داۋ نەدەن باستالدى؟

بەيىمبەتشە ايتساق، وسىلاي… «ۇلتتىق كي­نونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ» باسشىلىعىنا 2019 جىلى گۇلنار بولاتقىزى سارسەنوۆا كەلدى. كەلگەن بەتتە ول وزىنە دەيىن وتكىزىلگەن كينوجوبالاردى ىرىكتەۋ پيتچينگىنىڭ قورىتىندىسىن ءوز ىڭعايىنا يكەمدەپ، اپىل-تاپىل وتكىزىپ جىبەردى. «ءوز ىڭعايىنا يكەم­دەپ» دەگەندى بەكەر جازىپ وتىرعان جوقپىز، مەملەكەتتىڭ قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان 18 كينوجوبانىڭ ىشىنە ءوزىنىڭ «نارتاي» اتتى ءفيلمىن دە سىنالاپ كىرگىزىپ جىبەرگەن ەدى. ول ءفيلمنىڭ جاسالۋىنان حاباردار كينو اينا­لاسىنداعى كوپشىلىك اڭتارىلىپ قالدى. سەبەبى، اتالعان فيلم ەكى جىل بۇرىن باستالىپ، ءتۇسىرىلىمى اياقتالىپ تا قويعان ەدى… كوپشىلىكتىڭ سىبىر-سىبىر اڭگىمەسى كۇبىر-كۇبىر قالپىندا قالا بەرگەن.

2020 جىلى ەكىنشى پيتچينگ جىلجىپ جەت­كەن. «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەي­دى… «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قاي­دان قۇلاق شىعارسا» دەيدى… كينو ور­تا­لى­عىندا ورناعان ولەرمەندىك – ءوزىم­بىلەم­دىككە ۇلاستى. «ۇلتتىق كينونى قولداۋ ور­تالىعى» شىن مانىندەگى ۇلتتىق ءتۇر مەن سيپاتتان سىرت اينالدى. پيت­چين­گ­كە ءۇمىتتى كينوكومپانيالاردى جيناعان كەزەك­تى دوڭگەلەك ۇستەلدە پروديۋسەر قانات تورە­باي: «مەنىڭ بىلۋىمشە، كينوجوبالاردى ىرىكتەيتىن ساراپشىلاردىڭ ىشىندە ءۇش-تورتەۋى عانا قازاقشا وقىپ-تۇسىنە الادى ەكەن، سىزدەر قازاق تىلىندە جازىلعان ستسەناريدى قالاي ىرىكتەپ، تانىماقسىزدار؟» – دەدى. گۇلنار بولاتقىزى ماردىمدى جاۋاپ قايتارا المادى. ءبىر-ەكى ستسەناريدى ورىسشاعا اۋدارىپ جاتقا­نىن ايتتى…

سول كەزدە ساراپشىلار كەڭەسىنىڭ ءمۇ­شەسى ەرمەك تۇرسىنوۆ: «شىنىمەن دە بۇل ۇلكەن ماسەلە، اعىلشىنشاعا ۇمتىلماس بۇرىن ءوز ءتىلىمىزدى مەڭگەرىپ العانىمىز دۇرىس»، – دەدى. ونىڭ الدىندا عانا گۇلنار بولاتقىزى «اعىل­شىن ءتىلىن يگەرۋىمىزدىڭ كەرەكتىگىن»، «ەلىمىزگە بولاشاقتا شەتەلدىك كينوگەرلەردى تارتپاق ەكەنىن» ايتىپ، ارىعا سىلتەپ وتىرعان ەدى.

