قوعاباي سارسەكەەۆ. مۇسىرەپوۆ مۇراتى
قازاق قارا ءسوزىنىڭ حاس شەبەرى، وتكەن عاسىرداعى ادەبيەت الىپتارىنىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن العان، ۇلت رۋحانياتىنىڭ، ءتىلىنىڭ جاناشىرى، جوقتاۋشىسى، كەزى كەلگەندە تولعاۋى توقسان ءتىرلىكتىڭ وڭى مەن سولىن مۇزجارعىش كەمەدەي ايتىپ، تۋرا جولدى نۇسقاعان تۇعىرى مىقتى، بولمىسى بولەك عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. ءسوز زەرگەرىنىڭ وسى ءبىر اتاۋلى كۇنىنە وراي، بەلگىلى جازۋشى قوعاباي سارسەكەەۆتىڭ سۋرەتكەردىڭ الۋان قىرىنان مول دەرەك بەرىپ، سىر شەرتەتىن كەيىنگىگە ۇلگى بولار، تاعىلىمدى دۇنيەسىن تاۋەلسىز ەلدىڭ ويلى ازاماتتارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
1983 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ەدى. عابەڭ تەلەفون شالىپ:
- سەن، بالا، ۋاقىتىڭ قالاي، ماعان سوعىپ كەتە الاسىڭ با؟ - دەدى. - مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ۇيىندەمىن...
- قازىر جەتەمىن! - دەدىم ەلگەزەكتىك تانىتىپ.
تەز جينالىپ، ايتىلعان جەرگە جەتتىم.
- جىلدام كەلىپ قالدىڭ عوي، باتىر، - دەدى. - ساعان پالەندەي تاپسىرا قوياتىن شارۋا جوق. كىشكەنە ۇيقىمنىڭ بەرەكەسى بولماي ءجۇر، كوزىم ىلىنسە بولدى باستىرىلىعا بەرەم. مۇندا جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ەمەس، ازداپ تاۋ جاقتىڭ اۋاسىن جۇتىپ سەرگيمىن بە دەپ كەلىپ ەدىم. بىراق تازا اۋا دەيتىن الماتىدا اۋا قالىپ پا، مۇندا دا ماڭايدىڭ ءبارى كوك ءتۇتىن. سودان دا كوبىنە-كوپ بولمەدەن شىعا بەرمەيمىن، ەرمەگىم - كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنال قاراۋ. ءوزى دۇنيەدە نە جاڭالىق بولىپ جاتىر؟
- ايتا قويارلىقتاي ونشا ەشتەڭە جوق قوي دەيمىن...
قازاق قارا ءسوزىنىڭ حاس شەبەرى، وتكەن عاسىرداعى ادەبيەت الىپتارىنىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن العان، ۇلت رۋحانياتىنىڭ، ءتىلىنىڭ جاناشىرى، جوقتاۋشىسى، كەزى كەلگەندە تولعاۋى توقسان ءتىرلىكتىڭ وڭى مەن سولىن مۇزجارعىش كەمەدەي ايتىپ، تۋرا جولدى نۇسقاعان تۇعىرى مىقتى، بولمىسى بولەك عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. ءسوز زەرگەرىنىڭ وسى ءبىر اتاۋلى كۇنىنە وراي، بەلگىلى جازۋشى قوعاباي سارسەكەەۆتىڭ سۋرەتكەردىڭ الۋان قىرىنان مول دەرەك بەرىپ، سىر شەرتەتىن كەيىنگىگە ۇلگى بولار، تاعىلىمدى دۇنيەسىن تاۋەلسىز ەلدىڭ ويلى ازاماتتارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
1983 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ەدى. عابەڭ تەلەفون شالىپ:
- سەن، بالا، ۋاقىتىڭ قالاي، ماعان سوعىپ كەتە الاسىڭ با؟ - دەدى. - مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ۇيىندەمىن...
- قازىر جەتەمىن! - دەدىم ەلگەزەكتىك تانىتىپ.
تەز جينالىپ، ايتىلعان جەرگە جەتتىم.
- جىلدام كەلىپ قالدىڭ عوي، باتىر، - دەدى. - ساعان پالەندەي تاپسىرا قوياتىن شارۋا جوق. كىشكەنە ۇيقىمنىڭ بەرەكەسى بولماي ءجۇر، كوزىم ىلىنسە بولدى باستىرىلىعا بەرەم. مۇندا جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ەمەس، ازداپ تاۋ جاقتىڭ اۋاسىن جۇتىپ سەرگيمىن بە دەپ كەلىپ ەدىم. بىراق تازا اۋا دەيتىن الماتىدا اۋا قالىپ پا، مۇندا دا ماڭايدىڭ ءبارى كوك ءتۇتىن. سودان دا كوبىنە-كوپ بولمەدەن شىعا بەرمەيمىن، ەرمەگىم - كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنال قاراۋ. ءوزى دۇنيەدە نە جاڭالىق بولىپ جاتىر؟
- ايتا قويارلىقتاي ونشا ەشتەڭە جوق قوي دەيمىن...
- سولاي بولۋعا ءتيىستى، ءبارى ءبىر سارىن - ءبىر اۋەن! بىتپەيتىن ءبىر قايتا قۇرىلۋ...
جازۋشىنىڭ زالداعى جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوپ تومدىعىنىڭ ءبىر كىتابى، ءتورت-بەس ۇشتالعان قارىنداش جانە اق پاراق قاعازدار جاتىر. باسقا باسى ارتىق زات كورىنبەيدى.
مەنى ماشيناڭمەن بۇگىن الاڭسىز قىدىرت! قان قىسىمى اۋرەلەمەسە تاۋ جاقتى كورەلىك، سودان كەيىن قىرعى جولمەن جاكەڭ (جامبىل) اۋىلىنا قاراي ۇزاپ شىعالىق. وسىندا كەشكى اسقا جەتسەك بولدى...
عابيت ماحمۇتۇلى اسىقپاي ءجۇرىپ كيىندى. ايتسا ايتقانداي، عابەڭ ناعىز باپتىڭ ادامى عوي، سىلانىپ-سيپانىپ، بيپازدانىپ، تاراندى. ءبىز تىسقا شىقتىق.
سىرتتاعى ەسىك الدىنداعى ورىندىقتا سافۋان اعا (شايمەردەنوۆ), اقىن وتەجان (نۇرعاليەۆ) جانە تاعى باسقا جىگىتتەر وتىر ەكەن.
- عابا، ءبىر جاققا جينالدىڭىز با؟ - دەستى ولار.
- ءيا، كىشكەنە سىرتقا شىعىپ قايتايىن دەدىم، - دەدى جازۋشى قالامداس ىنىلەرىنە.
وتەجان ۋنيۆەرسيتەتتە مەنىمەن بىرگە وقىعاندىعىنا باسىپ، ءوزىنىڭ قالجىڭداي بەرەتىن داعدىسىمەن:
- سەن، قىپشاق، الاشي اعامىزدى قايدا الىپ قاشىپ باراسىڭ؟ - دەپ قالدى.
- مەنى بۇل ءىنىم الىپ قاشىپ بارا جاتقان جوق، قايتا مەن امىرلەپ شاقىرىپ الدىم، - دەپ عاباڭ مەنى وتەجاننىڭ سوزىنەن اراشالادى.
تاۋعا قاراي تارتىپ كەلەمىز. عابەڭ: «توقتا، - دەدى. - وسى ءبىر جەر جازىقتاۋ ەكەن، كىشكەنە كىدىرىپ سەرۋەندەلىك!».
تاۋلى جەردىڭ ساف اۋاسىنا ءتانتى بولعان جازۋشى اياعىن جاي باسىپ، مەنى قولتىقتاي ۇستاپ، اعىپ جاتقان تاۋ سۋىنا بەتىن جۋىپ، ءجۇزى نۇرلانا باستادى.
- نەتكەن كەرەمەت تابيعات! سۇلۋلىق دەگەن وسى!..
مەنىڭ كوكەيىمنەن وتەجاننىڭ «الاشي اعاڭ» دەگەن ءسوزى كەتەر ەمەس. عاباڭنان سول ءسوزدىڭ ءمانىن سۇرادىم.
- قازاقتىڭ «الاش» اتانعانىنان حاباردارسىڭ عوي، ءا؟! بۇل ءسوز سوناۋ شىڭعىس حان تۇسىنان باستاۋ الادى، - دەدى جازۋشى. - شىڭعىس حان بار ءمۇلىكتى ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە دەشتى قىپشاقتى، ءسىبىردىڭ كۇن باتىس جاعىن، وسى كۇنگى سارىارقانى، ەدىل-جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرگەن دەسەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەكەن. سول التى رۋدىڭ ءھار-قايسىسىنا شىڭعىس التى ۇران بەرىپتى، ءھار رۋعا بولەك تاڭبا، اعاش قوس بەرىپتى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ العاشقى ماعىناسى - وتان كىسىسى (سووتەچەستۆەننيك) دەگەن ءسوز دەسەتىن بۇرىنعىلار. جانە قازاقتا «الاڭ كەلە مە، الاش كەلە مە» دەگەن ءبىر ماتەل ءسوز بار. سونداعى الاڭ - شەت ەلدىڭ كىسىسى، الاش - وتان كىسىسى ماعىناسىندا الىنعان. ءتىپتى سول زاماندا جوشى حانعا «الاشي» دەپ لاقاپ ات قويىلعان عوي. الاشي - الاشتىڭ باسشىسى (گلاۆا سووتەچەستۆا) دەگەن ءسوز.
ءسوز سۋىرتپاقتاي تارتقاندا عانا ساباقتالادى. مەن جازۋشىدان الگىندە جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوپ تومدىعىنىڭ ءتورتىنشى تومىن كورگەنىمدى ايتىپ، نەلىكتەن كىتاپتىڭ جاتقانىن سۇرادىم.
عابيت اعا ماعان جالت بۇرىلدى قارادى. سىناي ءارى تاڭىرقاي قارادى. سودان كەيىن قارسى سۇراق قويدى.
- سەنىڭشە قالاي، وسى كىتاپ مەنىڭ ۇستەلىمدە نەگە جاتىر دەپ ويلايسىڭ؟
- مەنىڭ تۇسىنىگىمدە روماننىڭ ءتۇيىنى وسى «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا، كىتاپتىڭ سوڭعى بەتتەرىندە، اكە مەن بالانىڭ، قۇنانباي مەن ابايدىڭ ءسوز تۇيىندەرىندە دەيمىن. اباي بويىنداعى ءۇش ءمىندى قۇنانباي جازۋشى شەبەرلىگىمەن، شىڭىنا جەتكىزىپ ايتادى عوي، - دەدىم.
