە دە، لاقتىڭ سورپاسىنا ىنىلەرىنىڭ ىشكىزگەن اشۋى، اكە-شەشەنىڭ قايعىسى قوسىلىپ، ونىڭ بۋىنىن ءبىراز بەكىتكەندەي، سەندەلەكتەپ جۇمىسقا شىعا جونەلدى. شەشەم مۇلدە تىققىشتاپ جۇرگەن قوس بىلەزىگىن، قورجىننان الىپ، اكەمە ۇستاتا سالدى دا جۇمىسقا جونەلدى. دەمەك، ەكى توقاشتىڭ سۇلۋ ءجۇزى تاعى كورىنگەندەي بولدى.
مەن ەس بىلگەننەن بەرى بار ەكى شومبال بىلەزىك شەشەمنىڭ بار قازىناسى بولاتىن. قۇيىلىپ ورنەكتەلگەلى قانشا جىل وتسە دە، ونى بىلەگىنە ءبىر سالىپ كورمەپتى. بەزەنۋ بۇيىمىنان قاتتى بەزەتىن شەشەم، اۋىر دەپ سىلتاۋ تاۋىپ ساقتاعان تازا دا، سوم كۇمىس ەكەن. بۇل زور اشارشىلىقتىڭ ارانداي اۋزىنا وسىنى سالىپ، وزدەرى ءتىرى قالۋدى كەشە كەڭەسىپتى.
اكەم بۇگىن سونى ءىلۋشىن جاققا الا جونەلدى. سويتسە دە، سۋىت كەتكەن جول، قايتا ورالىپ، مەنى قاتتى شوشىتا كەتتى: بىلاي شىعا بەرىپ قايتا ورالعاندا ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ كەلە جاتىر ەدى. بيعايشانى ىم قاعىپ سىرتقا شاقىرىپ الدى دا، يرەلەڭدەگەن ءبىر ۇزىن جىلاندى سۋماڭ ەتكىزىپ ماعان لاقتىرىپ قالدى. مەن شىر ەتە ءتۇسىپ، ىرشي جونەلدىم. ءدال قارنىما كەلىپ تيگەن ءتىرى جىلان ىسقىرىپ قالىپ ىرگەگە تارتتى.
- شاقپايدى، شاعا المايدى، ءتىسى قايىرىلعان، - دەپ اكەم باسۋ ايتتى سونان سوڭ، - بەزگەگىڭ ەندى جازىلادى!.. انا جىلاندى ءولتىرىپ، تەرىسىن سىدىر دا، بيگەلدىگە قايناتىپ بەر! - دەپ بيعازىعا تاپسىرىپ تەڭسەلە باسىپ جۇرە بەردى.
بەزگەكتى اكەمنىڭ وسىلاي قورقىتىپ ەمدەيتىنىن ارتىنان ەسكەردىم. تەرىسىن سىپىرىپ الىپ، تۋراپ قايناتىلعان جالاڭاش جىلانمەن سول كۇنى تۇستىكتە بيگەلدى سورپالانىپ ەدى، ەرتەڭىنە ىسىگى باسىلىڭقىراپ، قايتا «ارىقتاي» باستادى. بەزگەگىمنىڭ ۇستاماعانىنا مەن قۋاندىم. ءبىر جىلاننىڭ ەكى اۋرۋعا ەم بولعانىن كورگەن بيعازى ەندى جىلانشى بولدى. ونىڭ جىلان اكەلە جاتقانىن الىستان بايقايتىن مەن ايدالاعا قاشامىن. ال مەن قورقاتىن جىلاندى بيگەلدى جەپ الادى.
ءبىر كۇنى قاشىپ شىعىپ، اعامىزدىڭ «اجالعا تاجال» بولىپ وتىرعان سول ەرلىگىنە ومار كۇركەسىنىڭ سىرتىنان قاراپ تۇر ەدى. قالا جاقتان قوڭقاق مۇرىندى بەيتانىس قارا سۇرى ءبىر جىگىت كەلىپ، سۋ قايناتىپ جۇرگەن جولدىبايعا سالەم بەردى دە، وماردىڭ «ءۇيىن» سۇرادى. جولدىباي وماردىڭ كۇركەسىن نۇسقاپ كورسەتتى. دەم الىپ جاتقان ومار باسىن كوتەرىپ، تىگىلە قارادى قارا سۇرىعا. بۋرىل ساقال-مۇرتى ءدىر قاعىپ، تىكىرەيە قالعانداي كورىندى ماعان!..
- اعاتاي-اي، امان كورەتىن كۇنىم بار ەكەن-اۋ، - دەپ قارا سۇرى جىگىت ومارعا قاراپ قاۋقالاقتاي ۇمتىلدى، - اسسالاۋماعالايكۋم، امانسىڭ با، اعا!.. اعەكەم-اي، ساعىنعانىم-اي!
ارىپ، قالجىراپ جۇرگەن ومار ورنىنان جاس جىگىتشە جەپ-جەڭىل ىرشىپ تۇردى:
- ويپىر-اۋ، بەكەشپىسىڭ! سەنى دە كورەتىن كۇنىم بار ەكەن-اۋ، - دەپ قۇشاقتاسا كەتتى قارا سۇرىمەن، - باۋىرىم-اي، مەن دە ساعىندىم-اۋ!
قارا سۇرىنىڭ بەتىنە بەتىن تاقاي بەرگەن وماردىڭ اۋزى جۋان قارا سۇرى مۇرىنعا ساپ ەتە ءتۇستى دە، قىرشىپ جۇلىپ كەپ الدى. قارا سۇرى بەكەش وكىرىپ قالدى دا، ساڭقيا قالعان كەڭسىرىگەن باسىپ وتىرا كەتتى. اۋزى تولعان مۇرىندى ارتىنا قايىرىلى تۇكىرىپ تاستاعان ومار كەمپىرىنەن قۇمعاندى ىمداپ سۇراپ، اۋزىن شايقادى. بەكەش تۇمسىعىن باسقان كۇيى اتىپ تۇرىپ جونەلە بەردى. قاراپ تۇرعانداردان ءلام دەپ اۋزىن اشقان ەشكىم جوق. بەكەشتىڭ ومار الدىنداعى قىلمىسىن ءبارى دە ەستىگەندەي دە، كەك سەرتىنىڭ كەسىمى اينىماي ورىندالعانىنا ءبارى رازى بولعانداي. جەردە جاتقان تۇتاس مۇرىنعا تۇرشىگە قاراعان مەن عانا شەگىنىپ كەتىپ كۇركەمە كىرىپ الدىم. ءتىرى ادامنىڭ ءتىرى جۇلىنعان مۇرنىنان جىلان جىلىراق كورىندى. بيگەلدىنىڭ الدىنداعى جىلاننان سەسكەنبەدىم ەندى.
- ومەكەڭنىڭ جۇرەك اۋرۋى ەندى جازىلدى-اۋ، شىركىن! - دەپ كۇرسىندى بيگەلدى! - اكەمە اقتاي دا وسىلاي ءبىر كەزىكسەشى، ايقارا باسقان قىرسىقتان ءبىر ارىلىپ، سەرگىپ قالار ەدى.
ومار مۇرىندى ءبىر قۇرعاق تومپەشىككە اپارىپ كومە سالدى دا، ورنىنا كەڭ تىنىستاي كەلىپ وتىردى:
- ورتاشا تۇرمىسىمدى «قۇلاققا» جاتقىزعان وسى مۇرىن قوڭقيىپ الىپ، تىنىشتىق بەرمەپ ەدى ماعان! مىنە، ەندى تىنىشتالدىم، ءوزى دە تىنىشتالدى!.. بۇل جەردە ونىڭ ارىزىن قاي قۇڭقۋزى تىڭدار ەكەن، قانە!..
- ءوزى قايدان كەلە قالدى مۇندا؟ - دەپ سۇرادى بىرەۋ.
قارا جۇرەك امسە «اق» بولىپ كورىنە بەرە الار ما، مومىن جۇرتقا ىستەگەن قاستىعى اشىلىپ قالعان سوڭ قاشىپ شىققان عوي! وشاققا وت جاعىپ وتىرعان جولدىباي بي تاقپاقتاي جونەلدى:
«كوك تۇمسىق نەتكەن تۇمسىق،
كوپكە پالە ەتكەن تۇمسىق،
وزگەگە كور قازا ءجۇرىپ،
ءوز تۇبىنە جەتكەن تۇمسىق!»
اكەم قايتىپ كەلە جاتقانىن كورگەن سوڭ باسقا ءسوزدى تىڭدامادىق. ساۋداعا شورقاق اكەمىز قالاداعى ءبىر بايدىڭ مال باسقارۋشى دارعىسىمەن دوستاسىپ قايتقانىن ايتىپ بەردى. الىپ كەلگەن ەش نارسەسى جوق. بىلەزىكتى «دوستىققا» وتكىزىپتى دە، قايتىپتى. «دوسىمىز» قازاق ايەلىمەن ۇيلەنگەن مامەت تۇرسىن دەيتىن ۇيعىر ەكەن.
- قىر-سىرىن، ءجاي-كۇيىن بىلمەي تۇرىپ، قاي دوستىق ەدى مۇنىڭ! - دەپ قالدى شەشەم، - ءاي الداندىڭ-اۋ وسى!.. ول ءبىر الاياق، قۋ عوي تەگى!.. بىلەزىگىڭدى الداپ سوققىسى كەلمەسە، دوس بولىپ نەگە قىزىقتى دەيسىڭ!..
- تۇرمىستان قىسىلساڭدار كوشىپ كەل دەدى!
- قىسىلۋدى بىلاي قويىپ، قىرىلعالى وتىرعانىمىزدى ايتتىڭ با؟!
- ايتتىم، «كەلىسىمەن ءبىر بۇزاۋلى سيىر بەرەمىن» دەدى!
- دوستىعىڭنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، بىلەزىكتى بەرگەنىڭدى كورگەن ەشكىم بار ما؟
-بىلەزىكتى جىرتيا كۇلىپ قارا قاتىنى سالىپ العان، ونىڭ قولىنان اۋىلى كورمەدى دەيمىسىڭ!
- نيەتى دۇرىس بولسا، كوشىپ بارۋىڭا تىم بولماسا ءبىر وگىز بەرمەس پە ەدى، جۇكتى جاياۋ كوتەرىپ شۇبىرۋىڭدى كورگىسى كەلگەن قانداي دوس ول.
- تەز جەتەيىك سوعان، - دەدى بيگەلدى، - كوشىپ ءبىر جاققا زىتىپ بەرمەسە نە قىلسىن!..
قوقىر-سوقىرىمىز ءتورت «تۇيەنىڭ» ۇستىنە تاعى ارتىلدى دا، تاعى كوشتىك.
- ادام ىسپەتتى سول مامەت الداسا، دوستىققا، ادامدىققا ءتىپتى، قۇدايعا دا سەنىمىم وسىمەن اياقتاسار! - دەپ قويىپ قاپ كوتەرگەن اكەمىز الدىعا ءتۇسىپ تەڭسەلە جونەلدى، - «ءتاڭىر قاقىسىنان، دوس قاقىسى اۋىر»، قۇدايدى اۋىزعا الىپ دوس بولدىق، قۇداي الدىندا دوستاسقان اقيرەتتىك دوس الداسا، كىم الداماس!.. قوي، بايبىشە، كۇناعا بەكەر باتپاي بارعاندا كورەلىك!
اكەمىز شاۋەشەكتەن نەداۋىر الىسقا - ىلۋشىننەن، بوزداقتان ءوتىپ، ودان ەمىل جاققا بارىپ دوستاسقان ەكەن. ءبىز ارا قونىپ، اياعىمىز تۇتاس قورعاسىنداي اۋىرلاپ، ارەڭ كوتەرىلەتىن بولعاندا، تاقىم-تارامىسىمىز رەزەڭكەدەي سوزىلىپ بولىپ، ەندى سوزىلۋعا كەلمەي قالعاندا، بۋىندارىمىز ءدىر قاعىپ ارەڭ جەتتىك. دوس اۋىلىمىزدىڭ سارى الا جۇرتى كورىنگەندە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى: «دوستىڭ» جۇرتى بوس قالىپتى. اكەم تۇتىگىپ كەتتى، وزىنە بيگەلدى كوزىنىڭ قىرىمەن قاراعاندا، ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە جاۋتاقتاي قاراسقانىمىزدا ونان سايىن قىسىلىپ، ونان سايىن تۇنشىقتى. جۇگىن جۇرتقا تاستاي سالىپ، جىرتىق تاقياسىن قولىنا الدى دا، ءۇن-ءتۇنسىز بۇلكىلدەپ جەلە جونەلدى. كوز ۇشىنداعى ءبىر اۋىلعا قاراپ بۇلكىلدەپ بارادى. «دوسىنىڭ» كوشىپ بارعان جەرىن بىلمەك سياقتى. اكەمنىڭ توبەسى ارەڭ كورىنسە دە ءالى بۇلكىلدەپ بارا جاتقانى انىق بايقالدى. ويلى-قىرلى سارى دالادا ىلديعا قاراي دومالاعان دوپ سىقىلدى سول باس ءار قىرعا ءبىر سوعىلىپ، ءار كەدەرگىگە ءبىر قاعىلىپ، ءار قىرسىققا ءبىر شالىنىپ، ىرشي دومالاپ بارادى. سارى اسپان، شاقىرايعان سارى كۇن سارى ۋايىمنىڭ لايساڭ تەڭىزىندەي، سارىلعان سارى دالانىڭ تولقىندارى دا ساپ-سارى سياقتى، سارى ءدوڭ، سارى بەلەستەر كورىنەدى. «قارا دوپ»، «سارى تولقىندارعا» سۇڭگىپ كوزدەن تاسالاندى.
ءۇنسىز داعدارعان شەشەمىز سول جاققا قاراپ وتىرىپ اۋىر كۇرسىندى.
- وسىنداي دۇنيەدە اق كوڭىل ادامنان سورلى جان بولمايتىن سياقتى عوي! - دەدى ءبىر كەزدە وزىنە-ءوزى سويلەگەندەي، ەشقايسىمىزعا قاراماي، - تۋىستىققا دا، دوستىققا دا، جاقسىلىققا دا ابدەن الدانىپ تالاي «باقىتقا» كەنەلىپ، تالاي سورلانىپ كورگەن ادامنىڭ قولىنداعىسىن كورىپ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان بەيتانىس بىرەۋگە تاعى دا الدانا سالۋىن قاراشى!..
الگى قارا دوپ قايتا كورىنىپ، بىزگە قاراي قايتا «دومالادى».
- ءوزى بيدايشا قۋىرىلىپ جۇرگەن ادامدى ءبىز تاعى قۋىرىپ، كۇيدىرە بەرمەيىك، - دەپ شەشەم بيگەلدىگە قارادى، - ەندى قىجىرتپاي-اق قوي!.. تابارمىز، تابا الماساق لاج نە، قۇدايدان كۇتتىك!..
باسىن تومەن سالىپ، ىرعالا جەتتى اكەم.
- ولار ابدىرا جاققا كوشتى دەيدى، - دەپ بار بۋىننان ءبىر-اق ايىرىلعانداي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى، - «ابدىرا» اناۋ قارا قاباقتىڭ ار جاعى، تارباعاتايدىڭ اناۋ ادىرى عوي، قايدا قاشىپ قۇتىلار دەيسىڭ!.. بىراق، سونىڭ مىنا سۇمدىعىنان قورىقتىم، دوس بولىپ جارىتا قويماس، بىردەمە بەرمەسە قايتارىپ الساق بولعانى... قۇدايدان بەزگەننىڭ ءوزى ەكەن!
- ەندى قايتەمىز، ءوزىڭ قۋاسىڭ با، جابىلا قۋايىق پا؟
- بۇل قۋ دالادا نەمىز بار، ءبارىمىز قوتارىلا بارىپ، ءبىر-اق باسۋىمىز كەرەك قوي!
سول جۇرتقا شاي قايناتىپ ىشتىك تە، سول جۇرتقا تۇنەدىك. سالقىندا ءجۇرىپ الۋ ءۇشىن ەكى ەشكىنى ەرتە قومدادىق. «ءتورت تۇيەنى» داعدىلى جۇگىنەن باسقا اۋىسپالى جۇك بيعايشا ەدى، ونى شەشەمىز بەن بيعازى كەزەكتەسىپ ارقالادى. توتەلەپ تارباعاتايدىڭ بوكتەرىنە قاراي شۇبادىق.
بۇل رەتكى كوشىمىزدىڭ «سالتاناتىن» سويلەۋگە قينالامىن. ءبارىن سويلەۋ پايداسىز، سەبەبى، ونى سۋرەتتەپ كورسەتكەنىممەن، بىزگە سىيلىق بەرمەيسىز عوي، «تەرگەۋشىم».
سىزگە كەرەگى - قىلمىس، بۇل ءۇشىن ەل ءىزدىپ، ءشول كەزگەن يەسىز بۇرالقى ءيتتىڭ دەلوسىندا بولاتىن قىلمىستاردى ءبىزدىڭ دەلومىزعا دا قوسىپ جىبەرسەڭىز بولعانى. وندا ءيتتىڭ دە ىستىققا شىجيتىن مايى بولمايدى، بىزدىكى سياقتى قانى عانا كەبەدى. مۇرنىنان العان دەمگە ول دا قاناعاتتانباي اۋزىن ارانداي اشىپ، ءتىلىن سالاقتاتا وبادى. ونىڭ قىلمىسى دا قارنىنىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن تابا المايسىڭ. قىلدىرىقتاي بولعان بەل ومىرتقاسىنا جاسىرىپ، جابىستىرىپ الادى دا بۇكتەتىلە بۇلكىلدەيدى. اندا-ساندا تۇمسىعىن ءبىر كوتەرىپ قويعانى بولماسا، ول دا باسىن جەردەن الماي بۇلكىلدەيدى. تۇمسىعىن كوتەرىپ قوياتىنى - قىلمىس ىزدەگەنى. باسىن جەردەن المايتىنى - ءتاڭىرىنىڭ سالاقتىعىنان تاستاپ كەتكەن بىردەمەسى كەزدەسەر مە ەكەن دەگەندەي ساسىق دامەسى. مۇندايدا ءتاڭىرى سالاقتىق ەتپەسىن بە، سوندا دا ءبىز سياقتى بۇرالقىنىڭ كاسىبى وسىلاي بولادى. ءبىرازدان سوڭ ءتۇڭىلۋ مەن دارمەنسىزدىك سالدارىنان بۇلكىلدەۋىن قويىپ، ىلبۋگە تۇسەدى. بۇرالقى دا قولامتاداي ىستىق تاستاققا بىزشە تاسىرقاعان تابانىن كىبىرتىكتەپ ارەڭ باسىپ، ءبىر بەلەڭگە شىققاندا بۇراڭ ەتىپ قيسايا كەتەدى. نەمەسە شوڭقيىپ وتىرا قالادى. يەن دالادا جولاي وتىرا بەرسە ءولىپ قالاتىندىعىن تاعى ءبىلىپ، تاعى ءىلبيدى. بۇرالقى دا جوق ىزدەگەن ءبىز سياقتى، بىرەسە ولاي، بىرەسە بۇلاي قاڭعيدى. بۇرالقىعا دا اۋىل ءيتى ءوش بولادى.
بۇرالقىعا ءبىزدىڭ وسىنداي جالپىلىق ۇقساستىعىمىز بولسا دا، ءبىزدىڭ ودان الدەقايدا ارتىقشىلىعىمىز بار-دى. بۇرالقى جالعىز ءوزى سالت قاڭعيدى. ال، ءبىز شيتتەي-شيتتەي شۇيەبورى سياقتى شۇبىرا قاڭعيمىز. بۇرالقىنىڭ كوتەرەتىن جۇگى جوق. ال، ءبىز بايلىقتى ارەڭ كوتەرىپ قاڭعيمىز جانە ول بۇرالقى يت ەمەس پە، ءبىز ادامبىز. ەشكىگە جۇك ارتۋدى دا بىلەمىز...
سايىپ كەلگەندە يەسىز بۇرالقىعا بۇتىندەي ۇقساي قالدىق. بۇكىل ابدىرانى تىمىسكىلەي شۇبىرىپ، «دوسىمىزدى» تابا المادىق تا، ءبىر بۇلاقتىڭ بويىنا بۇرالىپ-بۇرالىپ قۇلاي كەتتىك، ەكى ەشكى دە تاس توبەسىنەن ۇرعانداي سۇلاي كەتتى.
قارا ۇڭگىر جاققا كەلمەسە، ابدىراعا كەلمەدى دەگەن بىرنەشەۋدىڭ سوزىمەن كەش باتا قارا ۇڭگىرگە اكەم مەن بيگەلدى جونەلدى. ەكى اۋىلعا بارىپ سۇراعان ەكەن، ولار ونداي ادامدى بىلمەيتىندىكتەرىن ايتىپتى. ءۇشىنشى اۋىلعا بارىپ سۇراسا، ءتۇن ىشىندە ۇرى سياقتى كورىنىپ، وزدەرى تەرگەۋگە ءتۇسىپتى. جالىنىپ-جالبارىنىپ جايىن ايتقان اكەمە ءبىر عانا ءجون ايتىلىپتى.
- مامەت تۇرسىنىڭ تۇرا تۇرسىن، بۇل جاقتا ءتىپتى مامەت اتاۋلى دارعى دا، ەمىل جاقتان كوشىپ كەلگەن مال دا جوق. وزدەرىڭ امان عانا قايتىپ كەتىڭدەر، بۇل جاقتا مال جوعالىپ جاتىر! - دەپ قۇدايعا قاراعان ءبىر قاريا اماندىق جاققا قايتا قۋىپتى. ءسويتىپ، سويداۋىلداي ەكى مىقتىمىز ءبىزدى تاڭ بوزارا ارەڭ تاپتى.
- كەبەك نان تاۋسىلدى، - دەپ جاريالادى شەشەم، - ەندى قىرىلماي تۇرىپ، كوتەرمە بيداي تاۋىپ ورايىق!.. قۇدايدان كۇتتىك.
وسى ءبىر «قۇدايدان كۇتتىك» دەيتىن ءسوز قۇرىدىم شاراسىزدىقتان شىعاتىن ءسوز عوي. سويتسە دە، اكەمە ءبىر توقاشتىڭ كۇشىن بەرگەندەي بولدى، ول ابدەن ارىعان كارى بورتەنىڭ جۇگىن، شەشەمنىڭ جۇگى - بيعايشانى دا ءوز جۇگىنە قوسىپ ءبىر-اق كوتەردى. ونىڭ بىرنەشە كۇننەن بەرى دەم الماعانىن ايتىپ، جۇكتى ءبولىپ كوتەرمەك بولعان شەشەمە ءۇزىلدى-كەسىلدى شيراق جاۋاپ قايتارا كوتەردى:
- قوي، بايبىشە، مەنى اياما ەندى، سەنى ومىرلىك ازاپقا سالعان - مەن بۇرالقىمىن. مىنا كىشكەنە كۇشىكتەردى دە كوز اشقالى سورلاندىرىپ كەلە جاتقان مەنمىن! سەندەردىڭ الدارىڭدا مەنەن ۇلكەن قىلمىستى جوق!.. اللا تاعالا ومىرلىك لاعنات قامىتىن كيگىزىپ قويعان مەنى اياۋدىڭ ءوزى - اۋىر قىلمىس!