وسى كەزدەن-اق ءبىز ساتىبالدى نارىم­بە­توۆ، ەرمەك تۇرسىنوۆ سەكىلدى مەترلەردىڭ ساراپتاما كەڭەسىندە جۇرسە دە، ورتالىقتىڭ جۇمىسىنا ريزا ەمەس ەكەنىن اڭعارىپ قالعان ەدىك. ويلاعانىمىزداي-اق، ەكى كۇننەن كەيىن ساراپتاما كەڭەسىنىڭ توراعاسى ساتىبالدى نارىمبەتوۆ پەن ەرمەك تۇرسىنوۆ ساراپتاما كەڭەسىنەن شىعاتىنىن مالىمدەدى. بۇل كىسىلەر ءوز شەشىمدەرىن كەڭەستەگى كەلەڭسىزدىكتەرگە كوز جۇمىپ قاراي الماعاندىقتارىمەن ءتۇسىندىردى. ورتالىق ءتورايىمىنىڭ كەڭەس ىسىنە تىكەلەي ارالاساتىنىن، اشىق بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ بول­عانىن ايتتى. ۇلتتىق كينونى قولداۋ ور­تا­­لىعىنا ۇلتقا قاتىسى شامالى، ۇلت­تىق بەت-بەينەدەن ادا كينوجوبالاردى الدى­عا جىبەرگەنىن ايتتى. ساراپشىلار كەڭە­سى­نىڭ مۇشەلەرى ءتىل بىلمەگەندىكتەن قازاق ءتىل­دى جو­با­لاردىڭ ( اۆتورلار تىرىسىپ اۋ­دا­رىپ بەرگەن كۇندە دە) تەرەڭىنە بويلاي الم­اي­تىنىن جەتكىزدى. سونىمەن قاتار، ەڭ باستىسى، ۇلتتىق كينو ونەرىنىڭ برەندىنە اينالعان «قا­زاقفيلم» كينوستۋدياسىنان كەلگەن كينوجوبالاردى تۇقىرتۋ باستالعانىن، سول ارقىلى «قازاقفيلمدى» شاراسىز حالگە ءتۇ­سىرىپ جاتقاندىقتارىن تىلگە تيەك ەتتى. ءاري­نە، ورتالىق كىناسىن مويىنداعان جوق، مويىن­­داعانى بىلاي تۇرسىن، الگى ءۋاجدى ايت­قان تۇلعالاردى كەرتارتپا ارەكەتكە بار­دى دەپ ايىپتاۋعا كوشتى. «قوياننىڭ ءتۇ­رىن كو­رىپ، قالجاسىنان ءتۇڭىل» دەگەن، مۇن­­­داي كەلەڭسىزدىكتەن كەيىن، ىرىكتەۋدەن شىق­قان كينو­جو­بالاردىڭ «ونلاين» «اشىق» پيت­چين­گىنىڭ دە احۋالى بەلگىلى بولىپ قالىپ ەدى… ارى قاراي ءوز باسىمنان وتكەنىن بايان­دا­يىن.

پيتچينگ قالاي ءوتتى؟

سان كەدەرگىلەر بولىپ جاتسا دا، ۇلتتىق كينونىڭ جىرتىسىن جىرتىپ جوبامىزدى قازاقشا ۇسىندىق. ستسەناريىمىزدى وزىمىزگە الدىن الا ورىسشاعا اۋدارتىپ العان. پيتچينگ الاڭىنا كوتەرىلگەننەن كوڭىل قۇلازىپ سالا بەردى. سامساپ وتىرعان ساراپشىلار كەڭەسى مۇشەلەرىنەن ءتىل تۇسىنەتىن ادام ەكەۋ-ۇشەۋدەن اسپايتىنى كورىنىپ تۇر. ۇلتتىق كينونىڭ جالاۋىن كوتەرىپ جۇرگەن، قازاق كينوسىنىڭ «جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن» ماستەرلەر: ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، ەرمەك تۇرسىنوۆتار ىرىكتەۋ كەزىندەگى ادىلەتسىزدىكتەرگە توزبەي ءوز ەركىتەرىمەن كەڭەس مۇشەلىكتەرىنەن باس تارت­قانىن جوعارىدا ايتتىق. سويلەدىك سوندا دا. سويلەۋ قيىن بولدى، «اناۋ تۇسىنبەدى-اۋ»، «مىناۋ تۇسىنبەدى-اۋ»، «مەن كىمگە ايتىپ جا­تىر­مىن» دەگەن ويلار جۇيكەنى قاجاپ، دەگبىر­دى الدى. ءبىر-ەكى سۇراق قويىلعان بولدى. بار ىنتاممەن جاۋاپ بەرگەندەي بولدىم. «جارتاسقا بارىپ، ايعايدى سالعانداي» ساحنادان تۇستىك.
مەن بياعاڭنىڭ – بەيىمبەت ءمايليننىڭ «تالاق» جانە «اجە» اتتى ەكى اڭگىمەسىنىڭ باسىن قوسىپ جازعان «تالاق» اتتى كينوستسەناريىمدى ۇسىنعان ەدىم.