- بارەكەلدى! - دەدى عابەڭ. - ءدوپ باسىپ ايتىپ تۇرسىڭ، وي ءبىر جەردەن شىقتى. ماعان دا شىعارمانىڭ وسى ءتۇيىنى ۇنايدى. سونى ارا-تۇرا قاراپ قويامىن، ءسۇيسىنەمىن! مۇحتاردى بىلگىسى كەلگەن كىسى وسى تۇسقا نازار اۋدارۋى كەرەك، سوندا كوڭىل جايلانادى. الگى الدەكىمدەردىڭ بۇل رومانداعى اكە مەن بالا تارتىسى ەۋروپاعا ەلىكتەگەندىك، ورىس ادەبيەتىنەن ۇيرەنگەندىك دەۋى بوس ءسوز! ەشقانداي ادەبيەتتە مۇنداي فيلوسوفيا جوق. تىڭداشى، قۇنانباي ابايعا: «ەڭ اۋەلى ارزان مەن قىمباتتىڭ پارقىن ايىرمايسىڭ. وزىڭدەگى بارىڭدى ارزان ۇستايسىڭ. بۇلداي بىلمەيسىڭ. كوپ كۇلكىگە، بولىمسىز ەرمەككە اسىلىڭدى شاشاسىڭ. جايداقسىڭ! جايداق سۋدى يت تە، قۇس تا جالايدى. ەكىنشى، دوس پەن قاستى ساراپتامايسىڭ، دوسقا دوسشا، قاسقا قاسشا قىرىڭ جوق. ىشىڭدە جاتقان سىر ۇشىعى جوق. جۇرت باستايتىن ادام ونداي بولمايدى. باسىنا ەل ءۇيىرىلمەيدى. ءۇشىنشى، ورىسشىلسىڭ، سولاي قاراي دەن قويىپ باراسىڭ. ءدىن مۇسىلمان جات سانايتىنىن ەسكەرمەيسىڭ!» - دەمەيتىن بە ەدى. مۇحتاردىڭ تۇستاستارى، بىزدەر، جالپى كوزى اشىق بارشا ءيسى قازاق جاتقا بىلۋگە ءتيىستى، ەسىندە ساقتايتىن بۇل اتالىق ءسوز قازىر كىم-كىمنىڭ دە جادىندا جۇرەر ءسوز! اتتەڭ، دۇنيە، سونى حاتتاپ، ءجۇرەكتە ساقتار كەۋدە قايدا؟! اۋەزوۆ ۇلىلىعى، مىنە، وسىندا!
عابەڭنىڭ ءجۇزى ءسوزىن جانە ۇشتادى. - ابزالى، مەن اباي جايلى، مۇحاڭ جازعان اباي تاقىرىبىن كوپ تالداعان اداممىن. ءاردايىم ادال ءسوزىمدى ايتىپپىن. ءتىپتى اباي تۋرالى وي سالماقتالىپ، پىكىر قورىتىلىپ بولماعان كەزدە دە تۋرا سويلەپپىن. پەساسى جونىندە دە سولاي. ال 1943 جىلى رومان تۋرالى بولعان جينالىستا قوسىمشا بايانداما جاساعانمىن. «اباي» سياقتى رومان قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتول تابىسى. ءسوزدى اسىرىپ ايتقانعا، «ابايداي» شىعارما بۇرىن-سوڭدى بىزدە بولعان ەمەس. ءبارىمىز دە جازۋشىمىز، بارىمىزدە دە كۇندەۋشىلىك سەزىم جوق ەمەس، جامانداعاندى ەشكىم جاقسى كورمەيدى، بىراق، ۇلكەن ءىستىڭ ۇستىندە قاراۋلىق ەتىپ، كوز جۇمساق، ول ادەبيەتىمىزگە سويىلىن تيگىزەتىن قىلىق بولادى. مۇحتاردىڭ «اباي» رومانى قازاق ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش كاسىبي تاريحي رومان!
- عابيت اعا، ءسوزىڭىزدى ءبولىپ جىبەردىم بە، عيبراتىلى وي تاستادىڭىز. سىزدەن ەستىر اڭگىمە كوپ قوي، مەنى جانە ءبىر سۇراق قىزىقتىرىپ تۇر. ءسىزدى ابىلاي حان تۋرالى رومان جازىپتى دەسەدى، سونى نەگە جارىققا شىعارمايسىز؟ - دەدىم جازۋشىنىڭ وسىنداي كوڭىلى شالقىپ تۇرعان ءساتىن پايدالانىپ.
- بۇل بەكەر اڭگىمە-ە، - دەدى قالامگەر وزىنە ءتان مانەرمەن. - وسىنداي سۇراقتى ءار كەزدە، ءار قالايدا مەنەن ساكەن سەرى ء(جۇنىسوۆ) سۇراپ قويادى، سەبەبى ءوزىنىڭ دە جازباق ويى بار سياقتى ما قالاي. جازسىن، وعان كىم قارسى. راس، مەن دە ابىلاي حاندى ءبىراز زەرتتەپ باققانمىن. زەردەلەدىم. ماعان ابىلايداي تۇلعانىڭ قالپى، كىسىلىگى، باتىرلىعى، اقىلى ۇنايدى. ابىلايدى سان قىرىنان جازۋعا بولادى. ويتكەنى ول سونداي شيروكوفورماتنىي تۇلعا... ءتىپتى ونىڭ بۇقار جىراۋداي دالا داناسىن تانىپ، قاسىندا ۇستاۋىن ايتپايسىز با؟! نەمەسە، اسان قايعىنى ءپىر تۇتقانىن كورىڭىز. ابىلاي حان ءبىر باس قوسۋدا، ءبىر دانىشپان شەجىرەشى بيىنەن:
- اسان اتانىڭ «قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار» دەگەنىن ەستىپ ەدىم، ءمانىنە بارا المادىم، بۇل قانداي ءسوز؟ - دەگەن ەكەن. سوندا بي قىرىن قاراپ، كوزىنە جاس الىپ، قامشىسىن ەر قاسىنا ءىلىپ:
- اي، حان-اي، بۇل ءسوزدى سەن سۇراماساڭ كەرەك ەدى، مەن ايتپاسام كەرەك ەدى.
حانعا جاۋاپ ايتپاسام،
حاننىڭ كوڭىلى قايتادى.
قاندىرا جاۋاپ سويلەسەم،
حالقىم نە دەپ ايتادى.
حان ابىلاي، ابىلاي،
قايعىلى مۇنداي حاباردى،
سۇراماساڭ نەتەدى.
سۇراعان سوڭ ايتپاسام،
كىسىلىگىم كەتەدى.
ەندى ايتايىن تىڭداساڭ،
ماعان قاھار قىلماساڭ،
قاراعاي سۋدان قاشىپ،
شولگە بىتكەن ءبىر داراق (اعاش),
شورتان سۋعا شىدامسىز،
بالىقتان شىققان ءبىر قاراق.
ويلاما شورتان ۇشپاس دەپ،
قاراعايعا شىقپاس دەپ،
كۇن باتىستان ءبىر دۇشپان،
اقىردا شىعار سو تۇستان.
ءوزى سارى، كوزى كوك،
باستىعىنىڭ اتى بوپ.
كۇن شىعىسقا قارايدى،
شاشىن الماي تارايدى.
قۇدايدى بىلمەس - ءدىنى جوق،
جاماندىقتا ءمىنى جوق،
وسى سىندى ءبىر كاپىر،
اۋزى-باسى ءجۇن كاپىر،
جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا،
جاعالى شەكپەن كيگىزىپ،
بالدى ماي جاعار مۇرتىڭا.
جەمىرلەرگە جەم بەرىپ،
ەل قامىن ايتقان جاقسىنى،
سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا.
باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،
ولتىرمەي الار جانىڭدى.
قاعازعا جازار مالىڭدى،
ەسەپكە سالار بارىڭدى،
ەلىڭدى الار قولىڭنان،
اسكەر قىلار ۇلىڭنان،
تەكسىزدى تورگە شىعارىپ،
باسىنا ول كۇن تۋعاندا،
تەڭدىك تيمەس قۇلىڭنان،
بۇل ايتقان ءسوز ابىلاي.
بولماي قالماس ارتىڭنان،
ەسىتسەڭ مىنا قارتىڭنان، - دەپ ءسوزىن اياقتاپتى. ابىلاي حان بەكەر سۇراعان ەكەنمىن دەپ اھ ۇرىپ قالعان. بۇل سوزدەر قازاق ۇلكەندەرى بىلەتىن، جيىندارىندا ايتا جۇرەتىن سوزدەر.
جازۋشىنىڭ زەرەكتىگى ولەڭ-جىر، كەستەلى ءسوزدى جاتقا ايتۋىنان انىق كورىنىپ تۇراتىن. ول اسان قايعىنىڭ ءسوزى دەپ جانە ءبىر جىر كەستەسىن وقىدى:
مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،
زامان ازىپ، زاڭ ءتۇزىپ جامان بولار.
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بالالاردىڭ داۋرەنى ءتامام بولار.
و كۇندە قارىنداستان قايىر كەتەر،
حاننان كۇش، قاراعايدان شايىر كەتەر.
ۇلىڭ، قىزىڭ ورىسقا بودان بولىپ،
قايران ەل، ەسىل جۇرتىم سوندا نە ەتەر؟!
ابىلاي حان قاتتى ناۋقاستانىپ جاتقاندا اتاقتى جىرشى بۇقار جىراۋ كەلىپ بىلاي دەگەن ەكەن:
قايعىسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان حانىم-اي،
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان حانىم-اي.
قالىڭسىز قاتىن قۇشقىزعان حانىم-اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇربان ەتسەم،
سوندا قالار ما ەكەن قايران جانىڭ-اي، - دەپ جانە سويلەمەك بولعاندا حان ونى توقتاتىپ، «مەن جۇرتىما وسى ايتقان ءۇش قىزمەتتەن باسقا پايدا كەلتىرگەم جوق، ەگەر ەندى سويلەسەڭ مەنىڭ كوكىرەگىم وسەر، سەن جالعانشى بولاسىڭ» دەپتى. دەمەك، بۇل تاقىرىپتى ءبىر كىسىدەي بىلەدى دەي بەرىڭىز. بىراق بولەك شىعارما جازۋعا وتىرمادىم، ال الگى ەستىگەن-بىلگەن جايتتەردى كەيبىر جەردە پايدالاندىم، پەسالار جازعاندا كادەگە جارادى. سولاي باتىر، تاعى قانداي سۇراعىڭ بار، توسىلما، مۇنداي مۇمكىندىك تۋا بەرمەس سىر اشۋعا...
