جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي، ءبىرلى-ەكىلى تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن تۇستارى بولعانىمەن، راسىندا، بۇرىنعى ءالىپبي نۇسقالارىنا قاراعاندا الدەقايدا كوڭىلگە قونىمدى، سوزدەردى جۇگىرتىپ وقۋعا دا، قينالماي جازۋعا دا مۇمكىندىك بەرەتىن جوبا بولىپ شىقتى. 

جوبادا قولدانىلعان دياكريتيكالىق تاڭبالاردى سىنامادان وتكىزۋ ماقساتىندا 2020 جىلدىڭ 28-29 قازان كۇندەرى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تالقىلاۋ شارالارى وتكىزىلىپ، ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاسالعان بولاتىن. قاتىسۋشى وڭىرلەردەن جەكەلەگەن پىكىرلەرمەن قوسا، كەيبىر قايتالانىپ كەلگەن پىكىرلەردىڭ بىرقاتارى ء/ى/ مەن /ي/ دىبىستارىنىڭ تاڭباسىنا قاتىستى ايتىلسا، ەندى ءبىرى /ڭ/ دىبىسىن قالاي تاڭبالايتىنىمىز جونىندە ءوربىدى. ولاي بولۋى – زاڭدىلىق، سەبەبى بۇل دىبىستاردىڭ تاڭباسى توڭىرەگىندەگى ماسەلە ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىندا دا از تالقىلانباعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ەدى. 

نەگىزىندە تاڭبا، ءارىپ اتاۋلىنىڭ ءبارى شارتتى بەلگى بولعاندىقتان، ءالىپبي ءتۇزۋ ماسەلەسىندە قانداي دا ءبىر مازمۇندى بەلگىلەۋگە «تاعايىندالاتىن» تۇرپات جازۋ-سىزۋدا وزىنە جۇكتەلگەن فۋنكتسياسىن جاقسىلى-جاماندى اتقاراپ تۇرا بەرەدى (مىسالى، تۇرىك الىپبيىندەگى س ءارپىنىڭ /دج/ افريكاتىن، يسپان الىپبيىندەگى ll گەميناتىنىڭ /ي/ دىبىسىن تاڭبالايتىنى سياقتى). بىراق ءبىز ءاربىر ارپىمىزگە لاتىن جازۋىنا كوشۋدەگى تۇپكى ماقسات-مۇددەمىز تۇرعىسىنان قاراپ وتىرمىز. 

سونىمەن، /ڭ/ دىبىسىن تاڭبالاۋعا ەنگ (Ŋ ŋ) دۇرىس پا، تيلدا دۇرىس پا؟ 

Ŋ ŋ – ەنگ دەپ اتالاتىن ءحفا (حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي) قۇرامىنان الىنعان تاڭبا، دالىرەك ايتقاندا، فونەتيكالىق ترانسكريپتسيادا قولدانىلاتىن سيمۆول. تيىسىنشە، بۇل – اعىلشىن ءتىلىنىڭ دە فونەتيكالىق ترانسكريپتسياسىندا مۇرىن جولدى [ŋ] (/ڭ/) دىبىسىن تاڭبالايتىن بەلگى، مىسالى، ء[tا sɪŋ ءا sɔŋ]. دەمەك، جالپى اعىلشىن تىلىنەن حابارى بار ادامدار، باسقاشا ايتقاندا، جارتىالەم بۇل تاڭبانى /ڭ/ دەپ وقيدى دەگەن ءسوز. تاڭبانىڭ وسى «تانىمالدىعىن» ەسەپكە الىپ جانە دياكريتيكانى كوبەيتە بەرۋدىڭ ءجون ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرىپ، /ڭ/ دىبىسىنىڭ /ن/-عا اينالىپ، جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپتەن دە سەسكەنىپ، ونى مەيلىنشە ومىرشەڭ ەتۋ نيەتىمەن «بەدەرلى» تاڭبامەن بەلگىلەيىك دەپ وسى Ŋ ŋ تاڭباسىن تاڭداعان ەدىك. 

لاتىن جازۋىنداعى عالامدىق تاجىريبەگە كوز جۇگىرتسەك، n تاڭباسىنىڭ دياكريتيكامەن جۇرەتىن مىناداي كەلبەتىن كورۋگە بولادى (file:///C:/Users/User/Desktop/ar%20turli%202020/Leira_Vigleik__2008__Alphabets_Letters_and_Diacritics_in_European_Languages.pdf): 

Ń ń  (n اكۋتپەن): پولياك تىلىندە (ني)

(n تيلدامەن): يسپان تىلىندە  (ەنە)

Ň ň  (n گاچەكپەن): چەح تىلىندە (ەن)

Ņ ņ  (n سەديلمەن): لاتىش  تىلىندە (ەن)

Ŋ ŋ  (ەنگ ءارپى): سامي تىلدەرىنىڭ الىپبيلەرىندە كەزدەسەدى.