- ءجا، ادا-كۇدە تاۋسىلما ەندى! - دەپ شەشەم جىلاي ەردى سوڭىنان.
كور دەگەنى عوي، ءبارىن كورەيىك. بيگەلدى دە، ءبارىمىز تەڭ دارەجەلى بۇرالقىمىز. ءبارىمىز تەڭ دارەجەلى قىلمىستىمىز. سەبەبى، قىلمىستىنىڭ ءتۇپ تامىرى - قۇمار قۇلقىن. شىندىق وسى ەمەس پە، ەندەشە فاكت تە سول. سول تىزبەكتە تاماققا قۇمارتپاي، تىرشىلىك ءۇشىن تىرىسپاي كەلە جاتقان قايسىسىمىز بار. ءبارىمىز قۇلقىن ىزدەپ شۇبىرىپ كەلەمىز عوي. كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، وسىنشالىق ارىپ-اشىپ جانتالاسا ىزدەپ جۇرگەنىمىز - قىلمىستان باسقا ەش نارسە ەمەس ەكەنىن سىزدەن باسقا كىم تۇسىنبەك.
VI
ءبىز ەندى قارا قاباققا قاراپ قۇلدادىق. «دوستى» ىزدەۋگە وراتىن بيدايدى قوسا ىزدەپ قۇلدادىق. ەگىنشى - دۋال ۇيلەردى ارالاعاندا، مالشى كيىز ۇيلەر كوزگە مۇلدە شالىقپايتىن بولدى. ءپىسىپ تۇرعان شاعىن عانا بيدايدى كورىپ، تاستاقتى توبە باۋىرىنداعى تام ۇيلەرگە بۇرىلدىق. وندىرقان اتتى ورتا شارۋانىڭ بيدايى ەكەن. قارا مۇرتتى سەمىزشە قارا قازاق، ءبىزدىڭ تۇگەل قاۋساپ تۇرعان شىرايىمىزعا سىدىرتا قاراپ شىقتى دا، قازبالاپ ساۋدالاسپادى:
- ماقۇل، ورىڭىزدار، جۇرت نارقىن دا كوتەرەيىك!.. انە ءبىر بوس ءۇيىمىز بار، سوعان ءتۇسىپ، الدىمەن ءبىراز دەم الىڭىزدارشى!.. بالالارىڭىز نە قىپ شالدىققان وسىنشا؟!
- «جۇت جەتى اعايىندى» دەيدى شىراعىم، - دەدى اكەم، - وسى ساپاردا ولارعا مەن قوسىلىپ، سەگىز اعايىندى بولعان سوڭ، نە جانى قالسىن بۇلاردىڭ.
وندىرقاننىڭ بيدايى ءتورت اعاش بيدايدىڭ ورنى ەكەن، جۇرت نارقى بويىنشا «اعاشىنا اعاش» - ءتورت اعاش بيدايعا كەلىستىك تە، سول كۇننەن باستاپ اقىمىزبەن كورىستىك. ءبىزدىڭ جايىمىزعا قاراپ، ول كوك بۇرشاعىن دا، سۋسىندىق ءۇشىن قاۋىن-قاربىزىن دا ايامادى. وراۋعا كوتەرتكەن بيدايىنىڭ قاسىنداعى قاۋىندىعىن دا قوسا كوتەرتكەندەي پەيىل ءبىلدىردى.
- ءبىز دە ءبىر شاكەنە عانا ەگىنشىمىز، ايتەۋىر بيدايىمىزدى شاشپاي، تازا ورىپ بەرىڭىزدەر، - دەگەن تالابىن ايتتى.
- «سىيعا سىي - سىراعا بال!» - دەدى اكەم، ماساعىن دا قويماي تازالاپ ورۋعا كىرىستى.
جۇتتان قالعان ادامنىڭ ءوزى دە جۇت، كوزى دە جۇت سياقتى. ءۇش كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ جۇتقىنشاعىمىز قۇرعاماي جەۋمەن بولدىق. شەشەمىز بەن بيعايشادان باسقامىز ەگىننىڭ باسىندا، قاۋىننىڭ قاسىندا ءۇش كۇننەن سوڭ عانا كۇلۋگە جارادىق.
- ءۇي، وسى قاۋىننىڭ يەسىنىڭ اتى وندىرقان با، جۇلدىرقان با؟ - دەپ كۇلدى بيگەلدى. قاۋنىنىڭ پىسقانىن تاۋىسىپ، ەندى شيكىسىن اكەلە جاتقان بيعازى مەن بيعادىلگە كۇلدى، - جۇلدىرقان ەمەس بولسا، شيكىسىن جۇلماڭدار ەندى، وزدەرى جۇلاتىن بىردەمە قالسىن!
تىرشىلىكتىڭ سىلكىنۋى سياقتى ەستىلدى وسى كۇلكى. كۇلكى دەگەن ءوزى دە سونداي قۇبىلىس قوي، ەرگەيتىدەن شىققاننان بەرى ەستىلگەنى وسى ەدى. ءتىرى قالعانىمىزدى ەندى بىلگەندەي بولدىم، جەل قۋعان قاڭباقشا دومالاعان شىركىن تىرشىلىك قايسى تاسقا، قايسى اعاشقا سوقپادى. ءۇش اي بويىنا قاتتىسىمەن باسىمىزدىڭ مىڭعى-دىڭعىسىن شىعارىپ اكەلىپ، تۇمسىعىمىزدى تاتتىسىنە تىرەي قويىپ ەدى، ءۇش كۇننەن سوڭ-اق كۇلىپ جىبەردىك. ۇمىتقان كۇلكىمىزدى تانىعان سوڭ، تاعى ۇمىتىپ قالمايىق دەگەندەي تاعى كۇلدىك. كوپ جەلىنگەن كوك بۇرشاق پەن كوك قاۋىن قارنىمىزدى ءتىپتى كوپ «كۇلدىردى». بىرەۋىمىزدىڭ قارنىمىزداعى «كۇلكىنى» الىستان ەستىپ قويىپ بىرەۋىمىز كۇلەمىز. ىشقىرىن ۇستاپ تۇرا جونەلگەندە ءبارىمىز كۇلەمىز، كەزەك-كەزەك جۇگىرىپ، كەزەك-كەزەك كۇلىستىك. جاپا-تارماعاي جۇگىرەتىن دارەجەگە جەتكەنىمىزدە كۇلكىنى اكەمىز شورت تىيدى: كوپ كۇلكىدەن تىيۋ ءۇشىن كوك قاۋىندى شورت شەكتەدى.
كۇلكى شەكتەلىسىمەن ورىپ جاتقان بيدايىمىز دا ءبىتتى. باۋعا باسىپ بولىسىمىزبەن ابدىراداعى باعالداي دەيتىن سىبەنىڭ جيىلماي، قاۋىپكە ۇشىراماي تۇرعان بيدايى بار دەگەندى ەستىدىك تە تاعى كوشتىك. كۇلكىمىزدى تاۋىپ بەرگەن وندىرقانعا، جۇلدىرعان قاۋىنىنا راحمەتىمىزدى ايتىپ كوشتىك.
ەگىننىڭ جيىنتەرىن كەزىندە قىستىق ازىق تاۋىپ الۋ ءبارىمىزدىڭ كوكەيكەستى ارمانىمىز بولدى دا، باعالداي جاققا بار ىنتامىزبەن بۇلكىلدەدىك. ەكى ەشكى دە تۇيە بولعاندىعىنا بۇل جولى ۇيالاتىنداي ەمەس، داعدىلانعان ۇلىقتى جانۋاردىڭ وزىندەي-اق ەڭسەسىن كوتەرە زاۋلادى. ارتقى ەكى «تۇيەمىز» ءتىپتى كوتەرىڭكى، اتان سياقتى ادىمداي باستى. بۇل ەكەۋىنىڭ ارقاسىندا ىدىس-اياقتان باسقا باقانداي ەكى اعاش بيداي بار، ءبىز الشاڭداماي كىم الشاڭداسىن. ۇياتتان ايىرىلعان «دوسىمىزدى» ىزدەۋدى ۇمىتىپ تا كەتتىك.
ساۋلەتتى باقشاعا ورانعان كىشىگىرىم قالاشىقتاي ۇلكەن قورجا الىستان اسقاقتاي كورىندى، باعالدايىمىز سول ەكەن. ماڭايى جاسىل شالعىنداي جايقالىپ تۇر. ونىڭ دەنى اپيىن ەكەنىن ءوزىمىز كەلە جاتقان جول بويىنداعى اپيىن تاقتالارىنان بىلدىك. ال قىزىل، اق سارى گۇلدەرى سامساعان جاسىل جاپىراق كۇن نۇرىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. باعالدايدىڭ بيدايىن ىزدەگەن ادام، جازىق بەتكەيدەگى ول «جاننەتقا» باسپاي، شىعىس جاقتاعى سارى دالاعا - سىبەتى جاققا تۋرا تارتۋ كەرەك ەكەن. ءبىز دە قيىرلاپ شىعىسقا تارتتىق.
كيىز ءۇي، جەر قوپىن، ءشوپ كۇركە، بالاعان ارالاس بىرنەشە ءۇي وتىرعان ويماۋىتقا كۇن باتا جەتكەنىمىزدە، باعالداي ەگىندىگىنىڭ شەتى وسى ەكەنىن ەستىدىك!. ءبارى بەيتانىس كورىنگەن سوڭ شەتتەي قونىستانۋعا تۋرا كەلدى. اكەمىز «جۋڭتۋىن»[2] سۇراپ ارعى شەتتەگى ءبىر كيىز ۇيگە كەتتى دە، باسقامىز قيسايا-قيسايا قالدىق. سول كيىز ءۇي جانىنداعى اربانى قورشاپ، قيار جەپ تۇرعان جىگىتتەر بىزگە ءۇنسىز قاراسىپ قويادى. تەگىس گرانات لاقتىرۋعا بۇيرىق العان ءبىر توپ اسكەرشە، ءبىر كەزدە بىزگە قاراي قياردى جاۋدىرىپ كەپ جىبەردى. توزىپ كەتكەن قۇمداۋىت جۇرتتىڭ توزاڭى اسپانعا كوتەرىلدى. شاڭنىڭ ورتاسىندا قالدىق. قيار جەرگە تۇسە بىت-شىت بولىپ لايشا شاشىلىپ جاتىر. تاڭدايىمىز كەۋىپ كەلگەن ءبىز ءبىر تۇسكەنىنە ءبىر قاراپ قويىپ تامسانىپ جاتا بەردىك. «گراناتشىلار» كيىز ۇيدەن بىرەۋ شىعا كەلگەندە قويا قويدى دا، ول كىرە بەرە تاعى جاۋدىردى.
- ياپىرماي، مىنالار نە دەگەن اۋلەكى، - دەدى شەشەم، - جارىم ارباسىن لاقتىرىپ تاۋىستى!
- اۋلەكى ەمەس، جەڭەشە، - دەپ بيگەلدى تۇسىنگەنىن ايتتى.
- كيىز ۇيدەگى جۋڭتۋىنان ۇرلاپ تاقتىرىپ تۇرماي ما، شولدەپ كەلگەنىمىزدى ءبىلىپ، جانى اشىپ تۇر.
بيعازى ارت جاقتارىنداعى ەكى قوپىنىڭ اراسىنان كىردى دە، بىرەۋىنىڭ ۇستاتقان دورباسىن الا قاشتى. بيگەلدى سول ءبىر توپ جىگىتتىڭ بەرگەن قيارلارىنا ەمەس، پەيىلدەرىنە قۋاندى.
- جارايدى!.. وسىنداي جىگىتتەرمەن بىرگە ىستەسە مۇنىڭ ىشىندە تالاي نۇرعازى بار-اۋ شىركىن. بىراۋىزدىلىقتارى بايقالىپ تۇر!..