- ءسىز امانكەلدى باتىر جايلى جازعان ادامسىز، باتىردى قاندى بالاق ۇرى دەگەنگە اۋەلدە سەندىڭىز بە؟
جازۋشى قارسى سۇراق قويدى.
- ءوزىڭ دە امانكەلدى تۋرالى جازدىڭ، وسى سۇراق سەنىڭ دە الدىڭنان سان شىعۋعا ءتيىستى، سوندا نە دەيسىڭ؟
- شىندىق سولاي بولسا قايدا قاشامىن.
- سەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «بەلقۇداسىن» وقىدىڭ با؟
- جوق، وقىعان جوقپىن.
- وندا سەن ەرتەدەگى «قازاق» گازەتىن تاۋىپ الىپ وقى، امانكەلدىنىڭ كىم بولعانىن سوندا اڭعاراسىڭ. مەن امانكەلدى باتىر جايلى پەسا، بەيىمبەت (مايلين) ەكەۋمىز كينوستسەناري جازدىق، ول كينو بولىپ شىققان. سودان كەيىن «سوتسياليستىك قازاقستاندا» «باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى» دەيتىن ەسسە-پورترەت جازعانمىن.
- مەن ءسىزدىڭ «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە»، «جيىرما ءتورت ساعاتتا»، «ءبىرىنشى فونتان»، «ءبىزدىڭ بي-اعا» سياقتى شىعارمالارىڭىزدىڭ العاش «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە قالاي شىققانىنىڭ كۋاسىمىن عوي، سول كەزدە گازەتتىڭ ادەبيەت ءبولىمىندە قىزمەت اتقاردىم...
- ءيا، جادىمدا... ۇيگە كەلىپ ماتەريالدىڭ تاسقا باسىلعان گرانكىسىن وقىتىپ، الىپ-كەتىپ ءجۇردىڭ... سودان ەسىمدە قالىپسىڭ...
- جازۋشىلىق، وعان كەلۋ جولدى سۇراۋ ءداستۇرلى سۇراق قوي، عابا، مۇمكىندىك بولسا جۇرتقا بەلگىلى جاعى ەمەس، باسقاداي تاسادا قالعان تۇستارىنا توقتالساڭىز. ءسىزدىڭ ەتنوگرافيالىق، اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەلەرىڭ قىزىق-اق، وسىعان تولىقتىرۋلار قوسا الاسىز با؟
- ءپالى، بۇل سۇراعىڭ الىستى شارلايتىن سۇراق قوي. جوپەلدەمەدە وتكەنگە ءۇڭىلىپ كوپ ءسوز ايتا المايسىڭ. ءبار ءومىرىڭدى ءسۇزىپ شىعۋىڭ كەرەك. بۇل تاقىرىپقا كەيىن كەڭىنەن ءبىر ورالارمىز، ازىرگە تىلگە ورالعانىن شولايىن. ءبىز، قازىرگى قالام ۇستاپ جۇرگەندەر، شامامەن ايتقاندا ءبىر مەزگىلدە، ءبىر ۇيادان، ياكي ىرگەلەس ۇيادان ۇشقان، جاڭا ادەبي ورتاعا توعىسقان تاربيەمەن كەلىپ قوسىلعان وكىلدەرمىز عوي.
از عانا كىشىلىگىمىز بولماسا جيىرماسىنشى عاسىرمەن بىرگە جاساسىپ كەلەمىز، اكەمىزدىڭ شارۋاسى تايعا سالعان قورجىنداي بۇلتىلداپ كەدەي مەن ورتاشاعا كەزەك اۋىسۋدان كوز اشقان ەمەس. قازاقتا «دوڭىز» جىلى بار. سول مەن تۋعان دوڭىز جىلى ءبىزدىڭ ۇيدە ون التى جان بولعان. ونىڭ ىشىندە تورتەۋى عانا جۇمىسقا جارايدى ەكەن. وزگەسى ءبىز - وڭكەي وڭەز كوز، اس يەسى، قىزىل اياقتارمىز. ءۇيدىڭ قاق جارتىسىن الىپ جاتقان جالپاق پەشتىڭ اۋزىندا قارا شۇگەنكە قايناپ تۇرادى. شۇگەنكەنىڭ ىشىندە ساقىر-سىقىر ەتكەن ءوڭكەي سۇيەك بولادى. سيراق، كارى جىلىك، شەكە اسىلعان كۇنى سورپانىڭ بەتىنە ماي كوبىرەك شىعادى دا، ءشۇگەننىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنا جينالادى. ءبىز ءۇش بالا ءۇش قاسىقپەن كوز تاسا بولا بەرگەندە الگى مايدى قالقىپ اكەتەمىز. جەر ءۇي بۋ باسقان قاراڭعى، ءبىر بۇرىشقا اپارىپ ىشە قويامىز. تاعى قايتالايمىز... كورىنىپ قالساق تاياق جەيمىز. بىراق ءبىر قاسىق سورپا مايى ءۇشىن ءبىر كۇن تاياق جەۋگە ءبىز ءازىر...
تىرشىلىك قامى نە ىستەتپەيدى، وزەننەن بالىق اۋلايمىز. جۇمىسقا جاس تا بولسام مەن دە جەگىلدىم. كوكشە مۇز ەكى ەلىگە ىلىكسە-اق بالىقشى ەل بالىققا اتتانىس جاسايدى. وباعان وزەنىن مىڭ-مىڭ جەردەن كەسىپ تاستاعان قازا، اۋ، سۇزەكى... سوتكەسىندە ءتورت ساعات ۇيىقتايمىز با، جوق پا، باسقا ۋاقىت بالىق اۋلاۋعا كەتەدى. قازانى قاراپ ۇلگىرمەيسىڭ! بالىقتى ساقپەن ءسۇزىپ الۋعا مۇرشاڭ كەلمەيدى. تاۋ-تاۋ بولىپ بالىق كاۆكازدىڭ قانجارىنداي جارقىلداپ، مۇزدى شاپالاقتايدى دا جاتادى... شورتان، شوراعاي، الابۇعا، تابان، سازان، قارا بالىق، كۇمىستەي جالتىلداعان اق شاباق. «جيەن بالا، بالىقتى جيناي بەر»، - دەيدى ناعاشىم... قول بوساسا قامىستان قازا توقيمىز...
بالىق ناۋقانى قىس ورتاسىندا سايابىرلايدى. ناعاشىم اۋىلىندا ورىسشا مەكتەپ بار ەكەن. التى سوم پارا الىپ، «ۋچيتەل» مەنى مەكتەبىنە الدى. التى سوم پارا العانىن ءالى كۇنگە ۇمىتقانىم جوق: ويتكەنى بۇل ءدال ءتورت پۇت بالىق ەدى...
كەلەسى جىلى بەكەت وتەتىلەۋۇلى وقىتتى، ونداي جاقسى كىسىنى ءالى ۇشىراتقان ەمەسپىن. ناعاشىم ۇيىنە جەكجات ادامدارى كەلگەندە ماعان قىسسا وقىتاتىن. سول اۋىلدا، بەگەننىڭ ومارى دەگەن باي بار. ۇيىندە قىسسا كوپ بولادى. سونىڭ بالاسىنان كەيدە سۇراپ، كەيدە ۇرلاپ، «سال-سال»، «زارقىم»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «بوز جىگىت»، «ەر تارعىن»، «سەيپىلمالىك»، «باديعۇلجامال»، «شاھارمان»، «كەربالانىڭ ءشولى»، «كورۇعلى»، تاعى-تاعى تولىپ جاتقان قىسسالاردى وقىدىم. بەكەتتى جاقسى دەگەندە جاي ايتقانىم ەمەس، مەنىڭ قىسساعا قۇمارلىعىمدى باعالاپ، مەنى ادەبيەتكە تارتقانىن ايتام. اۋەلى «جيعان-تەرگەن» دەگەن ءوزى شىعارعان ولەڭىن بەردى. «جيعان-تەرگەن» ماعان وتە ۇنادى. بەكەت ولەڭ جازسا، ولەڭ شىعارۋ ءۇشىن وزگەشە ءبىر ادام بولۋ كەرەك ەمەس قوي دەگەن وي تۋدى دا، مەنىڭ دە ولەڭ شىعارعىم كەلدى.
«كۇن-ءتۇنى بالىقتامىز دامىل كورمەي،
ناعاشىم ۇرسادى عوي قالسام ەرمەي،
قايتقاندا ءوز ۇيىمە نە بەتىمدى ايتام،
اقشامدى ناعاشىم قالسا بەرمەي،
اۋەلى بالىق بىتكەن سۋدا وينايدى،
ۇستاماي بالىقتاردى جۇرت قويمايدى.
قازادان ساقپەن ءسۇزىپ شىعارعاسىن، -
جارقىلداپ، شالپىلداتىپ مۇزدا وينايدى».
كەيدە ءوزىم شىعارعان ولەڭدەردى ەسەپتەسەم وننان اساتىن ەدى. ءبارى دە جامان، ايتۋعا ۇيات ولەڭ. سوندىقتان ەشكىمگە ايتپاي، جاسىرىپ ۇستايمىن. جاقسى كورگەندىكتەن بەكەتكە ايتۋعا الدەنەشە رەت وقتالدىم دا، باتا المادىم... ۇيالدىم قىسقا جەرى...
ابايدىڭ قىزعا شىعارعان ولەڭدەرىن ەلگە اكەلەتىن وڭكەي ينسترۋكتورلار. نە كوپ ينسترۋكتور كوپ، ينسترۋكتورلاردا ولەڭ كوپ. كوبى قىز-بوزبالا ولەڭى. كولچاك تۇسى بولسىن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بولسىن، نە ءتۇرلى ادەمى ولەڭدەردى ينسترۋكتورلار اكەلىپ تاراتادى. ەلدەگى حات بىلەتىندەر كوشىرىپ الامىز، ولەڭ تاراتۋشىنىڭ ءىرى ءبىر «ۋاكىلدەرى» بايباتىر ەرجانۇلى، ءسابيت مۇقانۇلى، ەسىم دوسبولۇلى، نۇرماعامبەت جامشين، تاعى تولىپ جاتقان باسقالارى.
بۇل كەز مەنىڭ بوزبالا بولىپ قالعان كەزىم. مەنىڭ قالاپ جۇرگەن قىزدارىم دا بولادى. مەن دە سونداي ولەڭدەردى وتە قۇمارتىپ وتىرىپ كوشىرىپ الام.
«بۇل كىنا ەمەس، انشەيىن ناز،
ساعىنامىن ايتامىن.