بۇل مىسالداردان /ن/ مەن /ڭ/ ءوزارا ۇقساس دىبىستار بولعانىمەن، ارقيلى دياكريتيكالارمەن ەرەكشەلەنگەن n تاڭباسىنىڭ بارلىعى نازالدى، ياعني مۇرىن جولدى /ڭ/-دى بەلگىلەمەيتىنىن كورەمىز. بىراق Ŋ ŋ تاڭباسىنىڭ عانا (جوعارىدا ايتىلعان سيپاتتارىنان) مۇرىن جولدى /ڭ/-دى بەلگىلەيتىنى ەشبىر ءشۇبا كەلتىرمەيدى. سول سەبەپتى قاي قىرىنان قاراعاندا دا، تاڭداۋ Ŋ ŋ  تاڭباسىنا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. بۇل بەلگىنىڭ ءبىر عانا كەمشىلىگى – فونەتيكالىق تاڭبا ەكەندىگى، ارىپتىك ستاتۋسىنىڭ تولىمسىزدىعى. ونىڭ ۇستىنە، ء[ا] فونەتيكالىق تاڭباcىن ءارىپ ەتىپ العان ازەربايجان ءالىپبيىنىڭ تاجىريبەسى ونىڭ كوپ باعدارلامادا وقىلماي، تانىلماي قيىندىق تۋدىرىپ كەلە جاتقانىن كورسەتىپ وتىر. بۇل جونىندە تۇركى جۇرتىمەن تاجىريبە الماسۋ شارالارىمىزدىڭ بارىسىندا ازەربايجان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، ي.ناسيمي اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ تۇركى تىلدەرى ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى ەلچين يبراحيموۆ مىرزا اشىپ ايتقان بولاتىن. تەحنيكالىق جانە اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ ماماندارى دا بۇل تۇرعىدان از-كەم كەدەرگىلەردىڭ بولاتىندىعىن جوققا شىعارماعان سوڭ، عالىمدار قاۋىمى «ەندى قايتپەك كەرەك؟ دياكريتيكالىق ۇستەمەسى قولدى كوتەرىپ بارىپ جازىلاتىن، اسىعىستا جازىلماي كەتۋى دە ىقتيمال، سونىڭ سالدارىنان ن مەن ڭ-دى اجىراتا المايتىندار ءۇشىن وپ-وڭاي جوعالىپ كەتەتىن، ءارىپۇستى قوسالقىلاردى ودان بەتەر كوبەيتە تۇسەتىن تيلدا تاڭباسىن الۋعا ءماجبۇر بولامىز با؟» دەگەن ويدا قالعان ەدىك. 

دەگەنمەن دە، «تەحنيكاعا ادامدى ەمەس، ادام تەحنيكانى ءوز قاجەتىنە قاراي باعىندىرۋ قاجەت ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالدى IT ماماندارىنىڭ الدىنا تاستاعانىمىزدا ولار «ارينە، قاجەتتىنى جاساۋعا بولادى» دەگەن.  

كەي باۋىرلاستارىمىزدىڭ جازۋ اۋىستىرۋ تاجىريبەسىندە جوعالتىپ العان ءتول دىبىستارى قانشاما. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ءبىز ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن «ايالاۋعا» ارنالىپ وتىرعان شارا. جازۋدان جازۋعا كوشۋ – كوشەگە كويلەك اۋىستىرىپ شىعا قوياتىنداي وڭاي شارۋا ەمەس. الدىڭعى تۇرپاتىنا ۇقساس سيمۆولداردىڭ قولدانىلۋى، ەكى جازۋعا دا ورتاق كەيبىر داعدىلاردىڭ ساقتالۋى كوشۋ ۇدەرىسىنىڭ اسا قيىندىقسىز ىسكە اسىپ كەتۋىنە ءسوزسىز ىقپال ەتەدى. بۇل تۇرعىدان، ڭ-دى ŋ دەپ تاڭبالاۋ – وزدىگىنەن سۇرانىپ تۇرعان امال. 

«قازاق تىلىندە ڭ-نان باستالاتىن ءسوز جوق، باس ءارىپ نەگە كەرەك؟» دەگەن سۇراق تۋىپ جاتسا، جاۋاپ بەرە كەتۋ ءجون بولار، ءسوزدىڭ بارلىق ءارپى باس ارىپپەن جازىلعان جاعدايدا باس ءارىپ قاجەت بولادى.

نۇرساۋلە رساليەۆا،  

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz