ەلىمىزدەگى سوت جۇيەسىنە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمىنىڭ تىم تومەندەپ كەتكەندىگى قازىر ەشكىمگە دە اسا قۇپيا ەمەس. اۋداندىق سوت سۋديالارىنىڭ پارامەن ۇستالىپ جاتقاندىعى كۇندەلىكتى، ەشكىم دە كوڭىل اۋدارمايتىن جاعدايعا اينالعالى قاشان. ەندى بۇل اۋرۋ وبلىستاردى جاعالاي باستاپتى.

وسى جاقىندا عانا تۇركىستان وبلىستىق سوت توراعاسىنىڭ دا قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالىپ، ۇستالىپ قالعاندىعىن ەستىگەندە: «ءبىز وسى نە بولىپ بارامىز؟» دەپ اۋىر ويدىڭ قۇشاعىندا قالعانبىز. ال ەندى وسى ىندەت ادىلەتتىلىك ىزدەپ ابدەن سارسىلعان جۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى سانالاتىن جوعارعى سوتقا دا جۇعا باستاسا، جوعارىداعى سۇراعىمىزدىڭ: «ەندى قايدا بارىپ ەل بولامىز؟» دەگەن ساۋالىمىزعا جالعاسىپ، تىعىرىقا تىرەيتىندىگى ءسوزسىز. وزگەسى-وزگە، ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى سول جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسىنىڭ 8 مىڭ دوللار پارا الىپ جاتقاندا تۇزاققا تۇسكەندىگىن ەستىگەندە: «بۇل سۇمدىق جاعداي ەكەن»، دەپ ماسەلەنىڭ اشىعىن ايتقاندىعى كوپ نارسەدەن حاباردار ەتسە كەرەك. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى سوڭعى بەس جىل ىشىندە 17 بىردەي سۋديانىڭ جاۋاپقا تارتىلعاندىعىن تىلگە تيەك ەتە كەتتى.

ال سوندا دەيمىز-اۋ، وزگەلەردىڭ قاتە شىعارعان شەشىمىن وزگەرتەتىن، بەتىمەن كەتكەن سۋديالاردى تارتىپكە شاقىراتىن، ءسويتىپ ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتىپ ۇستايتىن ورگانىمسىزدىڭ ءوزى پاراقورلىقتىڭ باتپاعىنا باتىپ جاتسا، قايدا بارىپ اراشا سۇرايمىز؟ مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدەگى سوت جۇيەسىنە عانا ەمەس، جاڭا عانا قاز تۇرىپ كەلە جاتقا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بەدەلىنە تۇسكەن ۇلكەن داق ەمەس پە؟ ەندى مۇنى قاشان جۋىپ تازارتا الار ەكەنبىز؟ جالپى، بۇل قولىمىزدان كەلە مە؟

مۇنداي پەسسيميستىك ويعا جەتەلدەگەن ءبىر جاي بار. ول - وسى جوعارى سوتىمىزدىڭ سۋديالارىنىڭ وزدەرىنە ەشبىر ءسوز ەرمەيتىن، تازالىعىن شاك كەلتىرمەيتىن ەتىپ وزدەرىن بيىك دەڭگەيدە ۇستاي الا ما دەگەن وي. وكىنىشكە قاراي، بۇل ورگاننىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي كەلە بەرمەيتىندىگى بۇرىننان-اق ءسوز بولىپ جۇرگەن. مۇمكىن بۇل  ءبىر عانا فاكتى ەمەس، پاراقورلىق اتتى سىرقاتتىڭ مۇندا دا مەڭدەپ بارا جاتقاندىعىنىڭ بەلگىسى شىعار دەگەن كۇماندى ويدان ارىلا الماي ءجۇرمىز.