مەنىڭ ساراپشىلار كەڭەسىنە كۇدىگىم باسىم بولعانىمەن، بياعاڭا، ونىڭ شىعارماسىنا دەگەن سەنىمىم بەكەم ەدى. «وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيىمبەتتىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە ءما­دەنيەت مينيسترلىگى شىراي بەرىپ، بىردە-ءبىر تولىقمەتراجدى فيلم تۇسىرىلمەپتى. ەندى ءتۇسىر­مەگەندە قاي كەزدە تۇسىرەمىز؟ بار ەل ءوزى­نىڭ تاڭداۋلى كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ەكى-ءۇش قايتارا ءتۇسىرىپ، كينوعا اينالدىرىپ، شىعارماعا جاڭا ءتۇر بەرىپ، الەمگە ناسيحاتتاپ جاتادى. ءبىز نەگە بارىمىزدى بۇگىپ، بەيشارا قالىپ تانىتامىز؟» – دەدىك شامىرقانا. شىنىمەن دە ب.ءمايليننىڭ بۇل ەكى اڭگىمەسى سويقان كينەماتوگرافياعا ساي ەدى. زاماننىڭ رايى، ءداۋىردىڭ دەمى، ۇلتتىڭ قاسىرەتى، مۇڭى، ءتۇرلى مىنەزدەر، ۇلتقا عانا ءتان تيپتىك وبرازدار، سول تيپتىك وبرازدارعا ءتان قىزىقتى دا قاسىرەتتى، شىنايى ارەكەتتەر مەن وقيعالار – ءبارى-ءبارى تۇنىپ تۇر عوي! ۇلتتىق كينو دەگەنىمىز وسى ەمەس پە؟ سۇرانىپ تۇر! قالاي تۇسىرمەيسىڭ؟ ۇيات ەمەس پە؟

«2005 جىلى وتكەن اسا ءىرى ءۇش (كانن، بەر­لين، ۆەنەتسيا) كينوفەستيۆالدىڭ ءبىرى – بەرلين كينوفەستيۆالىندە «تۋيدىڭ ۇيلەنۋ تويى» دەگەن فيلم (رەج. ۆان چۋانان) باس جۇلدەنى – «التىن ايۋدى» جەڭىپ الدى. سول ءفيلمنىڭ سيۋجەتى بەيىمبەتتىڭ «كۇل­پاش» اڭگىمەسىنە عاجاپ ۇقساس ەدى. ءتىپتى، كوشىرىپ العانداي… سوندا وكىنگەن ەدىم، ءبىز توبەمىزدەگىنى كورمەي، «ۇيىقتاپ» جۇرگەندە بياعامنىڭ اڭگىمەسىنىڭ سيۋ­جەتى الدەبىرەۋگە تەلىنىپ، باسقا جۇرت­تىڭ باعىن جاندىرىپ، قولدان سۋ­سىپ كەتتى-اۋ دەپ… قۋانىشىم دا بول­­دى، ويتكەنى، الەمدى دۇركىرەتىپ، الەمنىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اسىپ جاتقان دۇنيەنىڭ نوبايىن بياعام باياعىدا جازىپ تاستاعان دەپ…» – دەدىك پيتچينگ الاڭىندا شامىرقانىپ…
سوسىن… سوسىن، بولدى.

بەلگىسىزدىك. قالاي قورعاعانىڭدى دا بىلمەيسىڭ، ولاردىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ، جەتىستىگىڭدى دە بىلمەيسىڭ، كەمشىلىگىڭدى دە بىلمەيسىڭ… پيتچينگتەن سوڭعى ىرىكتەلگەن كينوجو­بالار­دى ۆاك قۇزىرىنا اتتاندىرادى دەگەن، وعان جىبەرىلگەن-جىبەرىلمەگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ… بەلگىسىزدىك تۇنعان «اشىق» «ونلاين» پيتچينگىمىز وسى ەكەن سويتسەك.

بياعاڭنىڭ ارۋاعىنان مەدەت سۇ­راپ مەن قالدىم. بىراق مىنالاردىڭ الدىندا بياعاڭنىڭ ارۋاعى شاراسىز بولىپ شىقتى…

ۆاك تۇلكىبۇلاڭ الاڭى ما؟

وتكەن جىلدىڭ مامىر ايىندا يت ىرعىلجىڭمەن وتكەن تىرلىكتىڭ سوڭى – جەڭىمپاز فيلمدەردىڭ ءتىزىمى جاريالاندى. اراسىندا «تالاق» جوق بولىپ شىقتى. نەگە؟ كينوستسەناريدىڭ نەسى ۇنامادى؟ قانداي كەمشىلىكتەرى بار؟ جاۋاپ بەرەتىن ادام جوق. «اشىنعاندا شىعادى اششى داۋسىم» دەمەكشى، وسى بەرەكەسىز پيتچينگتەگى ادىلەتسىزدىك جونىندە جازعان ءبىر جازبامنان سوڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى راحمە­تول­لاقىزىمەن تەلەفون ارقىلى بايلانىس­تىق. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا مەنى، مەنى ەمەس-اۋ، ۇلى بەيىمبەت ءمايليننىڭ شىعارماسىنىڭ ىزىمەن جازىلعان تۋن­دىنى ۆاك قولداماعان. دۇرىسى، قۇلاتقان! نە ءۇشىن؟ نە سەبەپتى؟ ونى وزدەرىنەن سۇرا دەيدى. ماسساعان!

ال ەندى ۆاك دەگەنىمىز نە؟
ۆاك دەگەنىمىز – ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا. ياعني، ىرىكتەۋدەن وتكەن، پيت­چينگتە سارالانعان كينوجوبالاردىڭ – سوڭعى ينستانتسياسى. بۇل كوميسسياعا ءتۇرلى قۇرىلىمدىق ۆەدومستۆولاردان ادامدار كىرەدى. مۇشەلەرى ءادى­لەت مي­نيستر­لىگىنەن، اقپارات ءمينيسترلى­گى­نەن، باسقا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەن جينالعان مامانداردان قۇرالادى. اراسىندا پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا بار بولسا كەرەك. ەندى بۇل كوميسسيانىڭ مىندەتىنە كەلەيىك. البەتتە، ولار كينو ماماندارى ەمەس. سوندىقتان، كوركەمدىك جاعىن تالقىلاي المايتىنى، وعان قۇقى جوق ەكەنى بەلگىلى.

بۇل كوميسسياعا ەكى جاۋاپتى دۇنيە جۇكتەلەدى:
1. شىعارمانىڭ يدەولوگيالىق اعاتتىقتارىن قاداعالاۋ;
2. قارجىلىق ىسىراپتى بولدىر­ماۋ­دى قاداعالاۋ.
ەندى ءبىز ۇسىنعان «تالاق» كينوجو­با­سىنا كەلەيىك. ورە تۇرەگەلىپ قار­سى بولاتىنداي (جۋرناليست كۇلتە­گىن اسپانۇلىنىڭ جۋرناليستىك ساۋا­لى­نا بەرگەن جاۋابىندا مينيستر ا.رايىمقۇلوۆا «تالاق» كينوجوباسىنا ۆاك-تىڭ جەتى مۇشەسى قارسى بولعانىن ايتادى) «تالاق» ۆاك-تىڭ قاي تالابىنا جاۋاپ بەرمەيدى؟ يدەولوگيالىق قاتەلىك بار ما؟ بولۋى مۇمكىن ەمەس. بولسا، ايتسىن! بياعاڭنىڭ مەن كينوستسەناريگە ارقاۋ ەتكەن «اجە»، «تالاق» اتتى اڭگىمەلەرى نەشە قايتارا باسپا كورىپ، رۋحانيات ولكەسىن سۋسىنداتىپ كەلە جاتقان كلاسسيكالىق دۇنيەلەرى ەمەس پە؟ ال قارجى، بيۋدجەتتىڭ اسىرا كورسەتىلۋى جونىندە اڭگىمە بولۋى ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ءبىزدىڭ فيلمگە (تاريحي فيلمگە!) سۇراعان اقشامىز بار جوعى 250 ميلليوننىڭ ار جاق بەر جاعى. قانداي قارجىلىق اسىرا سىلتەۋ بولۋى مۇمكىن؟ ەندەشە، نەگە قۇلاتتى؟ كىم ءتۇسىندىرىپ بەر الادى؟ ءۇن جوق.

ەڭ ماسقاراسى – ۆاك-تىڭ سول ءوزىنىڭ اعات ىستەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيتىنى. مىسالعا، «ۇلتتىق كينونى قولداۋ ورتالىعىنىڭ» فيلمدەرىن ىرىكتەيتىن ساراپشىلار كەڭەسى دە، ونى سوڭعى ساتىدان وتكىزەتىن ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا دا شەشىم شىعاراتىن قۇقىققا يە ەمەس. بۇلار تەك ۇسىنا الا­دى، شەشىم شىعارىپ، مىندەتتەي المايدى! جارعى بويىنشا سولاي. سوندا سوڭعى شەشىم كىمنىڭ قولىندا؟ ارينە، ورتالىق باسشىسى مەن ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا ءتورايىمى، مينيستر – اقتوتى راحمەتوللاقىزى رايىمقۇلوۆانىڭ قولىندا! مىنە، سوڭى جوق، شىم-شىتىرىق جىمداسقان، شاتاسقان ءجىپتىڭ ۇشىعى قايدان كورىنەدى! ياعني، قاي ءفيلمدى وتكىزەدى، قاي كينوجابانى وندىرىسكە جىبەرەدى – «قازىنالى قازان يەلەرىنىڭ» ەركىندە!

قايتپەك كەرەك؟

توڭمويىندىقتى قويىپ، كينو سالاسى ادىلەتسىزدىكتەن تازارۋى كەرەك! سول ەكىنشى پيتچينگتە ءورىس العان داۋ بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. داۋعا – داۋ، قىلمىسقا – اشكەرە جالعاستى. ادىلدىك ىزدەگەن، كينو سالاسىنداعى سان قىلمىستى ايتقان قازاقستان كينەماتوگافيستەر وداعىنىڭ ءتورا­عاسى – ەرمەك تۇرسىنوۆتى قۋات­تاپ ا.ءاشىموۆ، س.نارىمبەتوۆ، ن.ىق­تىم­باەۆ سەكىلدى جانە ت.ب. كينو ماي­تال­ماندارى اشىق حات تا جازدى. سۇحبات تا بەردى. ەرەكەڭ باستاعان كينوگەرلەردىڭ قولىندا ساباۋداي دالەلدەرى بولسا دا، قارسى جاق تىنىم تابار ەمەس…

ءومىر ءوتىپ جاتىر. داۋلى ەكىنشى پيت­چينگ­تەن سوڭ دا ءبىر جىل ورتالانىپتى.

مىنە، ءۇشىنشى پيتچينگ جاقىنداپ كەلەدى. «تالاعىمدى» قولتىعىما قىسىپ، تۇسەم تاعى دوداعا. قازىر ورتالىق باسشىلىعى وزگەرگەن. بۇرىنعى باسشى گۇلنار سارسەنوۆانىڭ «نارتايدان» باسقا دا ءتىز­بەكتى قىلمىستارى دالەلدەنىپ، «ازەر دەگەندە» ورىنىنان الىنعان… ءبىز مۇندا كينو سالاسىن قۇرساپ تۇرعان، «ۇلتتىق كينونى قولداۋ ورتالىعىنان» باستاۋ العان جەمقورلىقتى تىزبەكتەپ ايتۋدى ماقسات ەتپەدىك. ول تۋرالى ايتىلدى، باسپاسوزدە جازىلدى… كوزى قاراقتى جۇرت بىلەدى. تەك ونەر اتتى ىزگىلىك الەمىنىڭ ساف اۋاسى بىلعانباۋىن قالايمىز، تالاپ ەتەمىز.

قازىر «ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەم­لە­كەتتىك ورتالىعىنىڭ» توراعاسى – تاجيىربەلى مامان، مادەنيەت سا­لا­سىندا، كينو سالاسىندا تالاي باس­شى­لىق ساتىدان وتكەن – ەسەتجان مۇ­رات­ۇلى قوسىباەۆ. ورتالىقتا ەلەۋلى وزگەرىس بار. جوسپارلارى دا كوپ ەكەنى اڭعارىلادى. جاقسىلىقتان ءۇمىت ەتەمىز ەندى… ۇمىتتەنەمىز!

قانشا ادىلەتسىزدىك كورسەك تە، كينو­عا «تالاق» ايتا المايمىز…
…قايران، بياعام!

دانيار سالامات،

رەجيسسەر

Abai.kz