دوستىڭ اقپىن، تاعدىر اراز،
تولعانامىن قايتەمىن...» دەگەن بەلگىلى ولەڭىنىڭ سارىنىمەن مىناداي ولەڭ شىعارعانىم دا بار:
«كولەڭكەڭنەن كەسكىنىڭدى، -
كەسىپ الدىم جاس قايىڭ، -
ەلەمەسەڭ ءبىزدىڭ مۇڭدى -
سەن رەنجىمە، توقتايىن».
وسى سەكىلدى قوي باتپاقتىڭ الدەنەشەۋىنىڭ سوڭىنا قولىمدى قويىپ ءجۇردىم. بىراق ۇلەسپەيتىندىگى تابان اۋزىندا-اق سەزىلەتىن دە، جابا قوياتىن ەدىم.
1918-ءشى جانە جيىرما-جيىرما ءبىرىنشى جىلدارى مەن وسى كۇنگى جەتى جىلدىق مەكتەپپەن پروگرامداس جوعارى باستاۋىش سىنىپتا وقىدىم. از-مۇزداپ كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆتاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ كوردىم. بىراق ول كەزدە ورىس ءتىلىن ءتىپتى بىلمەيتىن ەدىم. ءتىل بىلمەگەن سوڭ، ساباق تا اۋىر بولدى. قاجىعالي، ماحىمبەت، مۇسەن جولداستار بولماعاندا، ءوزىم دە جانتالاسپاعاندا، مەن ول مەكتەپتى بىتىرە المايتىن ەدىم.
جيىرما ءۇشىنشى جىلى ءسابيت مەنى ورىنبورعا اكەلدى. ون سەگىزىنشى جىلدان بىلاي قاراي ءسابيت قالادا، مەن اۋىلدا بولدىم. سوندىقتان ول مەنەن «وزىپ» كەتىپتى. بۇرىن مەن «كوپ وزىق» ەدىم. رابفاققا كىردىم. ساكەننىڭ كوردەي قاراڭعى بولمەسىندە سابيتپەن بىرگە تۇردىم. ءبىر كىسىلىك توسەكتە ءسابيت ەكەۋىمىز جاتامىز، توسەككە سالعانىمىز شاي جاشىكتىڭ جۇقا تاقتايى ەكەۋىمىزدى كوتەرە المادى، جەر جارىلعانداي بىتىرلاپ سىنادى: گۇرس ەتىپ ەدەنگە تۇسەمىز. ءسابيتتىڭ جاتىسى جامان، ءارى دەنەسى اۋىر. كوبىنە تاقتايدىڭ شىداماۋىنا سول سەبەپ... قاراڭعى بولمە تازالىقتى باقىلاماۋعا قولايلى-اق: ماحوركانى تارتامىز دا، قالعانىن كەز كەلگەن جەرگە تاستاي بەرەمىز. تەمەكى تاۋسىلعاندا قايتا جيناپ الىپ تارتامىز... ءسابيتتىڭ كۇنبە-كۇن جازعاندارىنىڭ ءبارىن وقىپ وتىردىم. ونىڭ كۇنبە-كۇن جازعان ولەڭدەرى گازەت، جۋرنالدارعا باسىلىپ ەكەۋىمىزگە كولدەنەڭ ازىق بولىپ تۇردى. بەيىمبەت، ساكەن ولەڭدەرىن گازەت، جۋرنالداردان وقي باستادىم. بىراق، ءسابيت سەكىلدى اقىن اتىن الىپ قويعان ادامنىڭ قاسىندا مەن ولەڭ شىعارىپ شاتاسۋىم ادام ايتقىسىز ماسقارا كورىندى. ونىڭ ۇستىنە ءسابيت ولەڭ جازعاندا ىركىلمەي جازادى. نە تۋرالى جازۋدى تەز تابا قويادى دا ولەڭ قىلىپ شىعارادى. مەن شە؟ شامالاسام، جان ادام جوق جەرلەردە كۇنىنە ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ عانا جازاتىنمىن. كەيىن ودان دا بەزدىم.
بىراق سول جيىرما ءتورتىنشى جىلدان باستاپ گوگولدىڭ، پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، دوستاەۆسكيدىڭ قارا سوزبەن جازعان پوۆەست، روماندارىن، شەت-پۇشپاقتاپ تولستوي، گوركي، شەكسپير، چەحوۆتاردى وقىدىم. بۇلار وتە ۇنادى. بەيىمبەتتىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» ءبىر ءتۇرلى ادەمى جازىلعانىن كوردىم. ايتكەنمەن وقۋ اۋىر، ءبىر جاعىنان «كەمەشى قاسىندا قايىقشى دىبىسىن شىعارا المايدى» ەكەن. ىشىمنەن جازۋعا قۇمارتسام دا قالام ۇستاۋعا باتا المادىم. مەنىڭ قۇمارلىعىمدى ءسابيت سەزدى بىلەم، «سەن جازۋعا كىرىس» دەپ مازالاپ ءجۇردى. گازەت باسقارماسىنان قاۋلىلار اكەلىپ اۋدارتىپ ءجۇردى (سول كەزدەگى ىلعي قاتە اۋدارىلعان سوۆناركوم، كازتسيك قاۋلىلارىندا مەنىڭ دە «ەڭبەگىم» بار...).
ونىڭ ۇستىنە «الاشوردالارعا» قارسى ساكەندى جاقتايتىن ءبىر ماقالا جازعىزدى. جەلىسىن تارتىپ اياعىنا مەن قول قويسام دا ارتىنان تۇگەلىمەن قايتا جازىپ شىققان ءسابيت ەدى. «بالتاباي» دەگەن بىرەۋگە قارسى جازىلدى ما، نەمەنە، ايتەۋىر «سۇلاتىپ» سالدىم. مەنىڭ العاشقى جازعان ماقالامدى ءسابيتتىڭ سونشا تۇزەتكەنى ماعان جامان باتتى، «جازا المايدى ەكەم» دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم دە جازۋدان تاعى بەزىنە ءتۇستىم. بىراق سابيتكە سەزدىرمەدىم.
رابفاكتا قابىرعا گازەتىن شىعارىپ جۇردىك. قازاقشا قالامشىلار جوقتىڭ قاسى. «وزىمنەن» ارتىق ەشكىم بولماعاسىن تاعى جازۋعا كىرىستىم... «تەڭىز تەپكىسىندە» دەگەن اڭگىمە جازدىم. سول اڭگىمە جيىرما جەتىنشى جىلى «تۋلاعان تولقىندا» دەگەن ۇزاق ءاڭگىمە بولىپ، جيىرما سەگىزىنشى جىلى باسىلىپ شىقتى. جيىرما سەگىزىنشى جىلدان باستاپ جۋرنالعا ءتورت-بەس قىسقا اڭگىمە جازدىم دا، «كوك ۇيدەگى كورشىلەردى» ءۇش-ءتورت نومىرگە باستىرىپ، ودان كەيىن «ءومىر ەرتەگىسى» دەگەن رومان باستاپ، و دا بىتكەن جوق. بۇلاردان باسقا دا ءىرى-ۇساق باستالعان نارسەلەرىم بار، بىراق اياقتاۋعا قول تيمەيدى. كۇنبە-كۇنگى كەڭسە جۇمىسى، ءماجىلىس، ناۋقان، تابان توزدىرعان جۇگىرىستەر بارلىق ۋاقىتتىڭ ەرىكسىز يەسى بولىپ جۇرگەن ءجاي بار.
ۇعىنا الدىق پا، تۇسىندىك پە، ول ءوز الدىنا ءماسەلە، ماعان اسەر بەرگەندەر نەگىزىندە جوعارى ايتىلعان ورىس جازۋشىلارى مەن عالىمجان ىبىرايىمۇلى شىعار دەپ ويلايمىن. كاسىبي جازۋشىلىققا بەت بۇرعاندا زەردەلەگەن ۇستازىم - ءجۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. جالپى، كوپ قازاق قالامگەرى ايماۋىتوۆقا قارىزدار، ويتكەنى ول زور ستيليست بولاتىن. جازۋ، توسەلۋ، جازۋشى بولىپ شىعۋ، مىندەتىڭدى اتقارا الۋ جالعىز ءوز قارا باسىڭا عانا بايلانىستى ەمەس كورىنەدى. ءجا، ءبىراز جەرگە باردىق-اۋ دەيمىن، وسىمەن شەكتەلسەك قايتەدى، جىلجيىق...
عابيت اعا ماشيناعا قاراي ءجۇردى.
- اجەپتاۋىر سەرگىدىك بىلەم، ۋاقىت تا ءبىراز بولىپ قالعان شىعار...
كۇن ەكىندىدەن اۋعان ەكەن. جازۋشىنىڭ قالاۋىمەن قالاعا قاراي بەت الدىق. جولشىباي عاباڭ تەرەڭ تۇڭعيىق ويعا باتقانداي ءبىر ءسات ءۇنسىز وتىردى دا كەنەت ورتالىق كوميتەتتىڭ دەمالىس ءۇيىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە:
- بۇل عيماراتتا دا ءبىراز عۇمىر ءوتىپ ەدى، - دەدى. - وسى كۇنگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇيىن العاندا اڭگىمە وسى جەردە ءپىستى. قازاقستاننىڭ سول تۇستاعى ەت-ءسۇت ونەركاسىبى مينيسترلىگى وزدەرىنە دەپ عيمارات سالدىرعان عوي، كوستين دەيتىن ءمينيسترى بار. مەن ونىڭ اتىن قازاقشالاپ «سۇيەكباەۆ» دەيتىنمىن. جامان ادام ەمەس-ءتىن، ءازىل كوتەرەدى. ءبىز سول مينيسترلىكتىڭ عيماراتىنىڭ ءبىر بولمەسىن جالداپ تۇرامىز. وي بۇزىلىپ ءجۇردى، قالايدا وسى عيماراتتى وداققا الىپ الساق قوي دەپ. اقىرى وسى ويىمىزدى سول كەزدەگى رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى ياكوۆلەۆكە جەتكىزدىك-اۋ! سۇرانىپ، قابىلداۋىندا بولدىق. وبالى نە كەرەك، بەتىمىزدەن قاقپادى، ۇسىنىسىمىزدى قابىل كورىپ، عيماراتتى مينيسترلىكتەن جازۋشىلار وداعىنا تاباندا شەشىم شىعارتىپ، الىپ بەردى. سوندا مەن وسى دەمالىس ۇيىندە جاتىپ ەدىم. وداقتىڭ ءۇيىنىڭ قۋانىشىن وسىندا جۋىپ، قىزىقتاعانبىز، ول دا ءبىر ءومىر، داۋرەن ەكەن-اۋ!
- مۇنىڭىز ناعىز ەرلىك ءىس قوي، عابە!