بۇعان بىلتىرعى جىلى نۇر-سۇلتاندا بولعان ءبىر سوت وقيعاسى قوسىمشا دالەل ەسەبىندە ەسىمىزدە قالىپ قويىپتى. سوناۋ 2016 جىلدىڭ كوكتەمىندە قوستاناي قالاسىنىڭ اكىمى، وسى شاھاردا بىرنەشە «مەتروپول»، «باۆاريا» سەكىلدى «پرەستيجنىي» مەيرامحانالارى، جەر ۋچاسكەلەرى مەن جۇرت قىزىعاتىنداي كولىكتەرى بار، بايلىعى ءبىر باسىنا جەتەرلىك دەيتىندەي احمەتبەك احمەتجانوۆ ءوزىنىڭ جەمتىكتەس ۇلكەن ءبىر توبىمەن ءىستى بولعاندىعى وبلىستاعى عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بارشا جۇرتىن ەلەڭ ەتكىزگەنى بار.

قىلمىستىق توپتىڭ باسشىسى بولعان قالا اكىمى اتتاي 13 جىلعا كەسىلىپ، تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق شىققانى ەدى. بىزدە قالتالىلاردىڭ بارلىعى دا قانداي دا تۋعان-تۋىستارىنىڭ سوتتالعاندىعىن ابايسىزدا بولعان ءىس ساناپ، ولاردى قاماۋدان قۇتقارىپ الۋعا جانتالاسىپ باعاتىندىعى قالىپتاسقان ءداستۇر ەمەس پە؟ تەمىر توردا تەلمىرىپ وتىرعان بۇرىنعى اكىمدى بوستاندىققا شىعارۋ جولىنداعى اتتانىسقا ول كىسىنىڭ ايەلى باعلان مەن اعاسى مارات بەلسەنە كىرىسىپ كەتەدى. «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مىلتىقتىڭ اتۋى» دەگەندەي وسى ورايدا نۇر-سۇلتاندا بۇرىن كاسىپكەر بولعان ،كەيىن اقتوبە وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە كوتەرىلگەن رۋسلان مامۋنوۆ دەگەن ءبىر پىسىقايدى كەزدەستىرەدى. بۇرىنعى اكىمنىڭ وراسان زور بايلىعىنىڭ ءبىر بولىگىن جامباسقا باسىپ قالۋدى ارمانداعان رۋسلانىمىز بىردەن قوستانايعا كەلىپ، اكىمنىڭ تۋىستارىن ۋادەمەن قارق قىلادى. ول ءوزىنىڭ جوعارعى سوتتا ءسوزىن جەرگە تاستامايتىن مىقتى دوستارىنىڭ بار ەكەندىگىن، ەگەر بۇلار باس-اياعى 1 ميلليون 200 مىڭ دوللار بەرسە «ادىلەتسىز كۇيىپ كەتكەن اكىمنىڭ» تۇرمەدەگى عۇمىرىن 6-7 جىلعا دەيىن قىسقارتا الاتىندىعىن ايتىپ، انت-سۋ ىشەدى. وعان يمانداي سەنگەن بۇرىنعى اكىمنىڭ تۋىستارى كوپ قينالماي-اق سۇراعانىن بەرە سالادى.

بۇدان كەيىن ادام سەنگىسىز وقيعا باستالادى. كادىمگىدەي شەتەلدىك دەتەكتيۆتتى كينوعا بەرگىسىز شىم-شىتىراق دۇنيە دەرسىڭ. ارادا ءبىر جارىم جىل وتەر-وتپەستەن الگى جوعارعى سوتىمىز بۇرىنعى اكىمگە ىقىلاسى ءتۇسىپ، ونىڭ جازاسىن 13 جىلدان بىردەن 5 جىل 8 ايعا ءبىر-اق تۇسىرەدى. ارينە، ءبىز مۇنى زاڭعا قايشى كەلەدى دەمەيمىز. ويتكەنى سول كەزدەرى پاراقورلاردىڭ ءبارىن تۇرمەدە كوپ ۇستاماي-اق، شارتتى تۇردە جازادان بوساتۋ (ۋدو) دەگەن سىلتاۋمەن جازالارىن جاپپاي قىسقارتىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇراتىن كولونيا دەگەنگە اۋىستىرىپ جاتقان. ودان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق ءبىرجولاتا بوساپ شىعا كەلەتىن. ءبىزدىڭ اكىمنىڭ دە وسىلاي جولى بولدى. الدىمەن جازاسى ەكى ەسەدەن استام قىرقاردى، سوسىن كەلەسى جىلى-اق وتباسىمەن قاۋىشتى. قىسقاشا ايتقاندا باسىندا وعان بار قاھارىن توككەن سوتىمىز اينالىپ كەلگەندە ونى تۇرمەدە باس-اياعى 4-اق جىل ۇستادى.