بيگەلدى بۇلارعا قوسىلا المادى، بيداي ەگىندىگى ءالى الدا، جۋڭتۋى دا باسقا ەكەن. ءبىز تاڭەرتەڭىنە تاعى كوشتىك. ءبىر قىراتتان اسىپ قاراعانىمىزدا كەشەگى ءبىر كورگەن «سارى دالا» كۇن نۇرىمەن كوز قاماپ، تاياۋدان كورىندى. قارا جولمەن شۇبىرا جونەلدىك. الدىمىزدان قۇيىنداتىپ كەلە جاتقان ءتورت-بەس سالت اتتىنى كورگەن اكەمىز بىزگە جولدان شەتتەي ءجۇرۋدى بۇيىردى. ارتىنداعىلارى دالباقتاپ قانشا شاپقانىمەن الدىڭعى قاراگەردىڭ جورعاسى شالدىرار ەمەس.
- مىناۋ - باعالدايدىڭ شاۋيەسى بولسا كەرەك، - دەدى اكەم، - الگى اۋىل بۇل سويقاننىڭ كەلەتىنىن كەشە ەستىپ ۇرەيلەنىپ وتىرعان.
بيگەلدى جۇگىن قويا سالىپ اسكەرشە قالت تۇرا قالدى دا، تۇندەگى جىگىتتەردەن ەستىگەنىن ايتتى.
- كىشى شاۋيە بولسا مەنشە تۇرا قالىڭدار! وسىلاي قۇرمەت بىلدىرمەسە، ساباپ كەتەدى دەيدى! ەكى ەشكىدەن باسقامىز قاتارعا كەلىپ بيگەلدىشە قاقيا قالدىق.
- ەي، ۇرىمىسىڭدار، قايتىڭدار! - شاۋيە وسىنى ايتىپ ارس ەتە ءتۇستى دە، ەكى اۋىز ءسوزى بىتكەنشە قۇيعىتىپ وتە شىقتى. وسىنداي «ادەمى» ءسوز شىققان اۋىزى تولى التىن ءتىس ەكەن. ارس ەتە تۇسكەندە جارق ەتە ءتۇستى. ءجۇزى دە، كوزى دە قىپ-قىزىل كۇرەڭ قۇتىرعانداردىڭ قۇدايىنداي تىزگىنسىز، تىم اسقاق بەينەسىن ءبىر-اق اقتارىپ ءوتتى.
- مىناۋ ماس پا؟! - دەدى شەشەم، اكەمىز ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، جۇگىن قايتا كوتەردى.
- بۇل ءوڭىردىڭ لاۋيەسىنەن كەيىنگى كىشى قۇدايى وسى!
-«قايتىڭدار!» - دەپ كەتتى، وراقشى كەرەك ەمەس بولعانى عوي!
- جوق، بايبىشە "قۇداي بولعانىمەن مىنا قالىڭ بيدايىنىڭ نە كۇيدە ەكەنىمەن، ونى كىم وراتىنىمەن ءىسى جوق "قۇداي" بۇل. ونىڭ جۋڭتۋى بىلەدى، سوعان سويلەسەلىك!
"لاۋليە، شاۋليە" دەگەن تەرميندەردى كۇبىرلەپ ايتا ىلەستىم مەن. "ۇلكەن ۇلتتىق دارەجە" دەپ ءتۇسىنىپ ەدىم، مۇنىم كەمىرەك تۇسىنىك ەكەن. كەيىننەن ۇقسام، "ۇلكەن بابا", "كىشى بابا" دەگەن سوزدەر بولىپ شىقتى. دەمەك، جەر يەسىنىڭ وسى قۇتىرعان ۇلى بۇل وڭىردەگى حالىققا "كىشى بابا" اتالعانى عوي!.. "ۇلكەن باباسى" - باعالدايدىڭ ءوزى! ءتۇپ ماعاناسىندا "جاراتۋشى يە" دەگەنگە ساياتىن وسى ءبىر ءداستۇرلى ءسوز حانزۋ تىلىندە "مىرزا" دەگەندە عانا جەپ-جەڭىل ايتىلادى ەكەن. قۇلشىلىق پسيحولوگياسىنىڭ بۇل ەلگە اپيىننان دا تەرەڭدەپ سىڭگەنىن ايناداي كورسەتەتىن وسى اتاۋلاردى جاڭا كەلگەن ءبىز دە جەپ-جەڭىل كوردىك. ولاردىڭ ءوز اتىن بىلەتىن بۇل ءوڭىردىڭ جەرگىلىكتى حالقى وسىلاي اتاپ جۇرگەندە، بىلمەيتىن ءبىز قالاي اتارمىز.
باعالدايدىڭ قاتارىندا دوعالداي دەيتىن ءبىر شونجار تاعى بار ەكەن. بۇلارعا "جاراتۋشى يە" بولارداي قۇدىرەتتىڭ قالاي بىتكەنىن "قالداي" دەگەن سوزدەن ىزدەپ تاپتىق: ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن، جوڭعارياعا كەلگەن ءمانجۋ ارمياسىنىڭ ءجۇز باسىلارى بۇل جەردە "قالداي" دەپ اتالىپتى دا، بۇل قالدايلار مانسابىن پايدالانىپ، ماڭايىنداعى جەردىڭ ءبارىن تارتىپ الىپتى. ءسويتىپ، جەر يەسى بولعان مىقتىنىڭ جەرگىلىكتى ەگىنشىلەرگە جەر ءتاڭىرى اتالۋى قيىن با. باعالداي - سولاردىڭ ءبارىنىڭ مۇراگەرى. شىنجاڭدا يان-جين ۇكىمەتىنىڭ داۋرەنى ءوتىپ، بۇلاردىڭ قالدايلىعى قالسا دا، قرس ەتەرى قالماعان سياقتى. "لاۋيە", "شاۋيەلىگى" بۇرىنعى قالپىندا ەكەن.
ءبىز وسى ء"تاڭىردىڭ" ەگىندىگىنە كەلدىك. شاۋيە لاۋيەنىڭ كىشى ۇلى ەكەن، "ۇلكەن شاۋيە" دەپ اتالعان ۇلكەن ۇلىن كورمەدىك تە، "كىشى شاۋيەنىڭ" الگى بۇيرىعىن تىڭداماي كەلدىك. اكەمنىڭ ايتقانىنداي بولىپ شىقتى. كەڭ القاپتى ءبىر-اق قاپتاعان سارى بيداي سارى مۇرتتى قازاق جۋڭتۋدى قاتتى ساستىرعان كورىنەدى. كەلگەن ادامدى "اعاشىنا اعاش" نارقىندا ورۋعا تالعاماي قابىلداپ جاتىپتى. وراققا كەلگەن باسقا جالشىلاردىڭ جولىمەن ءبىز دە جەر ءۇي قازىپ الدىق. توبەسىن ءشوپ - شالاممەن جابا سالىپ بيدايعا كىردىك. وراقشى قانشا كوپ بولعانمەن، بيدايدىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە كوز جەتەر ەمەس.
جۋڭتۋدىڭ ولشەۋىنشە ءار اعاش بيدايدىڭ ورنى ءوندىرحاننىڭ اعاشىنىڭ ورنىنان ەكى ەسە كولەمدى ەكەن. ەكى اعاش تۇقىمنىڭ ورنىنان ءبىر اعاش بتدايعا وتىرعىزۋدىڭ امالىن سولاي تاۋىپتى. ايداھاردىڭ الدىنا كەلگەنىمىزدى، ونىڭ ەگىنى ايداھاردىڭ ءوز ۇزىندىعىمەن ولشەنەتىنىن بىلە قويدىق. كۇنىنە ء"بىر اعاش" بيدايدىڭ ورنىن تۇسىرەمىز دەپ كىرىسكەن اكەم مەن بيگەلدى ەكى كۇندە ارەڭ ورىپ بولدى. ەكەۋىنەن توگىلگەن تەر ايداھار تاڭدايىنا جۇعىن بولماسا دا تاڭداپ سايلاعان جۋڭتۋى - سول تەردى تاجال اۋىزعا تامىزا بەرۋگە قۇمار قىزىرحان دەيتىن ەڭ جارامساق پەندەسى ەكەن. ايداھارعا ەڭبەكشى قانىن ىشكىزىپ، جاعىپ سونىسىمەن وعان قىدىر بولعىسى كەلگەن قىزىرحان ەشبىر وراقشىنى ايايتىنداي ەمەس، توسەلگەن ارقانداي مىقتى وراقشى كۇنىنە ءۇش شىڭ[3] بيداي تۇسىرە الماي قالعانىن ايتىپ زار قاعىپ ءجۇرىپتى.
وراقتىڭ تابىسىنا سۇيەنۋگە بولمادى. اكەم مەن بيگەلدىدەن باسقامىز تۇگەل ماساق تەرۋگە اتتاندىق. ەسى دۇرىس وراقشى مۇنداي نارىققا دۇرىس ورا ما؟ "ساقالىنا قاراي ىسكەك" قولدانىپ شاپقىلاي بەرىپتى. وراقشىدان ماساقشىنىڭ تابىسى ءونىمدى كورىندى.
جورعاسىن قۇيعىتىپ شاۋيە كەلسە دە، ەگىن باسىنا كەلمەيدى ەكەن. جۋڭتۋدىڭ ۇيىنەن اتتانىپ ءجۇردى. بىزگە دۇرديگەنىمەن جۋڭتۋلىقتىڭ دا بەيشارا مانساپ ەكەنىن بايقايمىز. "كول قورىعان قىزعىش" جاس توقالىنا قىزعىش بولا الماپتى. قوجاسى كەلىپ ورنىنا تونگەندە، جۋڭتۋ وراقشىلارعا بارىپ تۇنەپ ءجۇردى. ال شاۋيە جوقتا، ارينە، ءوزى شاۋيە عوي، ءبىر كۇنى ءبىر وراقشىنىڭ جاس ايەلىنە دە شاۋيە بولعىسى كەلىپتى. بىراق، ودان جولى بولا قويماعانى اشكەرە بولا قالدى.
ءبىز جۋڭتۋ ءۇيىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى بيدايى تاسىلىپ بوساعان اڭىزدان ماساق تەرىپ ءجۇرمىز، جۋڭتۋڭ جەر قوپىنداردىڭ ارعى شەتكى بىرەۋىنە بارىپ كىردى. كۇزەننىڭ ايعىرى كىرگەن ىندەگى كۇزەنشە شاڭق-شۇڭق ەتىپ ءبىر كەلىنشەك شىعا كەلدى دە، جۋڭتۋدىڭ كيىز ۇيىنە قاراي ءجۇردى. سىمباتتى كەلىنشەك جۋڭتۋدىڭ اقسۇرى سۇلۋىن سىلاڭداتا جەتەلەپ شىقتى دا، ءوز ۇيىنە تارتتى. سارى كۇنمەن شاڭقيعان ساعىمدى دالانىڭ ىستىق اڭىزاعى ونىڭ ايتىپ بارا جاتقان شاعىمىن بىزگە دە انىق جەتكىزدى، ءبارىمىز دە قاراي قالدىق.
- اناۋىڭدى تىيشى!.. جاقسىلىقشا ايتقانىما قويار ەمەس! كۇيەۋىمە سۋسىن اپارىپ بەرەيىن دەسە... جىبەرمەي قىلجاقتايدى. ءبىز ونداي كاسىپتىڭ ادامى ەمەسپىز! سەن تۇرعاندا نەسى بار بىزدە! يرەلەڭدەگەن ۇزىن سارى جۋڭتۋ جەر قوپىنان بۇكشەڭ قاعىپ شىعا جونەلدى دە، قيىستاپ وراقشىلارعا قاراي تارتتى. ايەلى جەدەل باسىپ سوڭىنان قوسا سويلەدى:
- توقتاشى، ەي، توقتاشى! مەن جەتپەي ءجۇر مە ەدىم!..
- ۇيگە بار! - دەپ اقىرىپ قالدى جۋڭتۋ، - ءوشىر ءۇنىڭدى!
- وشىرمەسەم قايتپەكسىڭ، نەشە رەت كەشىردىم سەنى!.. قۇتىرۋىن!..
ەرى ۇزاپ كەتكەنشە قاراپ تۇرعان ول، قۇيعىتا قايتتتى دا ءۇي ءىشىنىڭ تۋ تالاپاىن شىعارىپ سىرتقا شىعارىپ بەردى. ەسىكتەن تاباق تا، تاس تا، ەكى-ءۇش شىنى دا اتىلدى. اقىرىندا سىرتقا ءوزى اتىلىپ شىعىپ، جەر وشاقتاعى كۇلدى شاشتى. وشپەگەن شوقتار دا قىپ-قىزىل بولىپ، جەلمەن ۇشتى.
جەر ۇيلەرىمىزدىڭ ءۇستى قالىڭ شوپپەن باستىرىلعان ەدى، ءبىزدىڭ قوپىن مەن جۋڭتۋ ءۇيىنىڭ اراسىنداعى ءبىر قوپىن - اۋرۋ كەمپىردىڭ قوپىنى بولاتىن. كوتەرمەگە اينالعان ەكى كىشكەنە جەتىمى جەردى جوندەپ قازا الماعاندىقتان، جارىم-جارتىلاي ءشوپ كۇركە بولىپ شوشايىپ تۇرۋشى ەدى. بىزبەن بىرگە ماساق تەرىپ جۇرگەن ول ەكى جەتىم جىلىنشىكتەرىن ءشيديتىپ تۇرا جۇگىردى دە، كۇركەلەرى جاققا سۇلۋ كەلىنشەك شاشقان شوقتى سۋ قۇيىپ ءوشىردى.
ماساق تەرىپ كۇن كورۋگە كەلگەن جەتىمدەر اشۋعا مىنگەن جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋىنا ءجون ۇيرەتە المادى. شەشەلەرى نەشە كۇننەن بەرى شىعا الماي كۇركەسىندە جاتقان. سىرتتا كەلى ءتۇيىپ، كوجەلىك بيداي شانشىپ تۇرعان ءبىزدىڭ شەشەمىز كەلىپ وت جونىندە "كەلىنىنە" ەپتەپ قانا باسۋ ايتىپ شاققانداي بولدى. تۇلكىدەي جاراۋ سىلاڭ ناقتىلى كوكجالدىڭ ءوزى ەكەن. باسىلعانى سول، كەشكە جاقىن جۋڭتۋ قايتقاندا ءتىپتى قۇيىنداتتى. ءبىز ەسىك الدىندا كىشكەنە قىرمانىمىزعا جيعان-تەرگەن ماساعىمىزدى جايىپ، جابىلا تاياقتاپ، توقپاقتاپ جاتقانبىز. ءار كۇنى كەشكە جاقىن بۇكىل اۋىل ساتىرلاتىپ وسى كاسىپپەن بولاتىن. پۋلەمەتشە ۇزدىكسىز تاقىلداپ بىرىنە-ءبىرى ۇلاسىپ كەتەتىن "وسى سوعاستى" جۋڭتۋ ۇيىندەگى سوعىس باسىپ ءتۇستى ءبىر كەزدە. جۋڭتۋ مەن جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى شاڭقىلداسىپ-شارتىلداسىپ كەتتى دە، اششى باجىلى كوتەرىلدى. باجىل شاڭقىلعا، شاڭقىل باجىلعا اينالا بەردى.
ىمىرت جابىلا وراقشىلار قايتقاندا عانا بۇل سوعىستىڭ دەمى ىشىنە تارتىلعان بولدى. سويتسە دە ءۇي ىشىندە اياق-تاباقتىڭ، قازان مەن قاقپاقتىڭ شارقىلى توقتاماي، بىزگە ءار كۇنى-اق ەستىلىپ، شاشىلعان كۇل دە بۇلتتاي قاپتاپ ونىڭ ىشىنەن ناجاعايشا جارق ەتىپ شوق تا كورىنىپ قالىپ ءجۇردى. جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋىنىڭ اياق-قول اشۋى توقتايتىنداي ەمەس، ويتكەنى، بيگەلدىنىڭ مولشەرىنشە: "جۋڭتۋدان الار ەسەسى، قايتارار ءوشى قايتپاي" جۇرگەن سياقتى. باراتىن اۋىلى دا، كورەتىن ارۋى دا كوپ كىشى شاۋيە بۇل "سوعىس" باستالعالى كەلمەگەن. ىشقۇستا بولىپ جۇرگەن جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى تىپىرلاپ جورتىپ ەگىن ارالاپ تا كەتىپ ءجۇردى. بىراق، مىنا وراق كەزىندە وعان كوز سالا الاتىن تىڭ تۇياق جىگىت ەگىن اراسىنان تابىلا قويار ما. بەكەر كەزىپ، بەكەر قايتىپ جۇرگەن سياقتى ونى كەلە سالىپ تاعى كۇل شاشۋىنان، تاعى دا ىدىس-اياقتىڭ شىرىلداۋىنان بىلىنەدى. ەسىگىنىڭ الدىنا بارا قالعان ەشكىنىڭ تاياق جەمەي نەمەسە موينى بۇرالىپ ءبىر باقىرماي قايتقانىن كورمەيتىن بولدىق.
ءبىر كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا ءبىزدىڭ كارى ەشكىنىڭ دە موينى بۇرالىپ، باقىرىپ جىبەرىپ قايتقانىن بيگەلدى كورىپ كۇلدى:
- تەكەسى ەمەس قوي، ەشكىدە نە كەگى بار ەكەن مۇنىڭ!
- وسى ءسوزدى وزىنە مەن بارىپ ايتايىنشى! - دەپ قالعان بيعازىنى شەكتەدى ول:
- سەن ۇندەمە وعان، "ايعىرمەن ويناعان ات ارقاسىن الدىرادى"! قىسىپ ءجۇر!
بىراق، بيعازى "قىسا" قويمادى. جۋڭتۋ ۇيىندە جوق ەدى. تۇستەن كەيىن ماساققا شىعىسىمەن ءبىر توپ ەشكىنى سولاي قاراي ايداپ بارادى. جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى ۇيىنەن شىعا كەلىپ، ءبىر ەشكىنى ۇستاپ العاندا ارتىنان بيعازى جەتىپ قالعان بولاتىن:
- جەڭەشەتاي-اۋ، مىناۋىڭىز تەكە ەمەس، ەشكى عوي، مۇنىڭ جازىعى نە! تەكەنىڭ عانا موينىنان بۇراڭىز!
جۋڭتۋدىڭ سۇلۋى سىقىلىقتاپ كۇلدى دە، ەشكىنى قويا بەرە سالدى.
- ايران ىشەمىسىڭ، ەي، شولدەپ كەلدىڭ بە؟! - دەپ جۇمسارا قالدى بيعازىعا، - ۇيگە كىر!
جان-جاعىنا قاراپ قويىپ، بيعازىنى ۇيىنە كىرگىزىپ اكەتتى.
بيعادىل ەكەۋمىز ماساقتى قويىپ سول جاققا قاراي بەردىك. ايران دەگەن ءسوز ەستىلگەن سوڭ ءبىزدىڭ دە اڭسارىمىز اۋا قالىپ ەدى، بيعادىل بارايىق دەپ، بىراق ۇيالىپ وتىرعانىمىزدا، بيعازى شىعا قاشتى سول ۇيدەن. ارتىنان ىلە كەلىنشەك تە شىعىپ قاراپ تۇرىپ قالدى:
- ەي، مەن سەنى جەيمىن بە، ەي؟! - بيعازى الدى-ارتىنا قاراماي قاشىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى.
- ءجۇر، جۇرىڭدەر، الىسىراق بارىپ تەرەيىك.
- نە بولدى، نەگە قاشتىڭ؟! - ءبىز سوڭىنا ءتۇسىپ سۇراي بەردىك.
- نە بولدى، باقاجاي! نەشىك، نەگە قاشتىڭ؟
- ءبىر شىنى ايرانىن ءىشىپ الدىم، باسقاسىن سۇراما! - دەپ ول كۇلە بەردى. - تەكەسىنىڭ ءوشىن مەنەن الماقشى بولدى!
- سەنىڭ دە موينىڭدى بۇرادى ما! - دەپ ەدى، بيعازى ءتىپتى قاتتى كۇلدى. نە بولعانىن ايتپادى. تەكەسىن دە، تەكەدە نە ءوشى بارىن دا، تەكەنىڭ ءوشىن اعامىزدان قالاي الماق بولعانىن دا تۇسىنە الماي-اق قويدىق.
جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى ۇيىنەن ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، ءار نارسەسىن ءبىر لاقتىرعانىن كورىپ جۇرە بەردىك.
بىزبەن بىرگە ماساق تەرەتىن ەكى ارىق جەتىم ءىش اۋرۋىمەن قابات قۇلاپ، ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى شىعا الماي قالىپ ەدى، سول كۇنى كەشكە اۋرۋ شەشەسى كۇركەدەن زارلاپ شىققانىن ەستي قايتتىق، كىشىسى ولگەن ەكەن. وراقتان ارىپ، شارشاپ قايتقان بيگەلدى مەن ءتورت جىگىت ونى جەرلەۋگە كەتكەندە، اۋرۋىنا انالىق كۇيىنىشى قوسىلعان شەشەسى ەسىك الدىندا كوز جۇمدى. بەبەۋلەۋى بۇكىل اۋىلدى ەگىلدىرگەن اسا ايانىشتى ءۇن مۇلدە ءوشتى.
بۇل ۇيدە ەندى جالعىز ىڭىرانعان اۋرۋ بالاسىنا كەمپىرلەر شەشە ءولىمىن ەستىرتپەي، اقشامدا ءۇي سىرتىنا ارۋلاپ، ونىڭ بەتىن جاۋىپ قويىپ ەدى. ول ماڭگىلىككە تىنىشتالسا دا، زار ءۇنى ماڭگىلىككە قالعانداي، قۇلاعىما ۇزدىكسىز بەبەۋلەپ ءتۇنى بويى ەستىلىپ جاتتى، ۇيىقتاي المادىم. ار جاعىندا ەرلى-زايىپتى جۋڭتۋلاردىڭ بوقتىق ايتىستارى، الىس قوپاداعى ورەسكەل ماقۇلىقتىڭ جيرەنىشتى قورسىلىنداي تىڭداۋسىز قالا بەردى دە، ولەر الدىنداعى انانىڭ ۇزىلە شىققان دارمەنسىز زارى عانا ەستىلدى. مۇلدە تىنعانى انىق بولا تۇرسا دا، سول ءۇن قۇلاعىمنان كەتپەدى. شەگىنە جەتكەن كۇيىنىشتىڭ دارمەنى قالماعان تىرشىلىكتىڭ ايانىشتى ءۇنى ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ بارىپ ءتۇن باتا توقتاپ قالىپ ەدى. سول كۇيدىڭ ەڭ مۇڭلى جالعاسىن ەندى ءۇنسىز عانا، ىشىنەن شەرتىپ جاتقانداي سەزىلەدى، سەزىلىپ قانا ەمەس، "انىق" ەستىلىپ جاتتى.
ء"ولىپ قالسام مەنىڭ شەشەم دە وسىلاي ولەدى-اۋ!.. قارتايىپ، قاجىپ بارا جاتقان اكە-شەشەم ولسە، قايتىپ قالار ەكەنمىن! مەن دە اناۋ ىڭىرسىپ جاتقان تۇرسىنداي بولامىن عوي!.. جوق، اكە-شەشەمنەن ايىرىلىپ، ءتىرى قالماۋ ءجون ەكەن". مەن وسى ويدان قاتتى قىسىلىپ تەرلەپ كەتتىم. قولىمدى بيعايشادان اسىرا سوزىپ، شەشەمنىڭ جازىق ماڭدايىن سيپادىم. قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. "اكە-شەشە ولمەسەشى!.. ولمەۋگە شارا جوق قوي بىراق! مەنىڭ دە اكە-شەشەم قارتايىپ، ارىقتاپ كەتتى عوي، ولەدى عوي!" ونان سايىن قىسىلدىم، تەر بۇرقىراي ءتۇستى. بيعايشادان اسىپ ءتۇسىپ، شەشەمنىڭ قولتىعىنا تىعىلدىم.
- قابىكەنبىسىڭ؟! تەرلەپ كەتىپسىڭ عوي، نە بولدى، جارىعىم، قورىقتىڭ با؟!
مەن شەشەمنىڭ باسىن بەتىن، ومىراۋىن سيپالاي ءتۇستىم. تاڭ بوزارىپ قالىپ ەدى، اكەم مەن بيگەلدى ويانعاندا سول شەكسىز قامقور قۇشاققا تىعىلىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
وراقشىلار ەرتە كەتەتىن. بۇگىن قايتىس بولعان كەمپىردى جەرلەۋگە تۇسكە جاقىن قايتىپ كەلمەك بولىپ كەتكەن ەكەن. ءبىز ماساققا شايدان سوڭ شىقتىق. بىلاي شىعا بەرگەنىمىزدە تۇلەن تۇتىپ جۇرگەن جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى كۇلدى. تاعى بۇرقىراتتى. جەل وڭتۇستىكتەن - سول ءۇي جاقتان ەدى. سۇپ-سۇرى توزاڭ ءبىزدىڭ قوپىنداردى باسىپ وتە شىققاندا، وراقشىلارعا شاي اكەتىپ بارا جاتقان شەشەمىز ءبىراز كىدىرىپ، قاراپ تۇردى دا كەتە بەردى. ءبىز اۋلاعىراق اڭىزىمىزعا جەتىپ جايىلدىق.
ءبىر كەلدەك تەرگەنىمىزشە بولعان جوق، ەڭ سورلى كۇركە لاپ ەتە ءتۇستى، تۇرا جۇگىردىك. جوعارى جاقتان وراقشىلار دا جابىلا جۇگىرگەن ەكەن. قىزىل جالىن جالاقتاپ ماڭايىندا شۋلاعان ءار ايەلگە ءبىر ۇمتىلادى. ايەلدەر دە تۇس-تۇستان ۇمتىلىپ بارىپ، قاشىپ ءجۇر. لاۋلاعان كۇركەدە ءتۇن جامىلىپ جاتقان بالا، سۇيەگى عانا قالعان شيدەي قولىمەن جان-دارمەن باسىن سيپالاپ، شىر ەتە ءتۇستى دە، تونىنا تىعىلا تىپىرلايدى. ءورتتىڭ راقىمسىز ءتىلى سۋماڭ قاعىپ توننىڭ ءىشى-سىرتىن بىردەي جايقايدى. «بۇل ۇيدە تاعى قالعان بىرەۋ بار ەدى، قايدا جاتىر؟!» دەگەندەي لاپ قويىپ، جەر تاعانىنا جەتە جالاپ-جۇقتاپ بارىپ تىنا قالدى. قۋراعان ءشوپ-ساباندى جالماپ بولعان جالىن ءتىلى تەز جيىلدى. بىرىسا-تىرىسا تۋلاپ جاتقان توندى ءبىر كەمپىر قۇشاقتاپ الا قاشقاندا ورنىن كۇركە توبەسىنىڭ قوزدى كۇلى ءبىر-اق باستى. بالا ءتىرى ەكەن، كۇيگەن توننان تەز شىعارىلىپ، ارۋلانعان شەشەسىنىڭ شاپانىنا جاتقىزىلدى. ونىڭ شاشى مەن قاس-كىرپىگى ءۇيتىلىپ، قول-اياعى جالىنعا تۇگەل شارپىلىپتى. ەسىرەتىن دە، تالاساتىن دا جانى قالماعان ەكەن، باسىن كوتەرە المادى. جىلاۋعا دارمەن سۇراعانداي، اركىمگە ءبىر-ءبىر قاراعان كوزى شەشەسىنىڭ سۇلىق جاتقان مايىتىنە ءتۇسىپ ەدى، كۇرسىنىپ جىبەرىپ سوزا-سوزا ىڭىرسىدى. تاپقان مەدەتىمەن جىلاۋعا جيعان الدە، ءال-دارمەنى وسى عانا ەدى. كوزىنەن دىم شىعارا المادى. ىڭىرسىعان ءۇنى شەشە ءمايىتىنىڭ قاسىندا تۇرعاندارعا دا جەتپەي، وشە قالدى، ءبىرجولاتا ءوشىپتى. ءۇڭىلىپ بارىپ وكسىپ-وكسىپ قالعان ماعان قاراپ ەڭىرەپ جىبەرگەن بيعادىلدىڭ عانا ءۇنى جەتكەندەي، كوپشىلىك شيق-شيق ەتىپ، سولقىلداسىپ الىپ كوزدەرىن سۇرتكىشتەدى.
- بىرگە جۇرگەن قۇربىلارى عوي، قايتسىن! - دەپ جالاستى.
ءبىر ءۇيلى جاننىڭ بۇل اپاتقا جوقتاۋ ايتار ەشكىمى قالمادى عوي. كوپشىلىكتىڭ كوز جاستارى ءۇنسىز، داۋىسسىز عانا جىلجىدى. جەرگە تىرسىلداماي تامدى. سوندىقتان ءبىر كۇننىڭ ىشىندە الىپ بولعان پەندەلەرىنىڭ جايىنان قۇدايدىڭ ءوزى دە بەيحابار بولسا كەرەك. سارىلىپ جاتقان سارى دالاعا بۇرىنعىسىنشا شاقشيىپ كۇنى تۇردى دا، بۇرىنعىسىنشا مەلمىرەيىپ اسپانى تۇر. مازاق كۇلكىنىڭ لەبىندەي جاعىمسىز اڭىزداعى ماعىناسىز سىبىرلاپ، قوزدىرا تۇسكىسى كەلگەندەي ورتەنگەن كۇركەنىڭ كۇلىن تۇرتكىلەيدى. قولامتا كوزىن جىلت-جىلت ەتكىزەدى. "بۇل ءۇيدىڭ جاندارىن كەرەك ەتىپ الماي، ءسىرا ەرىگىپ وتىرىپ، جۇلا-جۇلا سالعانىن" قۇدايدىڭ ءوزى دە سەزبەي قالعان سياقتى. ەگەر ءبىلىپ وتىرىپ سانالى تۇردە الدى دەسەك، بەيۋاز جەسىر-جەتىمدەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي، وسىنشا كوزىگەرلىك نە جازىعى بار ەدى، ادىلەت قايدا؟! اناۋ تەنتەكتەردى، ايلاكەرلەردى، كۇشتىلەردى، سۇلۋلاردى ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ونەرلى سويقانداردى نەگە المايدى؟! كۇنالى دە سولار، جىلىگى تاتىپ كەرەككە جارايتىندار دا - سولار ەمەس پە! دانىشپان جاراتۋشىلار مۇنشالىق ماعىناسىز ءىس قىلماسا كەرەك ەدى عوي. يا، قۇداي تاعالا بۇلاردى كەرەك ەتكەندىكتەن العان جوق، ءتىپتى سەزگەن دە جوق.
كيىز ءۇيدىڭ كولەڭكە جاعىندا ءبىزدى تاماشالاعانداي قاراپ تۇرعان سۇرى كەلىنشەك ءتۇستى كوزىمە. قولدارىن سانىمەن ايقاستىرىپ قولتىعىنىڭ استىنا تىعىپ الىپتى. قىسىر جىلانداي بۇرالىپ قىلىمسي قارايدى ءوزى. بۇل قازاعا ونىڭ ورتاقتىعى جوقتاي، نە ىستەپ قويعانىن سەزەتىندەي ەمەس، ەرىككەن قۇدايدىڭ ەركە پەرىشتەسىندەي. مىناۋ ايانىشتى قازالار مەن جىلاۋلار جۇلىعىنا دا كەلمەيتىندەي، ءبىر اياعىن سوزىپ تاستاپ، سەلكىلدەتىپ قويادى. تابانىمەن جەر سيپاپ، تارپىپ-تارپىپ قويادى. جۋڭتۋدان ءوشى قايتپاي، تاعاتسىز تالپىنىپ تۇر. الدەنەنى ىزدەگەندەي جەرلەۋ قامىندا جۇرگەن ءار جىگىتكە ءبىر قارايدى. باسقا ايەلدەردەن قامى دا، جانى دا، سەزىم - كۇيى دە باسقاشا ەكەنىن بايقاعان كەمپىرلەر قاراپ قويادى وعان.
- اناۋ سالداقى كورمەگە قويىلعان با!
- ءوزىنىڭ تاۋىپ بەرگەن "ويىنىن" كورىپ تۇر!
- بيلەپ تۇر ءوزى! - دەپ اقىرىن عانا كۇبىرلەستى ايەلدەر.
ءبىر كەمپىر كۇيىنىپ كەتتى بىلەم، ءۇنى قاتتىراق شىقتى:
- كۇيلەپ تۇر! - دەپ جىبەردى.
ورتەنگەن كۇركەنىڭ جەلكە جاعىندا جۇرەسىنەن وتىرعان جۋڭتۋ ەستىپ قويدى ما ەكەن دەگەندەي جالتاق-جالتاق قاراستى ايەلدەر.
- ورتەگەن سول، - دەدىم مەن شەشەم كەلىپ جەتەكتەي جونەلگەنشە، دالەلىن دە ايتىپ سالدىم، - وت شاشقان جەرى انە!
شەشەم مەنى ۇيگە كىرگىزىپ، ونى اۋىلدىڭ ءبارى بىلەتىندىگىن، پالەگە قالمايىق دەپ ۇندەمەي جۇرەتىندىگىن ايتىپ شىقتى.
- سەن ول تۋرالى سويلەمە، جۋڭتۋ ەستىپ قويسا ۇلكەن قىرسىق ءبىزدى شالادى!
كۇشتىنىڭ قىلمىسىن ايتۋ - كۇن بەرمەس قىلمىس بولاتىنىن اشىعىراق ءتۇسىندىم دە، دالاعا شىققاندا قورقا شىقتىم. داۋىسىنىڭ باسەڭدىگىمەن بۇل جولى امان قالعاندىعىمىز بايقالدى. جۋڭتۋ ەستىمەگەن كورىنەدى. ماعان قاراعان جوق، وراقشىلاردى اسىقتىرىپ وتىر ەكەن. انالى-بالالى ءمايىتتى ءوز كيىمدەرىنە وراتىپ جانازاسىن تەز شىعارتتى دا، ءتورت جىگىتكە كوتەرتىپ جونەلتە سالدى.
كەشە كەشتەگى جەرلەنگەن بالانىڭ قاسىنا وسى تاڭەرتەڭ شەشەسى دە، اعاسى دا باردى. ءشوپ كۇركەدەن جەر ۇيگە كوشىپ كىرگەندەي، قايتادان ءبىر سەميا بولىپ باس قوستى. جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى ەندى ورتەي المايتىن قاۋىپ-قاتەرسىز ۇيگە كىرىپ الدى. اڭىزدا تەرىلمەگەن ماساعى عانا قالماسا، جەر بەتىندە ولاردىڭ ەندى قارايلايتىن ەش نارسەسى قالعان جوق. ورىندارىندا كۇل عانا جاتىر!..
كۇل شاشۋشى قاتىننان ەندى ءبىز قورقا باستادىق. بەدەلدى ءبىر ادام بارىپ، وت شاشپاۋىن ونىڭ قۇلاعىنا ەپپەن عانا قۇيىپ شىعۋ كەرەك ەدى. شەشەمىزدىڭ ءوزى دە ايەل بولعاندىقتان وعان دەگەن بەدەل-ابىرويدان، ارينە، ماقۇرىم. اكەم شال بولعاندىقتان ول كىسىنىڭ دە بەدەلى وتپەۋى مۇمكىن. بيعازى قۋ كەشە عانا ايرانىن ءىشىپ اپ قاشقان، ءارى بالا عوي، وندا قانشالىق بەدەل بولىپ جارىتار دەيسىڭ. بيگەلدىنىڭ سىرت تۇلعاسىنا قاراعاندا بەدەل-ابىرويى مىعىم بولۋعا ءتيىستى ەدى، بىراق بەتى شۇپ-شۇبار. ونىڭ ۇستىنە قاتتى جۇدەپ، ارىقتاپ ءجۇر. سوندا دا ديپلوماتياعا سول كەتتى. تەلەگرامما باعاناسىنداي قۇلاپ بارىپ، جۋڭتۋ ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا سۇيەنە قالدى. جۋڭتۋ ۇيىندە جوق كەز ەدى.
- جۋڭتۋ بار ما؟ - دەپ ساڭعىرلادى ول. ۇيدەگى ايەلدىڭ ءسوزى ەستىلمەدى، - ارىز، ءوتىنىشىم بار ەدى... ءدال قازىرگى ءوتىنىشىم بىرەۋ-اق... وراققا كەتەيىن دەپ اسىعىپ تۇرمىن، راحمەت! مىنا ورتتەن قورقىپ قالدىق، ەندى ساقتانايىقشى، ءسىز دە، ءبىز دە كۇلدى بەت الدى شاشا سالمايىق! جوق، ولاي بولسا كۇلىڭىزدى مەن-اق توگىپ بەرەيىن، مەن كەلگەنشە قوزعاماڭىز! شاشادى ەكەنسىز! جوق، ءتىپتى بۇقادان دا قيىن كورىنەسىز! - ايەلدىڭ شاڭعىرلاي كۇلگەنى ەستىلدى دە، ءسوزى تاعى ۇعىلماي قالدى. اعامىز بۇكىل اۋىلعا جار سالعانداي ساڭعىرلاپ-اق تۇر. - راس قورىقتىق. ءيا، جۋڭتۋدان ءتىپتى قورقامىز...
- جاسىراتىنى جوق، راس-اق ءتىپتى قورقامىز. ءبىز بارىنەن دە قورقاتىن ادامبىز. نە دەسەڭىز دە سىزدىكى ءجون، بىراق، ءسىزدىڭ دە باتىرلىعىڭىز بەلگىلى بولىپ جاتىر. "قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتادى" دەگەندەي اشۋىڭىزدى وت پەن ەشكىدەن قانا الادى ەكەنسىز. ماقۇل، ماقۇل، بىراق، كۇل شاشپاڭىزشى.
ەپسىز اداممەن جۇرەتىن بيگەلدى اۋىر كەتپەن مەن شالعى وراقتان باسقانىڭ بارىنە ەپسىز ەدى. جىگىتتىگىن ءتىپتى ەسكەرمەيتىن دە. بايقاۋىمىزشا، بۇل رەتكى كەلىسىم ءسوزدىڭ العاشقى تارماعىن عانا ورىندادى: ءبىر رەت كەشىندە ەرتەرەك قايتىپ، ءبىر رەت ادەيى بارىپ "جايدارىنىڭ" كۇلىن توگىپ بەردى. ۇيالتۋ ءۇشىن ءبىر توزاڭىن شىعارماي توگەدى دە، ىرجاقتاپ تاعى كۇلىپ قايتتى، ونىڭ نە دەپ كۇلدىرەتىنىن ۇقپادىق.
سول ەكى رەت كۇلىن توگىپ، ءۇش رەت كۇلىپ قايتقانىنان باسقا نىساي كورىنبەدى. ءتۇنى بويى ىڭىرانىپ ۇيىقتاپ، تاڭەرتەڭ قۇزعىن سارىدەن قيرالاڭداي جونەلەتىن، كەشندە بەلىن ارەڭ كوتەرىپ قايتىپ، تاعى ىڭىراناتىن بيگەلدىدە باسقاداي ارەكەت بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. ايتەۋىر جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى شاڭقىلداسا دا كۇل شاشپاي شاڭقىلدايتىن بولعانىنان سەكەم الدى ما ەكەن، جۋڭتۋدىڭ قاباعى بيگەلدىگە تىم سۋىپ كەتتى. "شاپاعاتسىز" قارا كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى ونىڭ ەڭ سۋىق قارايتىن نىساناسىنا بۇرىنىراق اينالعان. سول سۋىق قاباق ءبىر كۇنى كەشكە ىزعارىن بۇكىل اۋىلعا شاشتى:
- قاڭعىپ كەلىپ تويعان سوڭ تىرىلگەن ەكەنسىڭدەر، باسىنىپ ۇيىمە قىلجاقتاۋعا جەتتىڭدەر! سەن قايىرشىلاردى تويعىزعانىم ءۇشىن ەندى ءورت قويعان، ادام ولتىرگەن قۇنىكەر بولىپ شىقتىم با!... نە بىلجىرىپ جۇرسىڭدەر، اكەڭنىڭ!.. كورەمىن ءالى!..
جيعان ماساعىن توقپاقتاي، پىتىرلاتىپ جاتقان اۋىل تىنا قالىپ ەدى. قارا كەلىنشەك باستاتقان بىرنەشە ايەل، شۋ ەتە ءتۇستى:
- بىرەۋدىڭ ءۇيىن باسىناتىن كىم! سەنەن باسقا ەرىگىپ جۇرگەن كىم بار وسىندا!
- وراقشىلار كەتىسىمەن ۇيدەن ءۇي قويماي ارالاپ قىلجاقتايتىن كىم؟!
- وزىڭە-ءوزىڭ سەنىمدى نەمە بولساڭ، باسقادان كۇدىكتەنەتىن نەڭ بار!
- اركىمنىڭ سوڭىندا تەكەشە باقىلداپ جۇرگەن وزىڭنەن باسقا كىم؟
- ءورت قويعان كىم؟! نەشە كۇن بويى ءتۇتىن تۇتەتە الماعان بەيشارا جەتىم، ءوز ءۇيىنىڭ ورتىمەن ورتەندى مە؟!
- ءورتىڭدى شەكتەۋ ءۇشىن بىرەۋ كۇلىڭدى شىعارىپ كومىپ بەرسە، كۇنىكەيىڭە قىلجاقتاعانى بولماق پا؟
- ءۇي، ءوزىڭ تاعى ءبىر ءۇيدىڭ ورتەنبەگەنىنە اشۋلانىپ تۇرمىسىڭ، قاي بوقتاۋىڭ بۇل!..
- اكەمنىڭ شەكتەۋىمەن ءبىزدىڭ ۇيدەن ەشكىم سويلەمەپ ەدى. كوپ قىلجاقتاۋى اشكەرلەنگەن جۋڭتۋعا الاۋ ۇشقانى ءوزىن شارپىعان "جۋڭتۋ" ارتىنان كەلىپ شاڭق ەتە ءتۇستى:
- كىم قىلجاقتاپتى ماعان، قىلجاقتاسا قايتپەك ەدىڭ! قىلجاقتاۋعا سەنى قانا قويىپ پا ەدى!.. ەلدىڭ ءبارى سەن ءۇشىن قاتىن الىپ پا! باسقا دا بار!
"ۇيدەن شىققان جاۋ جامان", جۋڭتۋدىڭ بار اشۋى ءوز ۇيىندەگى جاۋعا اۋدى دا، شاپالاقپەن سالىپ جىبەرىپ، ونى ۇيگە كىرگىزىپ اكەتتى.
"كوش، جوعال" دەپ ەشكىمگە ايتا الماي كىردى. ءبىر قاۋپىمىز سول سوزدە ەدى. ورما اياقتالىپ قالسا دا، ماساق تابىسىنىڭ ەڭ قىزۋلى كەزەڭدە كوشۋدەن جامان جازا بار ما؟ جۋڭتۋدىڭ ۇيگە كىرىپ بارا جاتقانداعى ءسوزى ءوز شيقانىن ءوزى جۇلۋعا اۋدى:
- قىلجاقتاۋعا قاتىنعا جول بار دا، بايىنا جول جوق ەكەن عوي!.. اكەڭنىڭ... مىنە!.. بارىنە قىلجاقتايمىن قايتەسىڭ! مىنە!
جۋڭتۋدىڭ باتىر جۋڭتۋى بۇل جولى باجىلدامادى، جۋڭتۋدىڭ جاندى جەرىنەن ءبىر-اق بۇرگەندەي بولدى.
- ەي، ەندى قىسقارت! كىمنىڭ ارقاسىندا جۋڭتۋ بولىپ ەدىڭ سەن!... كىمنەن كۇندەپ ءجۇرسىڭ!... شاۋيەگە بار ۇرلىعىڭدى ايتامىن، قانەكەي، ەندى قول تيگىزشى!
وسى سوزدەردەن جۋڭتۋ سىلق ەتە تۇسكەندەي بولدى، دىبىس شىقپاي قالدى، سودان تابان بەس كۇنگە دەيىن ءۇن شىقپادى بۇل ۇيدەن. بيدايدىڭ ءورىلىپ باۋلانىپ بولعانىن ەستىپ، ءبىر كۇنى تۇستە كەلگەن شاۋيە كىرگەندە عانا كۇلكى ءۇنى ەستىلدى.
جۋڭتۋ ءوز جاراتۋشىسىمەن ءبىراز سويلەسىپ جارىلقاعانداي جايناپ شىقتى دا، باۋ تاسۋعا كەلگەن كوپ ارباعا قاراي تارتتى. ءۇي ءىشى ءتىپتى جارىلقاعانداي جارقىلداعان ءماز-ەيرام كۇلكىگە اينالىپ جاتقاندا، ول اربالارعا بارىپ، نۇسقاۋ ايتىپ جاتتى. باۋ بيدايدىڭ مال قاپتايتىن الىپ شەتىن قويا تۇرىپ، بوساعان وراقشىلارعا ازىق بولىپ كەتپەسىن دەگەندەي، اۋىلعا جاقىنىراق جاعىن تەز تاسىپ اكەعتۋگە بۇيىردى. كىشى شاۋيە دە بار بۇيرىعىن ۇيدە ورىنداتىپ، جورعالاتىپ الا جونەلگەندە، جۋڭتۋ دا جورعالاپ اۋىلعا قايتا ورالدى. بوساعان اڭىزدان ماساق تەرىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ايداي قاتقان جۋڭتۋ ۇيىنە كىرمەي، ارعى شەتىندەگى ۇلكەن جاۋى - قارا كەلىنشەكتىڭ ەسىگىنە بارىپ اقىرىندادى:
- كوشىڭدەر!.. بۇگىننەن قالماي تاباندارىڭدى جالتىراتىڭدار!
قوپىننان كۇيەۋى مەن قارا كەلىنشەك شىعىپ قارسى داۋ ايتتى:
- ورعان بيدايىمىزدىڭ اقىسىن الىپ ءبىر-اق كوشەمىز!
- اقىلارىڭ قانشا ەدى سەندەردىڭ؟! التى اعاش بيداي عوي، سولاي ما؟! كەلگەندە ۇيلەرىڭدە ءبىر ۋىس ءتۇيىر جوق بولاتىن. كەلگەننەن بەرگى جەگەندەرىڭدى ەسەپكە الماي-اق قويايىق، ءدال قازىر وسى ۇيىڭنەن ون اعاش بيداي سۋىرىپ الامىن! ارتىق ءتورت اعاش بيدايدى قايتارىپ الماي تۇرعاندا كوشىڭدەر!
- مىنانىڭ ماساق تەرىپ تاپقان بيدايى ول،-دەپ كۇيەۋى قاسارىسا ءتۇسىپ ەدى، جۋڭتۋ اقىرىپ جىبەردى:
- ونى باعالدايدىڭ ەگىندىگىنەن تەرمەي، جۋسان اراسىنان تەردىڭدەر مە! شاۋيەنىڭ بۇيرىعى بۇل! قاپتاعىلارىڭنىڭ ۇرلىق ەكەنىن ول بىلەدى. ەي، تۇرا-تۇر، "ماساقتىڭ بيدايى جەۋدەن اسا ما" بىلجىراماي جاقسىلىقشا كوشىپ جوعالىڭدار!.. ايتپەسە ايىبىمەن قوسا الىپ توتيتادى سەندەردى!
جۋڭتۋدىڭ اقىرىسىنا اۋىل ۇدەرە شىعىپ قاراپ تۇر ەدى. مىنا سۇمدىعىن ەستىپ كۇڭىرەنىسىپ كەتتى. شاقشىرايعان ىستىق كۇن شىجعىرىپ بارا جاتقانداي ءبىزدىڭ دە تاناۋىمىز قۋسىرىلا ءتۇستى. تابانىمىزدان تاۋسىلىپ ءجۇرىپ تەرگەنىمىز قارا كەلىنشەكتىڭ تەرگەنىنەن نەداۋىر كوپ سياقتى ەدى. كىشكەنە بولساق تا ءتورت ادام تەردىك قوي. بىزگە دە قاتەر بارىن ءبىلىپ قالتىراپ كەتتىك. ەڭ كەمىندە اكەمىز بەن بيگەلدىنىڭ كوپ توگىلگەن تەرى تۇگەل سەلگە كەتەتىنى بەلگىلى بولدى.
- ءبارىڭ دە كوشىڭدەر! شاۋيەنىڭ بۇيرىعى! - دەپ جۋڭتۋ ەندى جالپىعا قاراي قاراتتى، - اماندارىڭدا ىڭ-جىڭسىز كوشىپ جوعالماساڭدار، تاپقاندارىڭنان ايرىلاسىڭدار!.. كۇندىز ءتۇنى تاقىلداتىپ جاتقاندارىڭدى شاۋيەنىڭ ءوزى ەستىپتى!
جۋڭتۋ ەندى بۇل شەتتەگى ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي اياڭدادى. قارا كەلىنشەكتىڭ ۇيىنەن كەيىنگى قاس دۇشپانى ءبىز ەدىك. جەر ءۇيىمىزدىڭ جەلكەسىنە تۇرا قالىپ، "تالاس جۇرمەيتىن ادىلدىك" ءسوزىن قايتالاي سويلەپ شىقتى. ء"امانىندا كوشۋدى" اكەمنىڭ بۇرىننان "جاقسى" كورەتىنى بەلگىلى. سويتسە دە ءىشى اۋىرعانداي ءتۇڭىلىپ تۇرىپ قالدى دا، شەشەمىز سويلەدى.
- كوشەمىز، بىراق ۇرى بولىپ كوشپەيمىز، بالالارىمىز ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان ەمەس. تومەنگى وندىرقان دەگەننىڭ ەگىنىن ورىپ، الىپ كەلگەن استىعىمىز بار. بار سۇيەنگەن قايراتتى ەكى ادامىمىز وراق وردى. تورتەۋمىز ماساق تەردىك. دالادا قالاتىن ءداندى تەرىپ العانىمىز ەشكىمگە زيان سالعاندىق بولماس دەپ تەردىك. ونى تارتىپ الۋعا داتتەرىڭ جەتسە الا بەرىڭدەر! بىراق، ماساق تەرىپ بەرۋدىڭ دە اقىسى بولماي ما، ەسەپتەپ كورەيىك! جانە ورعان جەرىمىزدىڭ كولەمىن جۇرت ولشەممەن ولشەتەيىك! امانىندا كوشۋگە تالاس جۇرمەيتىن ادىلدىك ادال اقىمىزدى جەمەسە بولعانى.
القىمنان الا تۇسكەن ءادىل تالاپ جۋڭتۋدى باقىرتىپ جىبەردى. بىراق، ارتى كۇشتى ادام باقىرسا اقىرعانىنان دا ايبىندى بولىپ شىعادى ەكەن. جۋڭتۋ اقىرىپ الا جونەلدى. بۇل دۇسپانىنان جەڭىلسە، سىرتىنان تىڭداپ تۇرعان بار دۇسپانى جەلكەسىنە قونا كەتەدى عوي. جانە بۇل دۇسپانى ءورتتى شەكتەگەن، كۇلىن شىعارۋ سىلتاۋىمەن ءوزىنىڭ كۇنسۇلۋىنا "قىلجاقتاعان دۇسپانى" ەمەس پە. قالشىلداپ كەتتى. قىسقا سارى مۇرتى تىكىرەيىپ، ۇزىن جاعى قيسايىپ كەتتى. كوكشىل سارى كوزى كوپتەن-اق قىزارۋلى بولاتىن.
- ماساق تەر، اقى بەرەمىز دەگەن كىم سەندەرگە! ەگىندى شاۋىپ شاشىپ تاستاعاندارىڭ ءۇشىن ايىپ تولەيسىڭدەر! جەردى قايتا ولشەتۋدى قويىپ، شاۋيەنى قارالاعاندارىڭ ءۇشىن قوس ايىپ تولەيسىڭدەر. ۇلكەن ۇلىڭنان ايىپتى ءوزىم الامىن! كانەكەي، ەسەپتەسىپ كورەيىك!.. جەر بەتىنە سىيماعان وڭشەڭ قاڭعى-قايىرشى، كىم دەپ جۇرسىڭدەر ءبىزدى!
- كىم ەكەنىڭدى بىلدىك، شىراعىم، - دەدى اكەم، - جارايدى كوشەلىك! شوشقا دا شوشقانى جارماۋشى ەدى، سول قۇرلى بولماعانىمىز دا! ادال اقى اللا اقىسى عوي، بار ەكەنى راس بولسا، ەسەسىن قايتارىڭدار! قاتىندار ەسەسىن جىبەرمەيتىن حالىق، ولاردى ەسەپتەن جەڭۋ قيىن. ءۇي يەسى مەن عوي، مەن ايتايىن: كولىك تاۋىپ كەلەيىن دە كوشەيىن! سەن ءوزىڭ ءبىزدى ۇرى دەمەي قال، ءبىز ءوزىڭ ايتقان ء"امانىندا" كوشەلىك، تاقىلەتىڭە تالابىڭ لايىق، ءسوزىڭ دۇرىس.
تىڭداپ تۇرعان بىرنەشەۋى كۇلدى دە كۇرسىندى.
- داۋا جوق ەكەن! - دەستى سىبىرلاسىپ. جۋڭتۋ ارتىنا جالت بۇرىلدى:
- كوشىڭدەر!.. نەمدى تاماشالاپ تۇرسىڭدار! - انەۋكۇنى ايىپتاعان قاتىندارعا قاراپ، جاعالاتا قىدىردى ءسويتىپ. ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى دارەجەلى... تاعى قىلمىستىلارعا قيىستاي قاراپ اقىرىپ ءجۇردى.
- كولىك تاۋىپ كەلەيىن! - دەدى اكەم، - بالالار تەرگەن ءداننىڭ جارتىسىن بەرسەك تە دوربىلجىنگە جەتىپ الايىق ەندى! "قۇتىرعاننان قۇتىلعان". امانىمىزدا كەتەلىك!.. "پالەلى ك...ە بارماعىڭدى تىقساڭ، تىرناعى ىشىندە قالادى", بايبىشە، بۇعان ەندى سويلەمە!
اكەم ەكى كۇن ءجۇرىپ تايلىقتى تۇيە جالداپ الىپ قايتتى. بۇل ەكى كۇن ىشىندە مۇرنىمىزدان شانشىلا ءجۇرىپ تەرگەنىمىزدى قوسقاندا تابىسىمىزدىڭ جارتىسى كولىك مايىنا ارەڭ جەتتى. قوقىر-سوقىرىمىز بەن جيعان-تەرگەنىمىزدى، بيعايشا مەن شەشەمىزدى ارتتىق تا، تۇيەنىڭ سوڭىنان ەشكىنى ايداپ شۇبادىق. دوربىلجىنگە كوشتىك. ءۇشىنشى كۇنگە جۋڭتۋ قاراتپاي سول كەشتە تۇندەلەتە شۇبادىق. كەشە قوپىنىنا قونجيىپ وتىرىپ، قارا كەلىنشەكتى كوشىرگەن جۋڭتۋ بۇگىن ءبىزدىڭ قوپىننىڭ جەلكەسىنە قىديىپ وتىرىپ قالدى. ءبىز كەتىپ بارا جاتىپ، جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى عانا "ادامشا" ءبىر اۋىز ءتىل قاتقانىن ەستىدىك:
"اگارماري-شۇركىل!"[4] دەپ قالدى ول بيعازى تۇسىنان وتە بەرگەندە. تۇزاعىنا ىلىكپەي كەتكەن اعامىزدى وسى قالپاقپەن اتتاندىرماي قالاي اتتاندىرۋشى ەدى. راس، شۇركىل عوي ول. ۇرلىقپەن جىرعاپ جاتقان ۇرلىق پەرىلەرى "ۇرىسىڭ" دەپ اقىرعانىندا مويىنسال بولماعان اكە-شەشەمىز دە شۇركىل ءتىپتى، سول وراقشىلاردىڭ ءبارى شۇركىل. ءبارى ەڭبەك اقىدان جازالانىپ قۋىلدى. قىلمىسسىز ادام جازالانا ما، قۋىلا ما؟ جاراتۋشى "يەسى", "نۇرىن" قۇيىپ جۇرگەن كۇنادان پاك جۋڭتۋلار وتىر عوي انە قوزعالماي. ءبىر-بىرىنە قارار دا ەمەس، تۇرمىس ءلاززاتىنا بوگىپ-اق وتىر وزدەرى. وسىنداي كوپ شۇركىلدى قۋعىنداۋ، وسىنداي پەرىشتەلەرگە عانا ءتان قاسيەت.
ادىلەتتى "تەرگەۋشىم", قازىر ءسىز مەنى "جىن", "شايتان", الباستى" دەپ ايتاسىز. قانداي تابىلعان "اتاۋلار", سول كەزدە جۋڭتۋ ءوزىنىڭ قاس-دۇشپاندارى - قارا كەلىنشەك پەن بەدەلدىنى جازالاعاندا، ال، جۋڭتۋدىڭ جۋڭتۋى بيعازىنى جازالاعاندا، قىلمىس فاكتىسى بويىنشا كيگىزگەنى وسى قالپاق ەكەن. سول قىلمىستىلاردىڭ تۋىسقان باۋىرىنا بۇل مۇرا قالپاق قازىر قالاي شاق كەلمەسىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] قۇلىستاي-موڭعولشا قامىستى دەگەن ءسوز. شاۋەشەكتەن قوبىققا دەيىنگى ەمىل اڭعارى قۇلىستايعا بولىنەدى.
[2] جۋڭتۋ - ەگىنباسى
[3] شىڭ - اعاشتىڭ وننان ءبىرى (سىيىمدىلىق ولشەۋىشى، ءتورت كيلو بيداي سىيادى)
[4] اگارماري-شۇركىل - سىبەشە: جىننان جارالعان الباستى دەگەن ماعىنادا