- ءجا، قايتەسىڭ گويىتىپ، كىسى، ءاربىر ادام قولىنان كەلسە توڭىرەگىنە يگىلىك ءىس اتقارا ءجۇرۋى كەرەك جانە ول ءىستەگەن ءىسىن ماقتان ءۇشىن ەمەس قاجەتتىلىك دەپ قاراسا يگى...
- ءسىزدىڭ سوناۋ قيىن-قىستاۋ زاماندا (1937 جىلدارى) پارتيا جيىنىندا بەيىمبەت ءمايليندى قورعاپ «بي-اعام جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن» دەگەن ءسوزىڭىز ءالى كۇنگە دەيىن جۇرت اۋزىندا، - دەي بەرگەن مەنىڭ ءسوزىمدى عابەڭ ءوزى ءبولىپ جىبەرىپ:
- قاراعىم، وسى اڭگىمەنى قويا قويالىق، تىڭداۋ جۇرەككە اۋىر! - دەدى.
تيىلا قويدىم. بىراق ءتىل ۇشىندا، ەندىگى كەزەكتە عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قالاي پارتيادان شىققانى، اراعا 25 جىل سالىپ قالاي پارتياعا قايتىپ الىنعانى جايلى سۇراق تۇر ەدى. بۇل سۇراق تا اۋىر ەدى. مەن بۇل توڭىرەكتەگى اڭگىمەنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتەن ەستىگەنمىن.
ول عابەڭنىڭ پارتيالىلىعىن قايتارۋعا ءسالىمگەرەي توقتامىسوۆ دەيتىن سول تۇستاعى قازسوۆپروفتىڭ باستىعى بولعان ازاماتتىڭ سەپتىگى تيگەنىن جىر عىپ ايتا كەلىپ:
- سالىمگەرەي اعامىز كازسوۆپروفتىڭ باستىعى بولۋىمەن بىرگە، ءارى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات ەدى. ول ءوزىنىڭ سول مۇمكىندىگىن پايدالانىپ عابەڭدى قايتادان پارتياعا الۋ جونىندەگى ماسەلەنى ورتالىق كوميتەتتىڭ الدىنا قويادى. ۇسىنىس وڭ شەشىمىن تاۋىپتى، - دەگەن.
عابەڭدەر ستالينگە جىبەرگەن «بەسەۋدىڭ حاتى» دا بۇل جولى اۋىزعا الىنبادى.
الدەن ۋاقىتتا جازۋشى:
- مونشا دا ۇمىتىلدى، ساۋنانى دا قويدىم، - دەدى.
- جاڭا مونشاعا باردىڭىز با؟
- باردىق قوي... ەندى ءبارى قالدى... ۆسە پوزادي...
مەن ءسوز قوسپادىم، جازۋشىنىڭ اۋىر قينالىستى كەيپىن بايقاپ، «ۋاقىت-اي» دەپ وتىرمىن ىشتەي. بۇل ءبىر كەزدەرى سال-سەرى بولعان عابەڭنىڭ ۋاقىتتىڭ مويىنداتقانى ما.
- باتىر، ەندى سەن تيميريازەۆ كوشەسىنە ءتۇس، ۆەسنوۆكاعا ءسال ايالدا، سودان كەيىن ارعى جاعىن كورەرمىز...
ول كەزدە الماتىدا ءدال قازىرگىدەي جول كەپتەلىسى جوق. عاباڭ مەڭزەگەن جەرگە جەتكەن سوڭ «قاي جەرگە ايالدايىن» دەگەنىمدە:
- وسى تۇس، «كوكتەمنىڭ» تەرەڭىندە (سايىن ايتادى) تار سۇرلەۋ بار، سونىمەنەن جوعارى جاياۋ ءورمەلەيىك، - دەدى.
عابەڭە تانىس جاعالاۋ بويىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. جازۋشى جان-جاعىنا كوز توقتاتىپ، الدە نە ەسىنە تۇسكەندەي، كوگىلدىر اسپانعا شالقالاي قاراپ، ىلگەرى قوزعالادى.
- وسى ءبىر تۇستا ورىندىق بولۋشى ەدى، - دەدى الدەن ۋاقىتتا. - ول دا جوق، بۇ زاماننىڭ ادامدارى ۆارۆار، قويماعان عوي، جۇلىپ اكەتىپتى... - العا جانە جىلجىدىق. ءبىر، ەكى... ون قادامداي جۇردىك پە، عابەڭ تاعى توقتاپ، ماعان بارلاي قاراپ تۇردى دا:
- ءبىرجان سال شەبەر ايتقان: «شەكپەندەي قىسقا پىشكەن دوڭگەلەنىپ، دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى»، - دەدى جۇمباقتاتا. سودان كەيىن ءسوزىن جالعاپ: - سەن ابايدى تانىدىڭ با؟ - دەپ توتەدەن، مەن كۇتپەگەن جەردەن سۇراق تاستادى.
- قاي ابايدى؟
- قۇنانباەۆتى-ى ايتامىن! - دەدى ءسوزىن شەگەلەي نىعارلاپ.
- وقىدىق قوي، ەندى... - دەي باستاپ ەدىم، توقتاتىپ تاستادى.
- ابايدى وقۋ از، ابايدى كوكىرەككە توقۋ كەرەك! - دەدى ەندى ءزىلدى تۇردە. - ابايدى وقۋ پروگرامماسىندا عانا وقۋ - بۇل ءالى وقۋ ەمەس! ابايدى وقۋ ءۇشىن ابايدىڭ ادام ءسۇيۋ قاسيەتتەرىنە ءۇڭىلۋ كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەكتىسى - ابايدىڭ ماحابباتى. بىلسەڭ ايتشى، ابايدىڭ قاي ماحاببات جىرىن بىلەسىڭ؟
- ؟!
- مىنە، كوردىڭ بە، مۇدىرەسىڭ، مۇلدەم ءبىلمەيسىڭ! سەندەر ابايدىڭ ماحاببات جىرلارىن ءتۇسىنبەي وقىعان قازاقتىڭ سورتىنانسىڭدار. تاك چتو، بىلە ءجۇر: ابايدىڭ نەكەلى ءۇش - ءدىلدا، ايگەرىم، ەركەجان، نەكەسىز اركەزدەگى عاشىقتارى ۇشەۋ - توعجان، سالتانات، ءبۇبى دەگەن ارۋلارى بولعان! وسىلاردىڭ بارىنە دە اباي جىر ارناعان.
- بۇعان قۋاندىقتى قوسىڭىز، - دەگەنىمدە عابەڭ ەلەڭ ەتتى.
- سەن ونى قايدان شىعاردىڭ؟
- مەن بۇل دەرەكتى ءسىزدىڭ اسا تالانتتى جازۋشى ءىنىڭىز، مەنىڭ قالامداس دوسىم مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءبىر اڭگىمەسىنەن ەستىپ ەدىم، - دەدىم.
- مۇحتار ايتسا ول بىلەدى، الگى ابايدىڭ اۋىلىنا كەلگەندە «مەنى اتتان ابايدىڭ ءوزى ءتۇسىرىپ السىن» دەپ كەرگيتىن ايەل عوي... ەستيتىنمىن... ۇمىتپاسام، ماعان بۇل اڭگىمەنى قايىم ايتقان...
ابايعا ۇڭىلگەن قازاق جامان قازاق بولمايدى. ابزالى، شالشىقتان ءوتۋ وڭاي دەپ تەرەڭگە بويلاماۋ قيىندىقتان قاشۋمەن تەڭ. اباي - ءبىزدىڭ تەرەڭىمىز. مەن بۇل تاقىرىپتى نەگە قوزعادىم؟ مىنا ءبىز كەلە جاتقان تەرەڭ ساي، مەنىڭ كوپ جۇرگەن، كوپ سەرۋەندەگەن ءلاززات ىڭكارىم، كوبەلەك كوڭىل سودان دا وسى جاققا تارتىپ تۇرادى! - دەدى جازۋشى ەندى قاباعىن اشىپ. - كوپ سىر بار بۇل بۇلاق باسىندا. وسىدان ورلەي بەرسەڭ سوناۋ ترامپلينگە جەتەسىڭ...
- عابە، اباي دانامىزدىڭ ارۋلارىن تۇگەندەدىڭىز، وزىڭىزگە سوقپادىڭىز عوي؟
- سۇراعىڭ تۇسىنىكتى. بىلگىڭ كەلسە ايتايىن: ءۇش نەكەدە تۇردىم. ءبىرىنشىسى - حۇسني - قۇداي قوسقان اۋەلگى جارىم، ومىردەن وزدى; ەكىنشىسى - رايا، جاراسىپ، جاراسپادىق; قازىرگى جەڭگەلەرىڭ، ءوزىڭ بىلەسىڭ - عازيزا، توقتاپ، تۇراقتادىق.
عابەڭ ساعاتىنا قاراپ:
- بۇگىنگە وسى جەتكىلىكتى، ءبىراز جاي ەسكە ءتۇستى، بارىنە قاناعات، - دەدى. - جاتاعىمىزعا ورالالىق!
عابەڭنىڭ «جاتاعىمىز» دەپ تۇرعانى - جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ءۇيى.
شىعارماشىلىق ۇيگە ورالعاندا كۇن ەڭكەيگەن ەدى. بولاشاق كازگۋ قالاشىعى تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا عابەڭ جويقىن قۇرىلىس الاڭىنا قىزىعا قاراعانداي بولدى. مەنىڭ ەسىمە عابەڭنىڭ 1969 جىلى قازاقستان جاس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ماجىلىسىنە جولداعان سالەم حاتى ءتۇستى. بۇل حات شىن مانىندەگى جاڭا عاسىردى مەڭزەگەن تاريحي حات بولاتىن. وسى تۇستا سول حاتتان شاعىن ءۇزىندى كەلتىرە كەتۋ ورىندى بولار. جازۋشى: «ەندى وتىز ءبىر جىلدان كەيىن ادام بالاسى 2000-شى جىلدى قارسى الادى. ەلدەر مەن جەرلەر تاعدىرى، تىلدەر تاعدىرى قاقتىعىسار، قابىسار ءداۋىر باستالادى. بۇگىنگى ونەر، ءبىلىم قۋعان تالاپتى دا تالانتتى جاستار، اكە تابىسىنا سەمىرگەن ەركەتاي جاستار، وي قۋماي، ويىن قۋاتىن فۋتبول جانكۇيەرلەرى، بورىك الا قاشاتىن ۇرى-قارى، بۇزاقى-بۇزىق - زامان بۇرالقىلارى، ءبارى دە سول ءداۋىردىڭ اعا بۋىنى بولماق. ال، اعالىق دەگەن ارداقتىلىقتان گورى جاۋاپتىلىق بولادى.
ادام قوعامى قولدان جاسالعان باقشا ەمەس، نۋ ورمان سياقتى. ارالاس وسكەن قاراعاي، قايىڭ، قىز-قاراعاي، تەرەك، شىنار، مويىل، ىرعاي، تال... جاس ءومىردىڭ بالاڭ-بالعىن شاعىندا اڭىزاق جەلدەن كولەڭكە، ءۇسكىرىك جەلدەن ىعىن كەرەك. مال بالاسىن باۋىرىندا وسىرەدى، اعاش بىتكەن تۇقىمىن ىعىنا قاراي توگەدى. ادام بالاسى اناسىنىڭ قۇشاعىندا، قوعامنىڭ شىلاۋىندا وسەدى. اعا بۋىننىڭ جاۋاپتىلىعى دا وسىندا.
مەن ويلى، ونەرلى دەپ ءۇمىت ەتەتىن، مۇرتى تەبىندەپ قالعان اقىن-جازۋشى جاستارعا ءبىر-ەكى اۋىز تىلەك ايتقىم كەلەدى. سوڭعى كەزدە وسىنداي جاستارىمىزدىڭ اۋزىنا يدەيا، يدەولوگيا، رەۆوليۋتسيا، مورال، تاپ كۇرەسى دەيتىن سوزدەر كوپ تۇسپەي بارادى. وزدەرى سول يدەيا، سول رەۆوليۋتسيا، سول تاپ كۇرەسى ارقىلى كۇل-كۇرمە ومىردەن قۇتىلىپ، ادام دەگەن ارداقتى اتقا يە بولعاندارىن بىلە تۇرا، سونىڭ ءبارىن قاسيەت تۇتپاۋ اقىلدىلىق ەمەس، ەسەرلىك بولادى. بۇل ءبىر.
ەكىنشى، «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەيتىن ەسكىدەن كەلە جاتسا دا ەسكىرمەيتىن ءبىر قاعيدامىز بار. ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز سىناۋ، مەنىڭ ۇلكەن ءبىر ارمانىم بويىنشا - ءبىرىنشى جولداستىق، ءبىرىنشى دوستىق، ءبىرىنشى ءادىل ءسوز بولۋ كەرەك. امال نە، كەيدە قانداي ادەمى سوزدەر، قانداي ۇتقىر سوزدەر جولداسىڭدى مۇقاتۋعا ارنالىپ جاتادى. بۇل ۇلكەن وكىنىش. كەيدە سول ۇتقىر سوزدەر «ورنىڭدى بوسات، ماعان بەر!» دەگەندەي ەستىلەدى. بۇل ۇلكەن وكىنىشتەن گورى دە ۇلكەن وكىنىش. ءاربىر اقىن-جازۋشى ادەبيەتىمىزدىڭ كەڭ جايلاۋىنان ءوزى تاپقان ورىنعا عانا كەلىسىمدى بولادى. اقىن ورنى - قالامنىڭ قاناتى قانداي بيىككە كوتەرىپ شىعارسا - سول جەردە. ونداي ورىن، اسىرەسە، بيىكتە كوپ. قىرانداي قۇلاشتاپ، سەرمەپ بارىپ سول ورىندى ال. وزگەنىڭ ءبارى مانساپ تا مانسۇق!
ءۇشىنشى، جاستاردى ەرتە قارتايتپاۋىمىز كەرەك. بالعىن شاقتىڭ ءوز سۇلۋلىعى بار، ءوز قىزۋى، ۇشقىرلىعى بار. بۋىنى قاتقان، قىزۋى باسىلعان اعا بۋىن اياعىن قيا باسقان جاستى دۇرەلەي باستاماۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، جاس دارىننىڭ جالىنىن تۇنشىقتىرۋ - قىلمىس. جالىندى جاس، دارىندى جاس كوك شىبىقتى كورمەي-اق ءوسسىن.
ۆ.گ.كورولەنكونىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىمەن تانىسقاننان كەيىن-اق ا.پ.چەكوۆ: «مۇنداي جاسپەن (پارەن) قاتار ءجۇرۋ تۇگىل، سوڭىنا ەرىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قانداي قۋانىش!» دەگەن. ءبىز مۇندايعا ءالى توق مويىنداۋمىز.
قازاقستان جاس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ماجىلىسىنە كوپ-كوپ سالەم، از تىلەكپەن - عابيت مۇسىرەپوۆ»، - دەپتى. كەمەڭگەر جازۋشى سول كەزدە ەلۋدىڭ ىشىنە ەندى كىرگەن قالامگەر ەكەن. جوعارىداعى سوزدەردى دانالىق دەمەي كورىڭىز، ناعىز سۋرەتكەرلىك كورەگەندىك دەسەك تە بولار. سەنىم مەن ءۇمىت! قازىر ويلاسۋعا نەگىز بار. بۇگىنگى پايعامبار جاسىنا كەلگەن، نە اسقان ارىپتەستەرىمىزدى عابەڭمەن سالىستىرىڭىز - وشاق باسى، وت قاسىنان اسا الىپپىز با، الىستى بولجاۋعا قايسىمىزدىڭ شامامىز كەلىپ ءجۇر؟ كوبىمىزدىڭ توگىلتىپ جاستارعا باتا بەرە الاتىنداي، ءتىپتى، قاۋقارىمىز بار ما؟ ماقتانا الماساق كەرەك، ۇلگىمىز از، سوندىقتان دا، ءاي، ۇياتتى-اق شىعارمىز...
ماشينە ىشىندە عابەڭ:
- كەلىن ىرەنجىمەس پە ەكەن ساعان قولقا سالسام، - دەدى.
- قانداي قولقا، اعا؟
- Cەن بىرەر كۇن مەنىڭ قاسىمدا بولساڭ، عازيزا جەڭگەڭ سىرقات الدىرتۋعا. باستىرىلىققان كەزدە بىرەۋ وياتىپ جىبەرمەسە كادىمگىدەي قينالىپ قالام...
- ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا بولعانىما كەلىنىڭىز قۋانباسا ىرەنجىمەيدى، - دەدىم.
- وندا بۇل ماسەلە دە شەشىلدى دەپ نۇكتەسىن قويدىق.
- قازىر سىزگە دەگەن سىباعا دا كەلىپ قالار، كەلىنىڭىزگە ەسكەرتىپ كەتكەنمىن. وتەجان اۋزىن اشىپ وتىر...
- ءيا، وڭكەي ءبىر جالاڭتوستەر، ماعان ابدەن ءۇيىر بوپ الدى، بىرازىمەن وسى جەردە تانىسىپ ءتاۋىر بولدى. ايتپەسە كەيىنگى جاستاردى بىلە بەرمەيدى ەكەنبىز. سەن بەكەر اۋرە بولعانسىڭ، گۇلبارشىن كەلىننىڭ قولىنان ءدامىن تاتىپ ءجۇرمىز عوي...
شىعارماشىلىق ۇيگە دە عابەڭنىڭ «بالاپاندارىمەن» وتىرىپ، ءدام تاتتىق. دامنەن كەيىن جانە ءبىراز سەرۋەندەپ، عابەڭ بولمەسىنە ورالدىق. جانە ءاڭگىمە. اڭگىمە ءارتۇرلى، سان الۋان. قىزىقتى. عابەڭ ءار تاراپتان ارقالاي ءسوز ۇشتايدى. بىردە ادەبيەت، بىردە تاريح، بىردە ونەر، بىردە ەل، بىردە جەر، ەندى بىردە بۇگىنگى تۇرمىس، جەكەلەگەن ادامدار ما، تەگى، سىرباز عابەڭدەي، اڭگىمەنى ناقىشىنا كەلىستىرە شەبەر ايتاتىن كىسى از شىعار، تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. عابەڭنىڭ ءار اڭگىمەسى ءبىر ءدارىس سەكىلدى، ۇلگى، ونەگە، تاربيە!
ءبىر سالا اڭگىمە - سابەڭ - ءسابيت مۇقانوۆ ءتوڭىرەگىندە ءوربىدى. بايقاتقانى: عابيت مۇسىرەپوۆ جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتى العا تارتا سويلەيدى، ءتىپتى ۇستاز سانايدى، اعا تۇتادى، جازۋ-سىزۋ ونەرىن جوعارىدا ايتقانداي ۇلگى كورەدى. اڭداعانىم، ءسوزىنىڭ اراسىندا يرونياسى بار، ماقتاپ-ماقتاپ وتىرىپ، سىلق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرەدى، بوي تەڭەستىرەدى، ءتىپتى سىناپ تا الادى. «قاسقىر دا قاس ويلاماس جولداسىنا» دەپ الىپ، ءوزىنىڭ سابەڭمەن ەلدەس، جەرلەس، بەلقۇدا، ىلىك ەكەنىن سەزدىرىپ، مۇقانوۆتىڭ باستى شىعارمالارىن تالداپ، نەگىزىنەن وڭ پىكىر ايتادى. «ءسابيت توڭكەرىس داۋىلىندا ءار ارالعا ءبىر قامالعان اقىن ەمەس، ول ءار ورىنعا ءبىر پانالاپ ادەتتەنبەگەن جازۋشى. ونىڭ بار بىلەتىنى - كەڭەس جۇرتشىلىعى ەدى» دەيدى. ماسەلەن، ءسابيتتىڭ «اداسقاندارى» - ەڭ ءبىر كورنەكتى شىعارما. ول رابيندرانات تاگوردىڭ ۇلگىسىمەن جازعان نوۆەللا تۇرىندەگى رومان. «بوتاگوزى» شە! اق ولەڭ! قازاقستاندا مۇنداي ەڭبەك ەتكەن جازۋشى از. ءسوز جوق، ءوندىرىمدى، ادەبيەتتىڭ بار جانرىندا توگىلە جازعان قالامگەر، - دەپ اعىنان جارىلادى. - اتتەڭ، وسىنداي جازۋشىعا دا ءتىل تيگىزدىك، ونىڭ سىننان كوز اشپاعان كەزدەرى بولدى، ءوز باسىمنىڭ تسك-دا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ۋاقىت تەزىنە ەرىپ شولاق بەلسەندىلىك تانىتقان كەزدەرىم بولعانىن جاسىرمايمىن. 1938 جىلى ونىڭ «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى: ۇلتشىلدىق-بايشىلدىق ءداۋىرى» دەپ اتالاتىن وقۋلىق كىتابىن زياندى كىتاپ دەپ باعالاعان كەزىمىزدى بۇگىن ۇيالىسپەن ەسكە الۋعا ءتيىستىمىز، - دەپ وپىنادى. - ءجا، ايراندى كوجەگە قوسقان ساتتەر جەتكىلىكتى»، دەي كەلە عابەڭ ءمۇدىردى. تولقىعانداي بولدى دا.
«جالپى ءسابيت (مۇقانوۆ) تە، مۇحتار (اۋەزوۆ) دا بەتكە ۇستاساق بەدەلىمىز، ارقاعا ۇستاساق پانامىز ەدى، بۇل الىپتاردىڭ جانى مەن رۋحى ۇنەمى بىزبەن بىرگە، بەينەلەرى كوز الدىمىزدا. ەندى ولار جوق - قازاق ادەبيەتى جۇتقا ۇشىرادى دەمەلىك، دانالارىمىزدىڭ ءوزىمىزدى ءتيىستى جەرىندە ەركەلەتكەنىن دە، قاجەتتى تۇسىندا ۇرىسقانىن دا ساعىنا تۇرىپ، تەكتىلەرىمىز الدىندا بۇل ءپاني جالعاندا تۇسىنبەستىكپەن جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىمىزدى، وكپەلەتكەن، رەنجىتكەن كەزدەرىمىز بولسا ەسكە الىپ، ەسكە العان سايىن ۇلكەن رۋحتارىنان كەشىرىم وتىنەمىز، ءسويتىپ تازارىپ، بويىمىز جەڭىلدەر. ايتۋ دا قايتۋ»، دەپ بارىپ توقتادى. وسىدان كەيىن بياعاڭ - بەيىمبەتكە ويىستى. «ءبىر وكىنىشىم - بەيىمبەتتىڭ «قازاق قىزى»، «قىزىل جالاۋ» دەيتىن روماندارىن قاتارعا قوسا المادىم. جازىلعانىمەن ورتاعا تۇسپەي، شىعارما بەلگىسىز بوپ بارادى»، - دەدى عابەڭ. ءىلياس جانسۇگىروۆكە كەلگەندە: «ءىلياستىڭ «تۋركسيب» پەساسى عاجاپ پەسا. ديالوگقا قاراڭىز:
ورىستىڭ ينجەنەرى:
- سابا قازاقتى، جوي ماقۇلىقتاردى، - دەسە، قازاقتىڭ ۇلتشىل ينجەنەرى:
- سوي ورىستى، سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس!» - دەيتىن.
وسىنداي شىعارمالار ءالى «زىنداندا» جاتىر. سىرتقا شىقپاي تۇنشىعىپ جاتقان قازاقتا التىن قور جەتكىلىكتى. ايماۋىتوۆتىڭ ماعجان تۋرالى تولىمدى ماقالاسى، مۇحتاردىڭ احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ) 50 جىلدىعىنا بايلانىستى جازعان كوسەمسوزى، احاڭنىڭ اباي تۋرالى بايانداعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ اتالاتىن «قازاق» گازەتىندەگى كولەمدى ماتەريالى، بوكەيحانوۆتىڭ قوبىلاندى باتىر جايلى زەرتتەۋى كەلەر بولاشاققا امانات بولارلىق دۇنيەلەر. بۇلارسىز ادەبيەت ورتا...»
- عابيت اعا، جۇرت ءسىزدى الاشورداعا قارسى دەيدى، سول راس ءسوز بە؟ - دەپ قالدىم مەن ءسوز اراسىندا. سۇراعىم، ارينە، وراشولاقتاۋ شىقتى.
- تەك، - دەدى ول شوشىنىپ، - جۇرتىڭ كىم؟
- حالىق!
- مەن ۇشقارى ءسوزدى قابىلدامايمىن!.. - ءسوز ءۇزىلىپ، عاباڭ دەمالعىسى كەلەتىنىن سەزدىردى. - وسى سىيمەن جاتالىق!
«قاپ!». عابەڭدى ىرەنجىتىپ الدىم با؟ «وسى سىيمەن جاتالىق»، دەگەنى اۋىر ءسوز بولدى-اۋ». عابەڭ كۇنىبويى جولدان شارشادى ما، كوزى بىردەن ءىلىنگەندەي بولدى. مەن سوڭعى سۇراعىمدى ويلاعاندا ۇيقىدان بەزدىم. تەك تاڭ اتا كوزىم ءىلىنىپتى...
جازۋشىنىڭ ىقتيارىمەن مەن جۇمىسقا كەتتىم. ءتۇس اۋا كەلسەم، عابيت ماحمۇتۇلىنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى، مەنى جاقسى قارسى الدى:
- تۇندە ءتاۋىر ۇيىقتاپ شىقتىم. باستىرىلىقپادىم، - دەدى. كەشەگى اڭگىمە ۇمىت قالدىرعانداي. سىرتقا شىعىپ سەرۋەندەپ قايتتىق. ول كەزدە مەن باسپا ماڭايىندا ىستەيتىن ەدىم.
- وسى كۇنى كىتاپ ساۋداسى قالاي؟ - دەدى.
بۇل سالانى ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن بولعاندىقتان اڭگىمەنى جۇيە-جۇيەسىمەن ايتىپ شىقتىم. جازۋشى سوزىمە ريزالىق تانىتىپ، كوميتەت باستىعىن ماقتاپ ءسوز قوستى:
- ەلەۋكەنوۆتى بىلەم، ىسكەر جىگىت قوي، شەريازدان جۇمىستى جاقسى جولعا قويعان ەكەن، - دەدى. وسىدان سوڭ ول ءوزىنىڭ ەرتەرەكتە باسپانىڭ وزەكتى ماسەلەسىن كوتەرگەن «ەڭبەكشى قازاق» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىن ايتىپ، 1928 جىلى جازىلعان سول ماتەريالدىڭ ءالى كۇنگە دەيتىن كوكەيكەستى ەكەندىگىن العا تارتتى. ءاسىرەسە، كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ ءمان-جايىنا توقتالدى. تارالىم، كىتاپ شىعارۋ مادەنيەتى ءتوڭىرەگىندە ءسوز كورىگىن قىزدىردى. سوڭعى جىلدارى جازعان «جات قولىندا»، «ۇلپان» روماندارى جايلى وي تەربەدى. سوزدەرىندە ماقتان جوق، ماعىنا بار.
«جۇرت كوپ تومدىققا قۇمار، مەن وسىعان قارسىمىن. العا قاراساق قايتەدى دەيمىن اعايىنعا - قانداي زامان كەلەدى؟ وقۋشى كىم؟ كەلەر عاسىر كىتاپتى ىسىرىپ تاستاماسا قايتسىن، بۇل - قاۋىپ! الا باعاننىڭ ارجاعىنداعى جۇرت بۇگىندە قول قويا المايدى دەيدى - حالىق تۇگەلىمەن كومپيۋتەر دەگەنگە كوشكەن دەسەدى، ال وسى باسقىن بىزگە كەلسە شە؟ ارينە، بەتى اۋلاق...»
جازۋشىنىڭ قاسىندا بولعان ەكىنشى كۇنىم، ءتۇنىم، مەنىڭ وسىنداي بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىندا ءوربىدى. وسى كۇنى ويلاپ وتىرسام، عابەڭنىڭ سول سوزدەرىنىڭ كوبى جاندى سوزدەر ەكەن. ونىڭ زامانا، قوعام تۋرالى تولعانىستارى بۇكپەسىز شىندىققا اينالىپ وتىر. استە ۇمىتىلمايتىنى: ونىڭ ءتۇندە، شام سونگەسىن، ءوز بولمەسىندە، قاراڭعىدا جاتقا وقىعان ءبىر مونولوگى. توبە شاشىم تىك تۇرىپ، قۇيقا شىمىرلاعان. عابەڭ بەينە ءبىر تەاتر اكتەرى ىسپەتتەس، جاڭىلىسپايدى، قوڭىر ءۇنى كەرەمەت.
«ءبىر كەزدەگى وتكەن ءتۇس سەكىلدى، كورگەن كۇنىڭ كور سەكىلدى ەدى. «باياعىنى» ساعىنۋشى ەدىڭ، «قازىرگىگە» قامىعۋشى ەدىڭ. «اتتەڭ تاڭىرىمەن» كۇنىڭ ءوتتى. ءتىلىڭ شىقسا، ءۇنىڭ شىقپادى. ءۇنىڭ شىقسا، كۇنىڭ شىقپادى.
قازاق دەگەن حالىق ەدىڭ. ەدىل-جايىق، ەسىل، نۇرا، ارقا، سىر، ەرتىس، ورال، الاتاۋ، التاي مەكەنىڭ ەدى.
وسىلارداي ۇجماققا مەڭزەس جەرلەرىڭ بار ەدى.
ايدىن شالقار كولدەرىڭ بار ەدى.
تۋ ۇستاپ، تۇلپار مىنگەن ەرلەرىڭ بار ەدى.
ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن
بيلەرىڭ بار ەدى.
دۇشپان كۇندەرلىك كۇيلەرىڭ بار ەدى.
ەل باستايتىن كوسەمىڭ بار ەدى.
ءسوز باستايتىن شەشەنىڭ بار ەدى.
اق كيىزگە كوتەرگەن حاندارىڭ بار ەدى.
ىزگى قاريا شالدارىڭ بار ەدى.
ساۋىق-سايران جيىنىڭ بار ەدى.
باق-بەرەكە ۇيىمىڭ بار ەدى.
كەدەيىڭ جوق، باي ەدىڭ.
ءتورت تۇلىككە ساي ەدىڭ.
سول كۇندەردە ارمانىڭ بار ما ەدى؟
جوق سەكىلدى ەدى. سونان دا، قازاق، ايىرىلدىڭ!
ونان قىمبات نەڭ بار ەدى؟
موينىڭا بۇعالىق ءتۇستى بۇلقىنبادىڭ.
قۇرىق كوتەرىپ ەدى، قولعا تۇردىڭ.
ارعىماق ەدىڭ، جابى بولدىڭ.
جۇگەنسىز ءمىندى، قاقپالاپ ءجۇردى.
ەرقاشتى قىلدى، كونە بەردىڭ.
باياعى داۋرەن كوزىڭنەن ءبىر-ءبىر ۇشتى.
قامىقتىڭ، جابىقتىڭ.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسشىلارى تانا، مونشاققا قىزىعىپ، جەر جۇزىندە ەش حالىق دارەجە كورمەگەن بولىستىقتى زور ابىروي، باقىت كورىپ اداستى. تالاس قانىنا ءسىڭدى. اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالدى.
ەر اداسسا، ەل اداسۋشى ەدى.
ەرلەرىمىز اداسىپ ەدى، ەلىمىز دە اداستى. سول اداسۋدان ءالى بەتى وڭعا بۇرىلعان جوق.
ەندى ءبىز قاشان جۇرت بولامىز؟
اداسۋدى ءالى دە قويماساق، ءىستىڭ ءتۇبى نەگە سوعار؟ الاشتىڭ ازاماتى، وسىنى ويلايىق!
ارداقتى اقساقالدار، اتقا مىنگەن اعالار، ەل بيلەگەن جاقسىلار!
تالاس-تارتىستى ەندى قويىڭدار!
ىنتىماققا قايتىڭدار!
قۇدايدان قورقىڭدار!
جۇرتتى ويلاڭدار!
ءناسىل-نەسىپتىڭ كوز جاسىنا قالىپ جۇرمەڭدەر!»
اق ولەڭ ۇلگىسىندەگى تولعاۋىن ايتىپ بولعان جازۋشى «ۋھ» دەگەندەي بولىپ باسىلدى، ءۇنسىز جاتتى. الدەن ۋاقىتتا: «شۋدا ءجىپ تارتىلدى، ەندى تىنىستالىق!» دەپ داۋىستادى.
باقسام، عابەڭنىڭ سول وقىعان مونولوگى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءسوزى ەكەن، ءبارى كەيىن بەلگىلى بولدى عوي. الاشتىڭ وتتى ءسوزى! مەن ۇلى عابەڭە: «ءسىزدى الاشورداعا قارسى دەيدى، سول ءسوز راس پا؟» دەپ سۇراپ ەدىم، كەرەك بولسا، مىنە، سول سۇراعىما بەرگەن جاۋابى!
سويتكەن عابەڭ - عابيت مۇسىرەپوۆ - 1985 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا، الماتىدا دۇنيەدەن كوشتى. اكەمدەي كورەتىن كوركەمونەردىڭ اق ساۋىت پاناسى - عابەڭ تۋرالى سول سۋىق حابار قۇلاققا جەتكەندە جازۋ ۇستەلىمدە اق پاراققا «مۇسىرەپوۆ جايلى ءسوز» دەپ جازىپ قويىپ، كەيىن جالعاستىردىم. ەش جەردە جاريالانباعان سول جازبامدى ەندى «ەگەمەن قازاقستان» ارقىلى حالىق نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.
«ۇلى ءداۋىردىڭ ءۇش رەۆوليۋتسياسىن باسىنان ءوتكەرگەن شىراعدان ءسوندى. ورىستىڭ سوڭعى كلاسسيگى ورتامىزدان كەتتى» دەگەن عوي الەكسەي تولستوي ماكسيم گوركيدىڭ قارالى پانيحيداسىندا. عابيت مۇسىرەپوۆتەي نوقتا اعامىزدان ايرىلعان ساتتە ءبىز دە سول تولستوي ءسوزىن جاڭعىرتا: «الىپتار توبىنىڭ» اقىرعى ارىسى ارامىزدان اتتاندى. قازاقتىڭ سوڭعى كلاسسيگى دۇنيەدەن كوشتى»، - دەپپىز.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءومىرى باي دا ۇزاق ءومىر، عۇمىرناماسى قىزىعۋعا تۇراتىن عۇمىر، جازۋشىلىق ونەرى شىنايى مەكتەپ. ول - ءوز ۇلتىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ سيمۆولى بولا بىلگەن ارىس. بۇل ونىڭ بويىنا جاراساتىن شىندىق ەدى، بوياماسى جوق انىقتاما بولاتىن. سول ارىس، سانالى ۋاقىتىن بوس وتكىزبەگەن جازۋشى - عابيت مۇسىرەپوۆ سوڭىندا مول مۇرا قالدىردى.
ءالى جادىمدا، 1977 جىلى ءوزىمدى كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن تاقىرىپ - حالىق باتىرى امانكەلدى يمانوۆ جايلى، ول وسكەن ورتا توڭىرەگىندە كوركەم شىعارما جازۋعا وتىردىم. رومان ۋاقيعاسى ءبىر كىتاپقا سىيمايتىنداي بولدى دا كوپ تومدىق دۇنيە بولىپ جوسپارلاندى. العاشقى بولىگى جازىلىپ ءبىتكەن. «جۇلدىزدا» شىقتى. وقۋشىلار جىلى قابىلدادى. «قىزىل جالاۋ» دەگەن اتپەن «جالىن» باسپاسىنا ۇسىنىلدى. باسپا قولجازبامدى جاسىرىن رەتسەنزياعا بەرگەن. اق-قارانى رەتسەنزەنتتىڭ پىكىرى شەشەدى. باسپا ديرەكتورى قابدىكارىم ىدىرىسوۆ بۇل ىسكە ءوزى ارالاسىپ، مەن جازعان تاقىرىپتى جەتە ءبىلەتىن تۇپقازىق جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆكە وقۋعا بەرىپتى. وقۋعا بەرگەندە جۋرنالدىق نۇسقاسىن - «جۇلدىزداعى» ۆاريانتىن قاتار ۇسىنعان.
ۇلى جازۋشىنىڭ تەزىنەن ءوتۋ - ەمتيحان ءبىتكەننىڭ ەڭ قيىنى، ءارى زورى، تاعات تاپپاي كۇتۋمەن بولدىم. كوڭىلدەگى ءبىر مەدەۋ، جىعىلساڭ ناردان جىعىل دەگەن دەپ، ۇلكەن كىسى نە ايتار ەكەن دەيتىن ءبىر ءۇمىت، ءبىر كۇدىكپەن ايلار ءوتىپ جاتتى...
وسىلايشا قوبالجىپ جۇرگەنىمدە قابدىكارىم اعامىز:
- عابەڭ ساعان ءسات ساپار جازىپتى، رومانىڭ ۇناپتى. ماعان اۋرۋحانادا كوڭىلىن سۇراي بارعانىمدا ايتتى. باسۋعا بولاتىن ءتاۋىر شىعارما دەدى، ءوزىڭ بارىپ الىپ كەل، دەمەسى بار ما.
عابەڭ ۇيىنە قالاي بارامىن؟ ەسىمە ساكەڭ - ساكەن ءجۇنىسوۆ ءتۇستى. بولعان جايدى ايتىپ ەرتىپ بارۋىن ءوتىندىم. ساكەن اعامىز دا ەكى سوزگە كەلگەن جوق، كەلىسە كەتتى.
عابەڭ ساكەنمەن جىلى سالەمدەسىپ، ءوزارا ءشۇيىركەلەسە كەتتى. مەن ەلەۋسىز وتىردىم. سالدەن سوڭ بارىپ، كەلگەن شارۋامىزدى ايتقاندا عابەڭ باياۋ قوزعالىپ، جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىنەن جازعان دۇنيەسىن الىپ، ماعان ۇسىندى.
- تاقىرىپ قويمادىم، - دەدى جازۋشى. - باسپاداعىلار وقىپ كورەر...
تولقىعانىم سونشا، «راحمەت» دەي دە الماپپىن. جۇرەك ءدۇرس-ءدۇرس سوعادى. ەرتىپ كەلگەن ساكەڭدى دە ۇمىتىپ، دالىزگە قاراي شىعا بەرىپپىن.
- اۋ، توقتا، قازىر بىرگە بارامىز! - دەدى ساكەن. سول كەزدە بارىپ، كىلت توقتاعانىم ەستە.
- وقا جوق، - دەدى عابەڭ ءسال جىميىپ، - قابدىكارىمگە اپارىپ بەر، وعان ايتقانمىن، باسپانىڭ كادەسىنە جاراسا بايقار!
- جارايدى، عابە! مىنا قوعاش ءوزى جالعىز كەلۋگە قوبالجىعان سوڭ باستاپ كەلىپ ەدىم، سىزگە راحمەت، تابىستى بوپ بارامىز، مۇنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق! - دەدى ساكەن جازۋشىنىڭ ۇيىنەن شىعاردا.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ العى سوزىمەن رومان 1979 جىلى جەكە كىتاپ بوپ، جارىققا شىقتى. ءار كىتاپتىڭ ءوز تاعدىرى بار، مەنىڭ بۇل جەردەگى ايتپاعىم - ۇلى ادامنىڭ مەنى باعىتتاعان سارا جولى.
«سەن امانكەلدىنى بولشەۆيك قىلام دەپ بوس اۋرەلەنبە، باتىردى ادامي قالپىندا عانا كورسەتۋگە تىرىس!» دەگەن ءسوزى ءومىر بويى ەسىمنەن كەتەر مە.
تاعى ءبىر تۇستا:
- بۇل تاقىرىپتى قاۋزاعان جازۋشى الاشقا سوقپاي وتپەيدى، اباي بول، الاش ارىستارىنا ءتىلىڭ ءتيىپ جۇرمەسىن! - دەدى - ارۋاقتار الدىندا ءبارىمىز دە قارىزدارمىز، ءبىلىپ ايتقانىمىز بار، بىلمەي ايتقانىمىز بار، جاققان جالا، شاشقان كۇل جەتەدى، كۇيە از ەمەس، بارىنە ۋاقىت بەزبەن، ءتۇبى اقيقات ايتىلار كۇن تۋادى، اسىقپاي ىلگەرى جىلجى!
جازۋ ۇستەلىمدە عابەڭنىڭ شاعىن پورترەتى تۇراتىن. ۇيدە قوناقتا بولعانىندا سول سۋرەتتىڭ سىرتىنداعى قاتىرماعا: «قوعاباي ىنىمە، كۇتۋمەن، سەنىممەن، ۇمىتپەن» دەپ جازىپتى. سول جىلدارى عابەڭنىڭ «24 ساعاتتا» دەيتىن كىشكەنتاي سىي (سۋۆەنير) كىتابى شىقتى. سول كىتاپقا مەنىڭ يبراگيم دەيتىن بالاما: «قاي يبراھيمگە تارتساڭ دا ءوزىڭ ءبىل!» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەردى. - دانالىق، دارالىق دەگەن وسى!
عابەڭ، عابەڭ ەدى عوي... ۇلى جازۋشى جازۋ ونەرىندە قانداي جوعارى، ءور، بيىك بولسا، جەكە ءومىرىندە دە قايتالانباس تۇلعا ەدى... قايران، عابەڭ!
عابيت مۇسىرەپوۆ - قازاقتىڭ ار-ۇياتى دەرلىك كىسىسى-ءتىن، ومىردە اباي ايتقان جارىق دۇنيەنىڭ تولىق ادامى بولىپ وتكەنى كۇمانسىز.
عابەڭ بەينەسى جۇرەكتە ساقتالىپ، شىعارماشىلىعى ويدا توقىلىپ، ونەگەسى استە ۇمىتىلماي، تاعىلىمى ۇرپاقتار كوكىرەگىندە جۇرە بەرەدى.
قوعاباي سارسەكەەۆ، جازۋشى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