ال ەندى نەگە سەنگىسىز وقيعا دەگەنگە كەلەلىك. رۋسلان مامۋنوۆ ءوزىنىڭ جوعارىداعى دوستارىنىڭ ارقاسىندا «اكىمنىڭ جازاسىن 6-7 جىلعا دەيىن قىسارتىپ بەرەمىن» دەپ ەدى، ماسەلە ءدال وسىلاي شەشىلدى. بۇل نە، زاڭنىڭ سالتانات قۇرۋى ما، الدە رۋسلاننىڭ «اسا كورىپكەلدىگىنىڭ» جەمىسى مە؟ تەرگەۋ دە، سوت بارىسىندا دا ول «مەن قاجەتتى اقشانى ماسەلە شەشەتىن ادامدارعا بەردىم، ياعني ايتقانىمدى ورىندادىم»، دەگەننەن تايمادى. ءتىپتى جوعارعى سوتتاعى بىرەر سۋديانىڭ اتى اتالدى دا. ارينە، مۇنىسى ەش دالەلەسىز، قۇرعاق ءسوز بولعان سوڭ، ول ەسەپكە الىنبادى. الايدا، پارا الۋشىنىڭ ءسوزى مەن سوتتىڭ قىسقارتقان مەرزىمىنىڭ وتە ءبىر ءساتتى ۇيلەسە كەتكەن كەزدەيسوقتىعى ءبىراز كۇدىكتى ويلارعا جەتەلەيتىندىگى ءسوزسىز.

ەندى مىنە سوتتى بولعان اكىمنىڭ تۋىستارى «ونى سوتتىڭ ءوزى زاڭدى تۇردە بوساتتى. ال سەن ءبىزدىڭ اقشامىزدى الداپ الدىڭ»، دەپ سوتقا سۇيرەۋمەن الەك. ال زاڭدى تۇردە بوساتاتىن بولسا، مول اقشانى نەمەنەگە بەرەدى؟ باسىندا تەمىر توردىڭ ارجاعىنداعى كىسىنى بار بايلىعىنىڭ ءبىر بولىگىن شىعىنداپ، تۇرمەدەن شىعارىپ الۋعا دەگەن ەش كۇمان دا بولعان جوق قوي. ەندىگىسى نە تىرلىك؟  ءيا، رۋسلان اقىرى «الاياقتىق جاسادى» دەگەن ايىپپەن، سوتتىڭ شەشىمىمەن 12 جىل ارقالاپ كەتە باردى. الايدا ارتىندا ءبىرتالاي سۇراق قالدى. ماسەلەن، باسىندا رۋسلان اكىمنىڭ تۋىستارىنان 1 ميلليون 200 مىڭ دوللار العاندىعىن ايتقان ەدىك. بۇل اقشاعا ول ەكى «Lexus» ماشيناسىن، نۇر-سۇلتان قالاسىنان جاقسى ءبىر ەكى بولمەلى پاتەر ساتىپ العان. سولارى تۇگەلىمەن تاركىلەندى. ەسەپكە مىقتى بىلگىشتەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا الگى ەكى ماشينانىڭ ءار قايسىستسى ءارى كەتكەندە 100 مىڭ دوللاردان اسپايدى ەكەن. باسپانا بولسا، ارى كەتكەندە 200 مىڭ دوللاردىڭ شاماسىندا دەلىك. دەمەك، اكىمنىڭ تۋىستارى وزدەرى بەرگەن اقشانىڭ 400 مىڭ دوللارىن عانا قاناعات تۇتقان. ال قالعان قوماقتى بولىگى، ياعني 800 مىڭ دوللار قايدا كەتكەن؟ سوتتالۋشى «ولار ءوز ماقساتىنا جۇمسالدى» دەگەننەن تايمايدى. سوندا ول قازىر كىمنىڭ قالتاسىن قامپايتىپ ءجۇر؟ ونىڭ جاۋابىن مۇمكىن وقىرماندار تاۋىپ قالار؟

وسى جەردە وزىنەن-ءوزى تاعى ءبىر سۇراق تۋىندايدى. جارايدى، سول اكىمنىڭ ايەلى بيلىكتىڭ قۇيتىرقىسىن بىلە بەرمەيتىن، تەك كۇيەۋىنىڭ ارقاسىندا شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قاراپايىم جان دەلىك. اڭقاۋلىعى دا سودان شىعار. ال ەندى ءوزى اناۋ-مىناۋ ەمەس، وبلىسىمىزداعى نەشە ءتۇرلى جوبالاردى قارجىلاندىراتىن، ەكىنىڭ ءبىرىن جانىنا جاقىنداتا بەرمەيتىن «توبىل» اتتى قۇدىرەتتى كورپوراتسياسىنىڭ بىلدەي ءبىر باستىعىنىڭ ورىنباسارى، مۇنى از دەسەڭىز، ءوزى ايتىپ ماقتانعانداي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك (كنب) كوميتەتىندە اتتاي 20 جىل قىزمەت ىستەگەن مارات احمەتجانوۆتىڭ «سوتتاردى ساتىپ الۋعا بولادى» دەگەن تۇسىنىكپەن ءومىر ءسۇرۋى قالاي؟ ەگەر وسىنداي بىلىكتى دەيتىن، كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارى الگىندەي بولسا، قالعاندارىنا نە جورىق؟ مۇنىڭ ءوزى قاراشا حالىقتىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىنىڭ تىم قۇلدىراپ كەتكەندەگىن انىق بايقاتپاي ما؟ ايتپاقشى، مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىز كوميتەتىنە دە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرمەي مە؟

بۇل جەردە تاعى ءبىر قىزىق جايت تۋىندايدى. وسى ءىستى تەرگەۋ بارىسىندا نەگە ەكەنى بەلگىسىز سوناۋ اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى وڭداسىن ورازالين قىستىرىلىسىپ، ەكى جاقتى كەزدەستىرۋدى ۇيىمداستىرادى. سوتتا «ءسىز نەگە بۇلاي ىستەدىڭىز؟ - دەگەن ساۋالعا، بۇكىل ءبىر وبلىستى باسقارىپ وتىرعان ادام: «ماعان ءبىر اسا قادىرلى كىسى وسىلاي دەپ ءوتىنىش جاساپ ەدى»، دەپ قاراپ تۇر. سوندا كەز-كەلگەن ادام الگىندەي «اسا قادىرلى ادام» ءوتىنىش جاساسا، ونىڭ كەز-كەلگەن تاپسىراماسىن ويلانباي ىستەي بەرە مە؟ ال «قىلمىس جاسا» دەسە شە؟ ءبىر وكىنىشىتىسى، «الگى «اسا قادىرلى كىسىنىڭ» كىم ەكەندىگى ايقىندالماي قالدى. كىم بولسا دا، وسال ادام ەمەس ەكەندىگى داۋسىز.

جالپى، بۇل ىسكە وبلىس اكىمىنىڭ سوت ىسىنە ارالاسۋى، ونىڭ ورنىنا وزدەرى ۇكىم شىعارۋعا ۇمتىلۋ، ياعني سوت ورگاندارىن الماستىرۋعا دەگەن تالپىنىس دەمەسكە لاج جوق. ءتىپتى، باياعى 90-شى جىلدارداعى باندىلاردىڭ «سترەلكاسى» سەكىلدى دۇنيەگە ۇقساپ كەتە مە قالاي؟ اكىمدەردىڭ بۇل ىسىنە ءتيىستى مەكەمەلەر ءوز باعاسىن بەرەدى عوي دەگەن ۇمىتتەمىز. ايتپەسە، ءتۇبى بىردەڭە بولسا، سوتقا ەمەس، وبلىس اكىمدەرىنە جۇگىنەتىندەي ماسقارا جاعدايعا جەتپەيىك.

اتامىز قازاق: «ەت بۇزىلسا تۇز سەبەدى، تۇز بۇزىلسا نە سەبەدى؟» دەگەن ەكەن. مىناۋ سونىڭ كەرىن كەلتىرىپ تۇرعان سىڭايلى.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz